Міжземнае мора: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма тлумачэння праўкі
Няма тлумачэння праўкі
Радок 4: Радок 4:


У Міжземным моры вылучаюць моры: [[Мора Альбаран|Альбаран]], [[Балеарскае мора|Балеарскае]], [[Лігурыйскае мора|Лігурыйскае]], [[Тырэнскае мора|Тырэнскае]], [[Адрыятычнае мора|Адрыятычнае]], [[Іанічнае мора|Іанічнае]], [[Крыцкае мора|Крыцкае]], [[Эгейскае мора|Эгейскае]]. У басейн Міжземнага мора ўключаюць [[Мармуровае мора]], [[Чорнае мора]], [[Азоўскае мора]].
У Міжземным моры вылучаюць моры: [[Мора Альбаран|Альбаран]], [[Балеарскае мора|Балеарскае]], [[Лігурыйскае мора|Лігурыйскае]], [[Тырэнскае мора|Тырэнскае]], [[Адрыятычнае мора|Адрыятычнае]], [[Іанічнае мора|Іанічнае]], [[Крыцкае мора|Крыцкае]], [[Эгейскае мора|Эгейскае]]. У басейн Міжземнага мора ўключаюць [[Мармуровае мора]], [[Чорнае мора]], [[Азоўскае мора]].

Абмывае [[бераг]]і [[Іспанія|Іспаніі]], [[Францыя|Францыі]], [[Італія|Італіі]], [[Манака]], [[Мальта|Мальты]], [[Боснія і Герцагавіна|Босніі і Герцагавіны]], [[Чарнагорыя|Чарнагорыі]], [[Харватыя|Харватыі]], [[Славенія|Славеніі]], [[Албанія|Албаніі]], [[Грэцыя|Грэцыі]], [[Турцыя|Турцыі]], [[Кіпр|Рэспублікі Кіпр]], [[Сірыя|Сірыі]], [[Ліван]]а, [[Ізраіль|Ізраіля]], [[Егіпет|Егіпта]], [[Лівія|Лівіі]], [[Туніс]]а, [[Алжыр]]а і [[Марока]].


== Этымалогія ==
== Этымалогія ==
Жыхары [[Старажытны Егіпет | Старажытнага Егіпта]] называлі Міжземнае мора — «Вялікая зялёная вада». У [[Стары Запавет | Старым Запавеце]] Міжземнае мора названа ''«Вялікім морам»'' ([http://uk.wikisource.org/wiki/%D0%91%D1%96%D0%B1%D0%BB%D1%96%D1%8F_(%D0%9E%D0%B3%D1%96%D1%94%D0%BD%D0%BA%D0%BE)/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0#.D0.93.D0.BB.D0.B0.D0.B2.D0.B0_34 Лічбы 34:6,7]; Ян. 1:4, 9:1, 15:47; Іез. 47:10,15,20). Таксама сустракаецца назва ''«мора [[Філістымляне | філістымлян]]»'' ([http://uk.wikisource.org/wiki/%D0%91%D1%96%D0%B1%D0%BB%D1%96%D1%8F_(%D0%9E%D0%B3%D1%96%D1%94%D0%BD%D0%BA%D0%BE)/%D0%92%D0%B8%D1%85%D1%96%D0%B4#.D0.93.D0.BB.D0.B0.D0.B2.D0.B0_23 Выхад 23:31]), ад людзей, якія насялялі значную частку яго берагоў паблізу [[Ізраіль | Ізраіля]].

Назву Міжземнае мора ({{lang-el|Μεσόγειος Θάλασσα}}, {{lang-la|Mare Mediterranea}} — мора пасярод [[Суша|Зямлі]]) упершыню ўвёў у абарот [[Антычнасць|антычны]] пісьменнік [[Гай Юлій Солін]], абапіраючыся на ўяўленні свайго часу, паколькі старажытныя [[Еўропа|еўрапейскія]] і [[Паўночная Афрыка|паўночнаафрыканскія]] [[Цывілізацыя|цывілізацыі]] развіваліся ў [[Басейн вадаёма|басейне]] менавіта гэтага мора, якое служыла натуральным шляхам зносін паміж імі.
Назву Міжземнае мора ({{lang-el|Μεσόγειος Θάλασσα}}, {{lang-la|Mare Mediterranea}} — мора пасярод [[Суша|Зямлі]]) упершыню ўвёў у абарот [[Антычнасць|антычны]] пісьменнік [[Гай Юлій Солін]], абапіраючыся на ўяўленні свайго часу, паколькі старажытныя [[Еўропа|еўрапейскія]] і [[Паўночная Афрыка|паўночнаафрыканскія]] [[Цывілізацыя|цывілізацыі]] развіваліся ў [[Басейн вадаёма|басейне]] менавіта гэтага мора, якое служыла натуральным шляхам зносін паміж імі.

