Іосіф Міхайлавіч Сцепановіч

Іосіф Міхайлавіч Сцепановіч (Язэп Стэпановіч, Я. Стапановіч, Jazep Stepanovič) (нар. 3 лютага 1955, вёска Лыцавічы, Вілейскі раён, Мінская вобласць) — беларускі навуковец у галіне геабатанікі і экалогіі і грамадскі дзеяч. Доктар біялагічных навук (2001). Дацэнт (2009).

Біяграфічныя звесткі

Скончыў Сырмежскую сярэднюю школу (Мядзельскі раён) з пахвальнай граматай (1972), у 1977— Мінскі дзяржаўны педагагічны інстытут імя А. М. Горкага, факультэт прыродазнаўства. Дырэктар Вялейскага раённага дома піянераў і школьнікаў (1977). З 1977 па 1979 служыў у шэрагах савецкай арміі (курсантам, камандзірам танка, старшыном роты). 3 1979 у Інстытуце эксперыментальнай батанікі (ІЭБ) імя В. Ф. Купрэвіча Нацыянальнай АН Беларусі. Прайшоў усе прыступкі службовай лесвіцы – ад лабаранта, інжынера да галоўнага навуковага супрацоўніка і загадчыка лабараторыі. Скончыў аспірантуру (1987) і дактарантуру (1998) пры ІЭБ НАН Беларусі. Стажаваўся ў вядучых навуковых цэнтрах: Батанічным інстытуце імя В. Л. Камарова АН СССР (г. Ленінград, 1986 і 1987) і Батанічным інстытуце Чэшскай акадэміі навук (Пругоніца ля Прагі, 1998). Прайшоў стацыянарныя ландшафтна-экалагічныя курсы пры Батанічным інстытуце і Батанічным садзе Грайфсвальдскага ўніверсітэта імя Э. М. Арндта (Нямеччына, 1998). З 2005 — прафесар кафедры агульнай біялогіі Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта, па сумяшчальніцтве — вядучы навуковы супрацоўнік ІЭБ НАН Беларусі.

Навуковая і педагагічная дзейнасць

Удзельнічаў у распрацоўцы і выкананні больш за 40 планавых бюджэтных і дамоўных тэмаў, навуковых праектаў, у т. л. міжнародных і конкурсных, у прыватнасці, праектаў “Сінтаксанамія расліннасці Беларусі” (1994–1995), падтрыманага Міжнародным навуковым фондам (ISF); “Распрацоўка планаў кіравання нізіннымі мезатрофнымі балотамі Беларусі з мэтай захавання біялагічнай разнастайнасці” (1999–2001); “Прыродныя каштоўнасці даліны ракі Буг: стан, пагрозы, захаванне” (1999–2000); пан’еўрапейскага праекта “Ключавыя батанічныя тэрыторыі Беларусі” (2003–2005);“Вярховыя балоты Беларусі” (2004–2005) з удзелам валанцёраў з розных краін свету. З’яўляўся навуковым кіраўніком і адказным выканаўцам дзяржбюджэтных навуковых заданняў: “Вывучыць асноўныя заканамернасці фармавання, дынаміку і кірункі зменаў біяразнастайнасці расліннага покрыва Беларусі, абумоўленыя антрапагеннымі ўздзеяннямі” і “Геабатанічная структура і ацэнка сучаснага стану расліннасці Нацыянальнага парка “Нарачанскі” Дзяржаўнай праграмы фундаментальных даследаванняў “Біялагічныя рэсурсы» (2001–2005); “Падрыхтаваць навуковае (ландшафтна-заабатанічнае і эколага-фітацэнатычнае) абгрунтаванне стварэння біясфернага рэзервата ў Гродзенскай вобласці ў раёне Аўгустоўскай пушчы” (2004); “Здзяйсненне комплексу мераў па захаванні біялагічнай разнастайнасці расліннага свету ў рэкрэацыйнай зоне Нацыянальнага парка “Нарачанскі” з аптымізацыяй структуры і складу зялёных насадаў” Дзяржаўнай праграмы экалагічнага аздараўлення воз. Нарач на 2005–2008 гг. ды інш. З 1995 г. удзельнічае ў стварэнні Нацыянальнай сістэмы маніторынгу навакольнага асяроддзя ў Рэспубліцы Беларусь (блок “Маніторынг расліннага свету”). Рапрацаваў аўтаномны раздзел і з 2000 узначальвае маніторынг лугавой і лугава-балотнай расліннасці Беларусі. Навуковы кіраўнік і адказны выканавец задання “Правядзенне маніторынгу лугавой і лугава-балотнай расліннасці” (2006–2010) Дзяржаўнай праграмы забеспячэння функцыявання і развіцця НСМНА ў Рэспубліцы Беларусь на 2011–2015 гг. і задання “Сінтаксанамічная структура і сазалагічная ацэнка расліннасці Беларусі” Дзяржаўнай праграмы навуковых даследаванняў “Хімічныя тэхналогіі і матэрыялы, прыродна-рэсурсны патэнцыял” на 2013–2015 гг.