У часы росквіту [[Рымская імперыя | Рымскай імперыі]] [[Старажытны Рым | рымляне]] называлі гэта мора — ''Наша мора'' ({{lang-la|Mare Nostrum}}), або ''Унутранае мора'' ({{lang-la|Internum mare}})<ref>[http://slovari.yandex.ru/%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B5%20%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5/%D0%9A%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8/%D0%92%D0%BD%D1%83%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B5%D0%B5%20%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5/ Внутреннее море//Реальный словарь классических древностей]</ref> паколькі ў тыя часы ўсе землі [[ўзбярэжжа]] гэтага мора ўваходзілі ў склад імперыі.


== Гісторыя ==
== Гісторыя ==
Сучаснае Міжземнае мора з'яўляецца рэліктам старажытнага акіяна [[Тэціс]], які быў значна шырэй і распасціраўся далёка на ўсход. Рэліктамі акіяна Тэціс з'яўляюцца таксама [[Аральскае мора|Аральскае]], [[Каспійскае мора|Каспійскае]], [[Чорнае мора|Чорнае]] і [[Мармуровае мора|Мармуровае]] моры, прымеркаваныя да яго найболей глыбокім упадзінам. Верагодна, Тэціс некалі быў цалкам акружаны сушай, і паміж Паўночнай Афрыкай і [[Пірэнейскі паўвостраў|Пірэнейскім паўвостравам]], у раёне [[Гібралтарскі праліў|Гібралтарскага праліва]], існаваў пярэсмык. Такі жа сухапутны мост звязваў паўднёваўсходнюю [[Еўропа|Еўропу]] з [[Малая Азія|Малой Азіяй]]. Не выключана, што пралівы [[Басфор]], [[Дарданэлы]] і Гібралтарскі ўтварыліся на месцы затопленых рачных далін, а шматлікія астраўныя ланцугі, асабліва ў [[Эгейскае мора|Эгейскім]] моры, злучаліся з мацерыком.
Сучаснае Міжземнае мора з'яўляецца рэліктам старажытнага акіяна [[Тэціс]], які быў значна шырэй і распасціраўся далёка на ўсход. Рэліктамі акіяна Тэціс з'яўляюцца таксама [[Аральскае мора|Аральскае]], [[Каспійскае мора|Каспійскае]], [[Чорнае мора|Чорнае]] і [[Мармуровае мора|Мармуровае]] моры, прымеркаваныя да яго найболей глыбокім упадзінам. Верагодна, Тэціс некалі быў цалкам акружаны сушай, і паміж Паўночнай Афрыкай і [[Пірэнейскі паўвостраў|Пірэнейскім паўвостравам]], у раёне [[Гібралтарскі праліў|Гібралтарскага праліва]], існаваў пярэсмык. Такі жа сухапутны мост звязваў паўднёваўсходнюю [[Еўропа|Еўропу]] з [[Малая Азія|Малой Азіяй]]. Не выключана, што пралівы [[Басфор]], [[Дарданэлы]] і Гібралтарскі ўтварыліся на месцы затопленых рачных далін, а шматлікія астраўныя ланцугі, асабліва ў [[Эгейскае мора|Эгейскім]] моры, злучаліся з мацерыком.


Гісторыя Міжземнаморскага рэгіёна мае вырашальнае значэнне для разумення паходжання і развіцця шматлікіх сучасных грамадстваў. «Тры чвэрці зямнога шара было аб'яднана паміж сабой праз Міжземнае мора, якое было цэнтрам сусветнай гісторыі»<ref>Georg Wilhelm Friedrich Hegel. «''The Philosophy of History''», p. 87, Dover Publications Inc., 1956 ISBN 0-486-20112-0; 1st ed. 1899</ref>.
Гісторыя Міжземнаморскага рэгіёна мае вырашальнае значэнне для разумення паходжання і развіцця шматлікіх сучасных грамадстваў. «Тры чвэрці зямнога шара было аб'яднана паміж сабой праз Міжземнае мора, якое было цэнтрам сусветнай гісторыі»<ref>Georg Wilhelm Friedrich Hegel. «''The Philosophy of History''», p. 87, Dover Publications Inc., 1956 ISBN 0-486-20112-0; 1st ed. 1899</ref>.


== Фізіка-геаграфічныя характарыстыкі ==

[[Файл:MEDCURR.GIF|міні|справа | 200пкс | Схема пануючых [[Марское цячэнне | марскіх цячэнняў]] чэрвеня ў Міжземным моры. Стрэлкамі паказаны напрамкі, лічбамі — [[хуткасць]] цячэння ў м/с]]
[[Файл:Tunisia - Sicily - South Italy.jpg|міні|справа | 200пкс | Два найбуйнейшыя астравы Міжземнага мора — [[Сіцылія]] і [[Сардзінія]]]]

[[Файл:Svetistefan1756.JPG|міні|справа | 200пкс | [[Свеці-Стэфан]] у [[Чарнагорыя | Чарнагорыі]]]]
[[Файл:Lindos Rhodes Greece 15.jpg|міні|справа | 200пкс | Заліў [[Ліндас]]а, востраў [[Родас]], [[Грэцыя]]]]
[[Файл:Средиземное море у берегов Ливии.jpg|міні|справа | 200пкс | Марское ўзбярэжжа [[Трыпалі]], [[Лівія]]]]

У [[поўнач|паўночнай]] частцы Міжземнага мора акіянографы вылучаюць адносна адасобленыя буйнымі [[паўвостраў | паўвостравамі]] і [[востраў | астравамі]] ад асноўнай часткі басейна моры: [[Альбаран]], [[Балеарскае мора| Балеарскае]], [[Лігурыйскае мора | Лігурыйскае]], [[Тырэнскае мора | Тырэнскае]], [[Адрыятычнае мора | Адрыятычнае]], [[Іанічнае мора | Іанічнае]], [[Эгейскае мора | Эгейскае]], [[кіпрскае мора| Кіпрскае]]. У басейн Міжземнага мора ўключаюць [[Мармуровае мора | Мармуровае]], [[Чорнае мора | Чорнае]] і [[Азоўскае мора | Азоўскае]] моры.

Значныя [[заліў | залівы]]: [[Валенсійскі заліў | Валенсійскі]], [[Ліёнскі заліў | Ліёнскі]], [[Генуэзскі заліў | Генуэзскі]], [[заліў Таранта | Таранта]], [[Сідра ]] (Вялікі Сірт), [[заліў Габес | Габес]] (Малы Сірт). У басейне мора шматлікія астравы, больш за тры тысячы, найбуйнейшыя з іх — [[Балеарскія астравы | Балеарскія]], [[Сіцылія]], [[Сардзінія]], [[Кіпр]], [[Крыт]], [[Корсіка ]]. У мора ўпадаюць буйныя [[рака | рэкі]]: [[Ніл]], [[Эбра]], [[Рона]], [[По]].

Сярэдняя [[тэмпература]] вады на паверхні ў [[Люты | лютым]] ад 8—12 °C да 17 °C, у [[жніўні]] ад 19 °C ў Ліёнскім заліве да 27-30 °C на [[Усход | ўсходзе]]. [[Салёнасць]] ад 36 ‰ на [[захад]]зе да 39,5 ‰ на ўсходзе. [[Прыліў|Прылівы]] сутачныя і змяшаныя, іх велічыня ў большасці раёнаў складае 0,1-0,5 м.

[[Бераг]]і Міжземнага мора каля гарыстых узбярэжжаў з большага [[Абразія | абразіўныя]], выраўнаваныя, каля [[пенеплен]]аў — лагунна-ліманныя і [[Рачная дэльта | дэльтавыя]]. Для ўсходняга ўзбярэжжа [[Адрыятычнае мора | Адрыятычнага мора]] характэрныя берагі [[Далмація | далмацінскага]] тыпу.

=== Клімат ===
{{глядзіце таксама| Міжземнаморскі клімат}}

[[Клімат]] Міжземнага мора вызначаецца яго становішчам у [[субтропікі | субтрапічным поясе]] і адрозніваецца вялікай спецыфікай, якая вылучае яго ў самастойны [[Міжземнаморскі клімат | міжземнаморскі тып клімату]], які характарызуецца мяккай [[зіма | зімой]] і гарачым засушлівым [[лета]]м. Узімку над морам усталёўваецца фронт паніжанага [[атмасферны ціск | ціску атмасферы]], што вызначае няўстойлівае [[надвор'е]] з частымі [[шторм|штармамі]] і шчодрымі [[атмасферныя ападкі | ападкамі]]; халодныя паўночныя [[вецер | вятры]] зніжаюць тэмпературу паветра. Развіваюцца мясцовыя вятры: [[Містраль (вецер) | містраль]] ў раёне [[Ліёнскі заліў | Ліёнскага заліва]], [[Бора | бора]] на ўсходзе [[Адрыятычнае мора | Адрыятычнага мора]] і [[мелтэмі]] ў акваторыі [[Эгейскае мора | Эгейскага мора]]. Улетку большую частку Міжземнага мора ахоплівае грэбень [[Азорскія антыцыклон | Азорскага антыцыклону]], які вызначае перавагу яснага надвор'я з невялікім [[Воблачнасць | воблачнасцю]] і малой колькасцю ападкаў. У летнія месяцы назіраюцца сухія [[туман]]ы і пыльная [[імгла]], якая прыносіцца з [[Афрыка | Афрыкі]] паўднёвым ветрам [[сірока]]. Ва Усходнім басейне развіваюцца ўстойлівыя паўночныя вятры — [[этэзіі]].