Навуковыя працы па сінтаксанаміі, экалогіі, ахове раслінных супольніцтваў, іх рацыянальным выкарыстанні і антрапагенным ўздзеянні, прадукцыйнасці надземнай фітамасы, біяхімічным і біягеахімічным складзе травастану і глебаў і інш. Склаў першы прадромус (папярэдні пералік сінтаксонаў) расліннасці Беларусі. Распрацаваў тэхналогію, методыку і разгарнуў сетку маніторынгу лугавой і лугава-балотнай расліннасці краіны. У спісе друкаваных працаў больш за 200 адзінак, з іх 157 навуковых, у т. л. 7 манаграфій, 9 брашураў, 7 мапаў расліннасці, 98 артыкулаў. У практыку народнай гаспадаркі зроблена 39 укараненняў. У навуковых даследаваннях асноўную ўвагу канцэнтруе на развязанне цэнтральнай праблемы геабатанікі і фітацэналогіі – класіфікацыі расліннасці. У гэтым кірунку прапанаваны і паспяхова апрабаваны інтэграваны падыход у сінтаксанамічных даследаваннях, які заключаецца ў выкарыстанні ў паслядоўнай таблічнай апрацоўцы геабатанічных апісанняў па метадзе Й. Браўн-Бланке і вылучэнні сінтаксонаў як фларыстычных, так і іншых  паказнікаў расліннасці (прадукцыйнасці, фізіянамічнасці), а таксама эдафатопу (аграхімічных і грануламетрычных паказнікаў, увільгатнення глебы). У выніку распрацавана ўніверсальная сістэма сінтаксонаў лугавой, лугава-балотнай, прыбярэжна-воднай і пусткавай расліннасці Беларусі. Атрыманая класіфікацыя мае фундаментальнае і прыкладное значэнні, супастаўляльная з міжнароднай. Яна неабходна для ацэнкі біяразнастайнасці расліннага покрыва, а яе вышэйшыя сінтаксоны (класы, парадкі, звязы) трансфармавальныя ў гаспадарчыя тыпалагічныя адзінкі. Распрацаваны палажэнні пра ўстойлівасць і асноўную фітацэнатычную ролю дамінантаў-эдыфікатараў і пра ландшафтную стэнатопнасць – эўрытопнасць раслінных супольніцтваў, што спрыяе пазнанню ландшафтнай прымеркаванасці расліннасці. Акрамя таго, першым пачата вывучэнне ўплыву тэхнагенных палютантаў (цяжкіх металаў) на травяністую расліннасць, раскрыты шэраг залежнасцяў прадукцыйнасці і біяхімічнага складу травастану ад экалагічных і іншых прыродных і антрапагенных умоў фармавання. Гэтыя звесткі вельмі каштоўныя пры распрацоўцы мерапрыемстваў па ахове і рацыянальным выкарыстанні прыродных рэсурсаў. У дадзеным кірунку распрацавана канцэпцыя аховы і рацыянальнага выкарыстання прыроднай лугавой расліннасці Беларусі, у т. л. гаспадарчая тыпалогія фітасупольніцтваў, дзяржаўная сетка лугаахоўных тэрыторый, разгорнуты маніторынгавыя і сіндынамічныя даследаванні.

Займаецца развязаннем навукова-тэрміналагічных праблем, а таксама пытанняў агульнага мовазнаўчага характару. У прыватнасці, вывучае семантычныя з’явы, магчымасці дыялектнай лексікі ў беларускай навуковай тэрміналогіі. Пры канцы 80-х распрацаваў сучасны варыянт беларускага лацінаграфічнага пісьма (абэцэды), апублікаваны ў газетах “Навіны Беларускай акадэміі” (№ 20, 1991 г.) і “Наша слова” (№№ 9–11, 1995 г.). Некаторыя з ключавых прапаноў варыянту (напр., уніфікацыя паказу мяккасці зычных і інш.) знайшлі адлюстраванне ў афіцыйнай беларускай лацінцы, якая практыкуецца ў транспартнай сферы г. Менска і міжнародных тапанімічных базах звестак.