Сярэдняя [[тэмпература]] [[паветра]] ў студзені змяняецца ад 14-16 °C ля паўднёвых берагоў да 7-10 °C на поўначы, у жніўні — ад 22-24 °C на поўначы да 25-30 °С у паўднёвых раёнах мора. [[Выпарэнне]] з паверхні Міжземнага мора дасягае 1250 мм у год (3130 км ³). [[Вільготнасць паветра | Адносная вільготнасць паветра]] змяняецца ад 50-65% летам да 65-80% зімой. [[Воблачнасць]] летам 0-3 балы, зімой каля 6 балаў. Сярэдняя гадавая колькасць ападкаў 400 мм (каля 1000 км ³),яна змяняецца ад 1100-1300 мм на паўночным захадзе да 50-100 мм на паўднёвым усходзе, мінімум - у ліпені - жніўні, максімум - у снежні. Характэрныя [[міраж]]ы, якія часта назіраюцца ў [[Месінскі праліў|Месінскім пралів]]е ([[Фата-маргана]]).

{|class="wikitable" style="text-align:center; font-size:90%; margin-left:1em;"
|+Тэмпература марской вады <br /> на папулярных курортах Міжземнага мора (°C)
|-
!
!'''Сту'''
!'''Лют'''
!'''Сак'''
!'''Кра'''
!'''Май'''
!'''Чэр'''
!'''Ліп'''
!'''Жні'''
!'''Вер'''
!'''Кас'''
!'''Ліс'''
!'''Сне'''
|-
|[[Марсель]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/france/marseille.php]</small>
|13
|13
|13
|14
|16
|18
|21
|22
|21
|18
|16
|14
|-
|[[Барселона]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/spain/barcelona.php]</small>
|13
|13
|13
|14
|17
|20
|23
|25
|23
|20
|17
|15
|-
|[[Валенсія]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/spain/valencia.php]</small>
|14
|13
|14
|15
|17
|21
|24
|26
|24
|21
|18
|15
|-
|[[Неапаль]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/italy/neapolitan-riviera/naples.php]</small>
|15
|14
|14
|15
|18
|22
|25
|27
|25
|22
|19
|16
|-
|[[Малага]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/spain/costa-del-sol/malaga.php]</small>
|16
|15
|15
|16
|17
|20
|22
|23
|22
|20
|18
|16
|-
|[[Гібралтар]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/gibraltar/gibraltar.php]</small>
|16
|15
|16
|16
|17
|20
|22
|22
|22
|20
|18
|17
|-
|[[Афіны]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/greece/athens.php]</small>
|16
|15
|15
|16
|18
|21
|24
|24
|24
|21
|19
|17
|-
|[[Іракліян]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/greece/crete/iraklion.php]</small>
|16
|15
|15
|16
|19
|22
|24
|25
|24
|22
|20
|18
|-
|[[Мальта]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/malta/valletta.php]</small>
|16
|16
|15
|16
|18
|21
|24
|26
|25
|23
|21
|18
|-
|[[Горад Пафас|Пафас]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/cyprus/paphos.php]</small>
|18
|17
|17
|18
|20
|24
|26
|27
|26
|24
|22
|19
|-
|[[Ларнака]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/cyprus/larnaca.php]</small>
|18
|17
|17
|18
|20
|24
|26
|27
|27
|25
|22
|19
|-
|[[Лімасол]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/cyprus/limassol.php]</small>
|18
|17
|17
|18
|20
|24
|26
|27
|27
|25
|22
|19
|-
|[[Александрыя]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/egypt/alexandria.php]</small>
|18
|17
|17
|18
|20
|23
|25
|26
|26
|25
|22
|20
|-
|[[Тэль-Авіў]] <small>[http://www.weather2travel.com/climate-guides/israel/tel-aviv.php]</small>
|18
|17
|17
|18
|21
|24
|26
|28
|27
|26
|23
|20
|}
<!--
== Расліннасць і жывёльны свет ==
[[Файл:Posidonia 2 Alberto Romeo.jpg|міні|справа | 250пкс | [[Posidonia oceanica]] на дне Міжземнага мора]]

[[Расліннасць]] і [[жывёльны свет]] Міжземнага мора адрозніваецца адносна слабым колькасным развіццём фіта- і зоа[[планктон]]у, што цягне за сабой адносна невялікую колькасць буйных жывёл, якія харчуюцца імі, у тым ліку [[рыбы | рыб ]]. Колькасць [[фітапланктон]]у у павярхневых гарызонтах складае ўсяго 8-10 мг/м³, на глыбіні 1000-2000 м яго ў 10-20 разоў менш. Разнастайныя [[водарасці]] (пераважаюць [[перыдынеі]] і [[дыятамеі]]).

[[Фаўна]] Міжземнага мора характарызуецца вялікай [[Біяразнастайнасць | відавой разнастайнасцю]], аднак колькасць прадстаўнікоў асобных відаў невяліка. Сустракаюцца [[ракі]], адзін выгляд [[цюлені]] ў ([[Цюлень-манах звычайны | белапузы цюлень]]); марскія [[чарапахі]]. Риб налічується 550 видів ([[скумбрієві]], [[Оселедцеві (родина)|оселедцеві]], [[анчоусові]], [[кефаль|кефалі]], [[корифени]], [[тунці]], [[пеламіди]], [[Ставрида|ставриди]] та інші). Близько 70 видів риб-[[ендемік]]ів, у тому числі [[скати]], види [[хамса (риба)|хамси]], [[Бичкові|бичків]], [[Собачкові|морських собачок]], [[губаневі|губані]] та [[морські іглиці]]. З їстівних [[молюски|молюсків]] найбільше значення мають [[устриця]], [[середземноморсько-чорноморська мідія]], [[морський фінік]]. Серед [[безхребетні|безхребетних]] поширені [[восьминоги]], [[кальмари]], [[сепії]], [[краби]], [[лангусти]]; численні види [[Медузи|медуз]], [[сифонофори|сифонофор]], в деяких районах, особливо в [[Егейське море|Егейському морі]], мешкають [[губки]] і [[червоні корали]].

Середземне море зазнає найбільшого заселення інвазійними видами тварин і рослин з-поміж усіх морів світового океану. Сьогодні у водах моря виявлено понад 900 інвазійних видів<ref>[http://www.naturalist.if.ua/?p=4470 Велика інвазія]</ref>.

== Геологічна будова і рельєф дна ==
[[Файл:Mediterranean Sea surface.jpg|міні|праворуч|300пкс|[[Рельєф]] дна Середземного моря]]

[[Океанічне дно|Дно]] Середземного моря поділяється дослідниками-океанографами на декілька [[Улоговина|улоговин]] з відносно крутими [[Континентальний схил|материковими схилами]] і глибиною 2-4 км. Вздовж берегів улоговини обмежені вузькою смугою [[континентальний шельф|континентального шельфу]], яка розширюється тільки між узбережжям [[Туніс]]у й [[Сицилія|Сицилії]], а також в межах [[Адріатичне море|Адріатичного моря]].

За [[геоморфологія|геоморфологічним]] [[Фізико-географічне районування|районуванням]] [[Котловина|котловину]] Середземного моря поділяють на 3 основні басейни:

* західний (Алжиро-Прованський) з максимальною глибиною понад 2 800 м. Він об'єднує в собі [[Западина|западини]] морів [[Море Альборан|Альборан]], [[Балеарське море|Балеарського]] та [[Лігурійське море|Лігурійського]], а також западину [[Тірренське море|Тірренського моря]];

* центральний — глибиною понад 5 100 м (Центральна улоговина і западини морів [[Адріатичне море|Адріатичного]] та [[Іонічне море|Іонічного]]);

* східний — [[Левант]]инський, глибиною біля 4 380 м (улоговини морів [[Левант]]у, [[Егейське море|Егейського]] та [[Мармурове море|Мармурового]]).

[[Стратиграфія|Стратиграфічний]] [[Геологічний розріз|розріз]] дна всіх [[улоговина|улоговин]] починається потужними товщами [[антропоген]]-[[неоген]]ових відкладів з [[Прошарок|прошарками]] [[Пірокластичні породи|пірокластичних порід]] (в Балеарському і Лігурійському морі їх потужність за даним [[глибинне сейсмічне зондування|ГСЗ]] сягає 5-7 км). Серед [[мессінський ярус|мессінських]] відкладів Алжиро-Прованської улоговини значна роль належить соленосній [[евапорити|евапоритовій]] товщі (потужністю понад 1,5-2,0 км). [[Відклади]] цієї товщі часто утворюють соляні [[діапір]]и, що являють собою яскравий прояв [[соляна тектоніка|соляної тектоніки]]. Уздовж бортів і в центрі Тірренської улоговини простягаються декілька [[глибинний розлом|глибинних розломів]] з приуроченими до них згаслими і діючими [[вулкан]]ами, деякі з них утворюють великі [[підводні гори]] ([[Ліпарські острови]], [[вулкан Вавілова]] та інші). Вулкани по краях улоговини (в [[Тосканський архіпелаг|Тосканському архіпелазі]], на [[Понціанські острови|Понціанських островах]], [[Везувій]], а також вулкани [[Ліпарські острови|Ліпарських островів]]) вивергають [[Кисла лава|кислі]] і лужні [[лава|лави]], натомість вулкани в центральній частині Середземного моря мають більш глибокі джерела [[магма|магм]], і вони представлені переважно [[базальт]]ами.