У галіне адукацыі распрацаваны беларускамоўныя курсы “Асновы экалогіі”, “Асновы экалогіі і радыяцыйная бяспека”, “Абарона насельніцтва і радыяцыйная бяспека”, “Асновы экалогіі і энэргазберажэння”, “Ахова навакольнага асяроддзя”, “Асновы сучаснага прыродазнаўства”, “Экалогія, радыяэкалогія і асновы энэргазберажэння” для студэнтаў небіялагічных спецыяльнасцяў дзённага, вячэрняга і завочнага аддзяленняў шэрагу факультэтаў БДзПУ, а таксама электронны Навучальна-метадычны комплекс. У апошнія гады распрацаваў курс “Экалогія Беларусі” па выбары студэнтаў факультэта прыродазнаўства. Кіруе педагагічнай і навучальнай практыкамі студэнтаў. Арганізатар, кіраўнік і ўдзельнік шматлікіх навукова-даследных экспедыцый. Кіруе навуковай працай аспірантаў, магістрантаў і дыпломнікаў. Пад кіраўніцтвам падрыхтаваны і абаронены кандыдацкая і 8 магістарскіх дысертацый. Адрэцэнзаваны больш за 60 падручнікаў і навучальных дапаможнікаў (школьных і для ВНУ) па біялогіі і экалогіі, 15 навукова-тэрміналагічных слоўнікаў, 6 манаграфій, дадзены паўтары сотні водгукаў і рэцэнзій на аўтарэфераты дысертацый, навуковыя артыкулы і праекты, зроблены дзясяткі экспертных заключэнняў.

Грамадская дзейнасць

У 1989 стварыў адны з першых у Акадэміі навук суполак Беларускага народнага фронту і Таварыства беларускай мовы (ТБМ) імя Францішка Скарыны. З 1991 нязменны старшыня Акадэмічнай рады ТБМ, сябар Менскай гарадской і Рэспубліканскай радаў, сакратарыяту Таварыства. Старшыня тэрміналагічнай камісіі ТБМ, а таксама старшыня секцыі біялагічнай і сельскагаспадарчай тэрміналогіі Тэрміналагічнай камісіі пры Міністэрстве адукацыі Рэспублікі Беларусь, сябар секцыі біялогіі экспертнай групы па доследнай праверцы школьных падручнікаў пры Мінадукацыі. Выбіраўся старшынём прафсаюзнай арганізацыі ІЭБ імя В. Ф. Купрэвіча НАН Беларусі і сябрам рэспубліканскага камітэта галіновага прафсаюза, старшынём Клуба грэка-каталіцкай інтэлігенцыі імя Кірылы Тураўскага і сябрам шэрагу нацыянальна-адраджэнцкіх арганізацый. Будучы старшынём прафкама правёў сходы калектыву Інстытута па вылучэнні кандыдатаў у дэпутаты ВС БССР (1990), на якіх перамогу атрымаў Зянон Пазьняк. Пасля адной з постчарнобыльскіх экспедыцый (1989) унёс прапанову пра стварэнне на Беларусі “Руху за выжыванне”. Праект неўзабаве быў рэалізаваны ў выглядзе “Чарнобыльскага шляху”, узначаленага прафесарам-фізікам Ю. Хадыкам. Напярэдадні прыняцця Вярхоўнай Радай БССР галоўных атрыбутаў дзяржавы: назвы краіны і сімвалаў (19 верасня 1991) арганізаваў самастойны пікет ля Дома Ўраду на пляцы Леніна з плакатам: “Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: гэрб Пагоня й бел-чырвона-белы сьцяг, – а таксама назоў краіны Літва, сталіцы – Менск!”. Пасля другога рэферэндуму (1996) і зменаў у Асноўным законе Рэспублікі Беларусь разам з вядомымі беларускімі навукоўцамі-біёлагамі В. М. Іванчанкам, З. Я. Сяровай і С. І. Бельскай ініцыяваў стварэнне Грамадскага камітэту ў абарону Канстытуцыі (ГРАК). Жыццё змушала і на іншыя грамадскія ініцыятывы ды браць актыўны ўдзел у розных акцыях: распаўсюджванні ўлёткаў, зборах подпісаў, у т. л. за стварэнне Беларускага нацыянальнага ўніверсітэта і інш. Узначальваючы (з 1993 па сёння) Тэрміналагічную камісію ТБМ імя Ф. Скарыны, з дапамогай Міністэрства адукацыі, навукоўцаў і педагогаў арганізаваў і правёў першыя дзве нацыянальныя канферэнцыі “Праблемы беларускай навуковай тэрміналогіі” (1994, 1995), у якіх бралі ўдзел шматлікія замежныя даследнікі-славісты.