Частина центрального і східного ([[Левант]]инського) басейну виповнені потужною товщею [[Осадові гірські породи|осадових порід]], в основному продуктами річкових виносів — [[авандельта|авандельт]], зокрема [[дельта Нілу|дельти Нілу]]. На дні цих улоговин, за даними ГСЗ, виділені Гелленський [[Океанічний жолоб|глибоководний жолоб]] і центральний Середземноморський вал — крупне [[склепіння]] висотою 500—800 м. Вздовж підніжжя [[континентальний схил|материкового схилу]] [[Кіренаїка|Кіренаїки]] відслідковується Лівійський жолоб, який доволі чітко виражений в [[рельєф]]і і слабо заповнений відкладами.

[[Улоговина|Улоговини]] Середземного моря вельми різні за [[геохронологія|часом формування]]. Значна частина Левантинського басейну закладена в [[мезозой|мезозої]], Алжиро-Прованського басейну — з кінця [[олігоцен]]у — на початку [[міоцен]]у. Деякі улоговини сформовані на початку і в середині міоцену і в [[пліоцен]]і. В [[Мессінський ярус|мессінський час]] на більшій частині Середземного моря вже існували неглибокі улоговини. Глибина Алжиро-Прованського басейну під час [[осадонакопичення]] [[евапорит]]ів в мессінський час оцінюється у 1-1,5 км. [[Морська сіль|Сіль]] накопичувалась в результаті інтенсивного [[випаровування]] і [[Концентрація розчину|концентрації]] [[розсол]]у, який утворювався з притоку [[Нормальна вода|нормальносоленої]] [[Морська вода|морської води]] в закритий басейн [[седиментація|седиментації]] через [[протока|протоку]], що періодично існувала південніше [[Гібралтар]]у.

Сучасні глибини Тірренської западини утворились в результаті [[Регресія (геологія)|опускання морського дна]] впродовж [[пліоцен]]у і [[Четвертинний період|антропогену]] (за останні 5 млн років). Так само виникли й інші улоговини. За даними [[глибинне сейсмічне зондування|ГСЗ]] встановлено відсутність [[Гранітний шар|гранітного шару]] в глибоководних улоговинах, що дало підставу геологам зробити припущення про те, що Середземне море — [[релікт]] палеоокеану [[Тетіс (океан)|Тетіс]].


Дно Середземного моря в багатьох місцях перспективне для пошуків [[Поклад вуглеводнів|родовищ вуглеводнів]], особливо в областях поширення [[Брахіантикліналь|солянокупольних структур]]. В [[Континентальний шельф|шельфових зонах]] [[Родовище нафти і газу|поклади нафти і газу]] приурочені до [[мезозой]]ських і [[палеоген]]ових відкладів.
-->
== Галоўныя порты ==
== Галоўныя порты ==
* {{Сцяг Іспаніі}} [[Горад Валенсія|Валенсія]], [[Іспанія]]
* {{Сцяг Іспаніі}} [[Горад Валенсія|Валенсія]], [[Іспанія]]

Версія ад 23:17, 6 жніўня 2015

Рэльеф дна

Міжземнае мора — міжземнае, міжмацерыковае мора Атлантычнага акіяна, злучаецца з ім на захадзе Гібралтарскім пралівам, знаходзіцца паміж Паўднёвай Еўропай, Заходняй Азіяй і Паўночнай Афрыкай і амаль цалкам зачыненае. Мора лічыцца часткай Атлантычнага акіяна, хоць яго часцяком атаясамляюць як цалкам асобны вадаём. Мора ахоплівае плошчу ў 2,5 млн км², але яго злучэнне з Атлантыкай праз Гібралтарскі праліў складае ўсяго 14 км у шырыню. Міжземнае мора мае сярэднюю глыбіню ў 1500 м, а самым глыбокім месцам з'яўляецца ўпадзіна Каліпса ў Іанічным моры, яе глыбіна складае 5 267 м.