Чалец Навуковай рады і Рады па абароне дысертацый Д.01.38.01 пры ІЭБ імя В. Ф. Купрэвіча НАН Беларусі. Неаднаразова выступаў у якасці эксперта і афіцыйнага апанента пры абароне дысертацый па спецыяльнасцях 03.00.05 “Батаніка” і 03.00.16 “Экалогія”. Браў удзел у працы прыймовых камісій у аспірантуру ў ІЭБ і на факультэце прыродазнаўства БДзПУ. Чалец рэдкалегій “Весцяў БДПУ” і зборніка студэнцкіх навуковых працаў «Вопросы естествознания»,Рабочай групы НАН Беларусі па маніторынгу навакольнага асяроддзя.

Узнагароджаны грамадскім медалём Барыса Кіта “За асягненьні ў асветніцтве і навуцы” (2005 г.), Дыпломамі Таварыства беларускай школы (2007 і 2014), Дыпломам выпускнікоў факультэта прыродазнаўства БДзПУ ў намінацыі “Рэспект і павага” (2009) і інш.

Выбраная бібліяграфія

• Сцепановіч І. М. Эколага-фларыстычны

дыягназ сінтаксонаў прыроднай травяністай расліннасці Беларусі. – Мінск: “Камтат”, 2000. – 140 с.

• Сцепановіч Я. М. Навуковыя асновы ацэнкі і аховы біяразнастайнасці прыроднай травяністай расліннасці Беларусі // Природные ресурсы, № 3, 2000. – С. 16–27.
• Флора и растительность Полесского государственного радиационно-экологического заповедника / Парфенов В. И., Масловский О. М., Валетов В. В., Скуратович А. Н., Дубовик Д. В., Степанович И. М. и др. – Мозырь: ООО ИД “Белый Ветер”, 2002. – 112 с.
• Природная среда Беларуси: Монография / Под ред. В.

Ф. Логинова; НАН Беларуси. Ин-т пробл. использования природ. ресурсов и экологии. – Минск: НОООО “БИП-С”, 2002. – 424 с. (глава 2.5.3).

• Korytarz ekologiczny doliny Bugu: Stan – Zagrożenia – Ochrona / Praca zbiorowa pod red. A. Dombrowskiego, Z. Głowackiego, W. Jakubowskiego i dr.; zespól autorski: J. Błachuta, J. Błachuta, P. Chylarecki… (Polska), G. Dudko, D. Golod, A. Makarewicz…, I. Stepanovich… (Białoruś), I. Danylyk, I. Gorban, L. Gorban… (Ukraina); koordynacja projektu Z. Tederko; fundacja IUCN Poland. – Warszawa, 2002. – 368 s.
• Степанович И. М., Ивкович Е. Н., Степанович Е. Ф., Автушко С. А. Травяные сообщества Березинского биосферного заповедника: структура, продуктивность, состояние. – Минск: Белорусский дом печати, 2005. – 200 с.
• Сцепановіч Я. М. Дамінанты ў сінтаксанаміі й

тыпалогіі (на прыкладзе лугавой расліннасці) // Ботаника: Исследования. Вып. 33. – Мн.: Право и экономика, 2005. – С. 69–76.

• Ключевые ботанические территории Беларуси / Масловский О. М., Пронькина Г. А., Парфенов В. И., Пугачевский А. В., Третьяков Д. И., Степанович И. М. и др.; под ред. О. М. Масловского, Г. А. Пронькиной. – М.–Мн.: Бестиор, 2005. – 80 с.
• Сцепановіч Я. М. Фітацэнаразнастайнасць расліннасці Беларусі // Ботаника: Исследования. Вып. XXXIV. – Минск: ИООО «Право и экономика», 2006. – С. 264–281.
• Сцепановіч Я. М. Гаспадарчая тыпалогія кармавых угоддзяў Беларусі // Ботаника: Исследования. Вып. XXXV. – Минск: ИООО «Право и экономика», 2008. – С. 115–123.
• Методика проведения мониторинга растительного мира в составе Национальной системы мониторинга окружающей среды Республики Беларусь / Авторы-составители: А. В. Пугачевский, И. М. Степанович, И. П. Вознячук и др.; под ред. А. В. Пугачевского. –

Институт экспериментальной ботаники им. В. Ф. Купревича НАН Беларуси. – Минск: Право и экономика, 2011. – 165 с.

• Редкие биотопы Беларуси / А. В. Пугачевский, И. Н. Вершицкая, М. В. Ермохин, И. М. Степанович [и др.]. – Минск: «Альтиора – Живые краски», 2013. – 236 с.
• Сцепановіч, І. М. Навукова-метадычныя асновы маніторынгу лугавой і лугава-балотнай расліннасці Беларусі / І. М. Сцепановіч, А. Ф. Сцепановіч. – Мінск: Беларуская навука, 2013. – 289 с.

Спасылкі

• bspu.unibel.by