У Міжземным моры вылучаюць моры: Альбаран, Балеарскае, Лігурыйскае, Тырэнскае, Адрыятычнае, Іанічнае, Крыцкае, Эгейскае. У басейн Міжземнага мора ўключаюць Мармуровае мора, Чорнае мора, Азоўскае мора.

Абмывае берагі Іспаніі, Францыі, Італіі, Манака, Мальты, Босніі і Герцагавіны, Чарнагорыі, Харватыі, Славеніі, Албаніі, Грэцыі, Турцыі, Рэспублікі Кіпр, Сірыі, Лівана, Ізраіля, Егіпта, Лівіі, Туніса, Алжыра і Марока.

Этымалогія

Жыхары Старажытнага Егіпта называлі Міжземнае мора — «Вялікая зялёная вада». У Старым Запавеце Міжземнае мора названа «Вялікім морам» (Лічбы 34:6,7; Ян. 1:4, 9:1, 15:47; Іез. 47:10,15,20). Таксама сустракаецца назва «мора філістымлян» (Выхад 23:31), ад людзей, якія насялялі значную частку яго берагоў паблізу Ізраіля.

Назву Міжземнае мора (грэч. Μεσόγειος Θάλασσα, лац.: Mare Mediterranea — мора пасярод Зямлі) упершыню ўвёў у абарот антычны пісьменнік Гай Юлій Солін, абапіраючыся на ўяўленні свайго часу, паколькі старажытныя еўрапейскія і паўночнаафрыканскія цывілізацыі развіваліся ў басейне менавіта гэтага мора, якое служыла натуральным шляхам зносін паміж імі.

У часы росквіту Рымскай імперыі рымляне называлі гэта мора — Наша мора (лац.: Mare Nostrum), або Унутранае мора (лац.: Internum mare)[1] паколькі ў тыя часы ўсе землі ўзбярэжжа гэтага мора ўваходзілі ў склад імперыі.

Гісторыя

Сучаснае Міжземнае мора з'яўляецца рэліктам старажытнага акіяна Тэціс, які быў значна шырэй і распасціраўся далёка на ўсход. Рэліктамі акіяна Тэціс з'яўляюцца таксама Аральскае, Каспійскае, Чорнае і Мармуровае моры, прымеркаваныя да яго найболей глыбокім упадзінам. Верагодна, Тэціс некалі быў цалкам акружаны сушай, і паміж Паўночнай Афрыкай і Пірэнейскім паўвостравам, у раёне Гібралтарскага праліва, існаваў пярэсмык. Такі жа сухапутны мост звязваў паўднёваўсходнюю Еўропу з Малой Азіяй. Не выключана, што пралівы Басфор, Дарданэлы і Гібралтарскі ўтварыліся на месцы затопленых рачных далін, а шматлікія астраўныя ланцугі, асабліва ў Эгейскім моры, злучаліся з мацерыком.

Гісторыя Міжземнаморскага рэгіёна мае вырашальнае значэнне для разумення паходжання і развіцця шматлікіх сучасных грамадстваў. «Тры чвэрці зямнога шара было аб'яднана паміж сабой праз Міжземнае мора, якое было цэнтрам сусветнай гісторыі»[2].


Фізіка-геаграфічныя характарыстыкі

Схема пануючых марскіх цячэнняў чэрвеня ў Міжземным моры. Стрэлкамі паказаны напрамкі, лічбамі — хуткасць цячэння ў м/с
Два найбуйнейшыя астравы Міжземнага мора — Сіцылія і Сардзінія
Свеці-Стэфан у Чарнагорыі
Заліў Ліндаса, востраў Родас, Грэцыя
Марское ўзбярэжжа Трыпалі, Лівія

У паўночнай частцы Міжземнага мора акіянографы вылучаюць адносна адасобленыя буйнымі паўвостравамі і астравамі ад асноўнай часткі басейна моры: Альбаран, Балеарскае, Лігурыйскае, Тырэнскае, Адрыятычнае, Іанічнае, Эгейскае, Кіпрскае. У басейн Міжземнага мора ўключаюць Мармуровае, Чорнае і Азоўскае моры.

Значныя залівы: Валенсійскі, Ліёнскі, Генуэзскі, Таранта, Сідра (Вялікі Сірт), Габес (Малы Сірт). У басейне мора шматлікія астравы, больш за тры тысячы, найбуйнейшыя з іх — Балеарскія, Сіцылія, Сардзінія, Кіпр, Крыт, Корсіка . У мора ўпадаюць буйныя рэкі: Ніл, Эбра, Рона, По.

Сярэдняя тэмпература вады на паверхні ў лютым ад 8—12 °C да 17 °C, у жніўні ад 19 °C ў Ліёнскім заліве да 27-30 °C на ўсходзе. Салёнасць ад 36 ‰ на захадзе да 39,5 ‰ на ўсходзе. Прылівы сутачныя і змяшаныя, іх велічыня ў большасці раёнаў складае 0,1-0,5 м.

Берагі Міжземнага мора каля гарыстых узбярэжжаў з большага абразіўныя, выраўнаваныя, каля пенепленаў — лагунна-ліманныя і дэльтавыя. Для ўсходняга ўзбярэжжа Адрыятычнага мора характэрныя берагі далмацінскага тыпу.

Клімат

Клімат Міжземнага мора вызначаецца яго становішчам у субтрапічным поясе і адрозніваецца вялікай спецыфікай, якая вылучае яго ў самастойны міжземнаморскі тып клімату, які характарызуецца мяккай зімой і гарачым засушлівым летам. Узімку над морам усталёўваецца фронт паніжанага ціску атмасферы, што вызначае няўстойлівае надвор'е з частымі штармамі і шчодрымі ападкамі; халодныя паўночныя вятры зніжаюць тэмпературу паветра. Развіваюцца мясцовыя вятры: містраль ў раёне Ліёнскага заліва, бора на ўсходзе Адрыятычнага мора і мелтэмі ў акваторыі Эгейскага мора. Улетку большую частку Міжземнага мора ахоплівае грэбень Азорскага антыцыклону, які вызначае перавагу яснага надвор'я з невялікім воблачнасцю і малой колькасцю ападкаў. У летнія месяцы назіраюцца сухія туманы і пыльная імгла, якая прыносіцца з Афрыкі паўднёвым ветрам сірока. Ва Усходнім басейне развіваюцца ўстойлівыя паўночныя вятры — этэзіі.

Сярэдняя тэмпература паветра ў студзені змяняецца ад 14-16 °C ля паўднёвых берагоў да 7-10 °C на поўначы, у жніўні — ад 22-24 °C на поўначы да 25-30 °С у паўднёвых раёнах мора. Выпарэнне з паверхні Міжземнага мора дасягае 1250 мм у год (3130 км ³). Адносная вільготнасць паветра змяняецца ад 50-65% летам да 65-80% зімой. Воблачнасць летам 0-3 балы, зімой каля 6 балаў. Сярэдняя гадавая колькасць ападкаў 400 мм (каля 1000 км ³),яна змяняецца ад 1100-1300 мм на паўночным захадзе да 50-100 мм на паўднёвым усходзе, мінімум - у ліпені - жніўні, максімум - у снежні. Характэрныя міражы, якія часта назіраюцца ў Месінскім праліве (Фата-маргана).

Тэмпература марской вады
на папулярных курортах Міжземнага мора (°C)
Сту Лют Сак Кра Май Чэр Ліп Жні Вер Кас Ліс Сне
Марсель [1] 13 13 13 14 16 18 21 22 21 18 16 14
Барселона [2] 13 13 13 14 17 20 23 25 23 20 17 15
Валенсія [3] 14 13 14 15 17 21 24 26 24 21 18 15
Неапаль [4] 15 14 14 15 18 22 25 27 25 22 19 16
Малага [5] 16 15 15 16 17 20 22 23 22 20 18 16
Гібралтар [6] 16 15 16 16 17 20 22 22 22 20 18 17
Афіны [7] 16 15 15 16 18 21 24 24 24 21 19 17
Іракліян [8] 16 15 15 16 19 22 24 25 24 22 20 18
Мальта [9] 16 16 15 16 18 21 24 26 25 23 21 18
Пафас [10] 18 17 17 18 20 24 26 27 26 24 22 19
Ларнака [11] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19
Лімасол [12] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19
Александрыя [13] 18 17 17 18 20 23 25 26 26 25 22 20
Тэль-Авіў [14] 18 17 17 18 21 24 26 28 27 26 23 20

Галоўныя порты

Гл. таксама

Зноскі

  1. Внутреннее море//Реальный словарь классических древностей
  2. Georg Wilhelm Friedrich Hegel. «The Philosophy of History», p. 87, Dover Publications Inc., 1956 ISBN 0-486-20112-0; 1st ed. 1899

Літаратура

  • Alain Saliot The Mediterranean Sea. — Birkhäuser, 2005. — Т. 5. — 413 с. — (The Handbook of Environmental Chemistry). — ISBN 9783540250180
  • Foppe B. DeWalle, M. Nikolopoulou-Tamvakli, W. J. Heinen Environmental condition of the Mediterranean Sea: European Community countries. — Springer, 1993. — Т. 5. — 524 с. — (Environment & assessment). — ISBN 9780792324683

Спасылкі