Хімія: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі

[дагледжаная версія]

← Папярэдняя праўка Наступная праўка →

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

ВізуальнаВікіразметка

Лінейны

Версія ад 19:53, 31 снежня 2015

Хі́мія (араб. كيمياء‎‎) — адна з найважнейшых галін прыродазнаўства, навука пра рэчывы, іх уласцівасці, састаў і структуру, а таксама іх пераўтварэнні ў выніку хімічных рэакцый^[1]. Паколькі ўсе рэчывы складаюцца з атамаў, якія дзякуючы хімічным сувязям здольныя фарміраваць малекулы, то хімія займаецца ў асноўным вывучэннем узаемадзеянняў паміж атамамі і малекуламі, атрыманымі ў выніку такіх узаемадзеянняў. Прадметам хіміі з'яўляецца хімічныя элементы і іх злучэнні, а таксама заканамернасці, якім падпарадкоўваюцца розныя хімічныя рэакцыі. Хімія мае шмат агульнага з фізікай і біялогіяй, па сутнасці мяжа паміж імі ўмоўная. Хімію часам называюць «цэнтральнай навукай», таму што яна злучае фізіку з іншымі натуральнымі навукамі, як то геалогія і біялогія^[2]^[3].

Усе рэчывы падзяляюцца на неарганічныя і арганічныя, і вывучаюцца, адпаведна, неарганічнай і арганічнай хіміяй.

Сучасная хімія з'яўляецца адной з самых шырокіх дысцыплін сярод усіх натуральных навук.

Этымалогія

Этымалогія слова з'яўляецца даволі спрэчнай. Генезіс слова можна аднесці да пэўнай практыкі, вядомай як алхімія, якая практыкуецца на працягу некалькіх тысячагоддзяў у розных частках свету, асабліва на Блізкім Усходзе. Алхімія ў сваю чаргу пайшла, як мяркуюць, пайшла ад егіпецкага хемі — чорны, адкуль таксама грэчаская назва Егіпта, чарназёму і свінцу — «чорная зямля»; іншыя магчымыя варыянты: ст.-грэч. Χυμος — сок, эсэнцыя, вільгаць, смак.

Гісторыя

Зародкі хіміі ўзніклі яшчэ з часоў з'яўлення чалавека разумнага. Паколькі чалавек заўсёды так ці інакш меў справу з хімічнымі рэчывамі, то яго першыя эксперыменты з агнём, апрацоўкай шкур, гатаваннем ежы можна назваць зачаткамі практычнай хіміі. Паступова практычныя веды назапашваліся, і ў самым пачатку развіцця цывілізацыі людзі ўмелі рабіць некаторыя фарбы, эмалі, атруты і лекі. Спачатку чалавек выкарыстоўваў біялагічныя працэсы, як то закісанне, гніенне, але з засваеннем агню пачаў выкарыстоўваць працэсы гарэння, спякання, сплаўленне. Выкарыстоўваліся акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі, які не назіраюцца ў жывой прыродзе, як то аднаўленне металаў з іхніх злучэнняў.

Такія рамёствы, як то металургія, ганчарства, шкларобства, фарбаванне, парфумерыя, касметыка дасягнулі значнага развіцця яшчэ да пачатку нашай эры. Напрыклад, састаў сучаснага бутэлькавага шкла практычна не адрозніваецца ад саставу шкла, ужывальнага ў 4000 годзе да н.э. у Егіпце. І хаця хімічныя веды старанна хаваліся жрацамі ад непасвячоных, яны ўсё роўна павольна пранікалі ў іншыя краіны. Да еўрапейцаў хімічная навука трапіла галоўным чынам ад арабаў пасля заваявання імі Іспаніі ў 711 годзе. Яны называлі гэтую навуку «алхіміяй», ад іх гэта назва распаўсюдзілася і ў астатняй Еўропе.

Вядома, што ў Егіпце ўжо ў 3000 годзе да н.э. людзі былі здольныя атрымліваць медзь з яе злучэнняў, выкарыстоўваючы драўняны вугаль у якасці аднаўляльніка, а таксама атрымлівалі серабра і волава. Паступова ў Егіпце і Месапатаміі была развіта вытворчасць бронзы, а ў паўночных краінах — жалеза. Рабіліся таксама тэарэтычныя знаходкі, як то ў Кітаі з XXII стагоддзя да н.э. існавала тэорыя аб асноўных элементах. У Месапатаміі ўзнікла ідэя аб супрацьлегласцях, з якіх пабудаваны свет, як то агонь—вада, цяпло—холад, сухасць—вільготнасць і гэтак далей.

У V стагоддзі да н.э. у Старажытнай Грэцыі Леўкіп і Дэмакрыт развілі тэорыю аб будове рэчыва з атамаў. Па аналогіі з будовай пісьма яны заключылі, што як гаворка дзеліцца на словы, а словы складаюцца з літар, так і ўсе рэчывы складаюцца з пэўных злучэнняў, гэта значыць малекул, якія ў сваю чаргу складаюцца з непадзельных элементаў, гэта значыць атамаў.

У V стагоддзі да н.э. Эмпедокл прапанаваў лічыць асноўнымі элементамі Ваду, Агонь, Паветра і Зямлю. У IV стагоддзі да н.э. Платон развіў вучэнне Эмпедокла, прысвоіўшы кожнаму з гэтых элементаў свой колер і правільную прасторавую фігуру атама, якая вызначае яго ўласцівасці. На думку Платона, менавіта з камбінацый гэтых «цаглінак» і быў пабудаваны ўвесь матэрыяльны свет. Вучэнне аб чатырох, якія ператвараюцца адзін у аднаго, было ўнаследавана Арыстоцелем.

Алхімія

Культура Егіпта, як вядома, валодала добра развітымі тэхналогіямі, што дэманструюць аб'екты і збудаванні, стварэнне якіх магчыма толькі пры наяўнасці тэарэтычнай і практычнай базы. Пацвярджэнне развіцця першасных тэарэтычных ведаў у Егіпце навука атрымлівала ў апошні час. Тым не менш, на такое паходжанне паказвае, у большай ступені традыцыйныя крыніцы алхіміі, мудрагелістага і квяцістага «сімбіёзу» мастацтва і, у пэўнай ступені, хіміі. Сярод такіх крыніц у першую чаргу варта адзначыць «Ізумрудную скрыжаль» (па-лацінску: Tabula smaragdina) Гермеса Трысмегіста, як і шэраг іншых трактатаў «Вялікага алхімічнага збору»^[4]^[5].

Меў месца яшчэ ў IV—III стагоддзях да н.э. на Усходзе, гэта значыць у Індыі, Кітаі, у арабскім свеце, ранні «прататып» алхіміі. У гэты і наступныя перыяды былі знойдзены новыя спосабы атрымання такіх элементаў, як то ртуць, сера, фосфар, ахарактарызаваны многія солі, ужо былі вядомыя і выкарыстоўваліся азотная кіслата (HNO3) і луг гідраксід натрыя (NaOH). З ранняга Сярэднявечча атрымлала развіццё тое, што зараз прынята разумець пад алхіміяй, у якой традыцыйна злучыліся, разам з вышэйназванымі навукападобнымі кампанентамі, у сэнсе сучаснага разумення метадалогіі навукі, філасофскія прадстаўленні эпохі і новыя для таго часу рамесныя навыкі, а таксама магічныя і містычныя прадстаўлення. Вядомымі алхімікамі таго часу былі Джабір ібн Хаян, Авіцэна і Абу-ар-Разі. Яшчэ ў антычнасці, дзякуючы інтэнсіўнаму развіццю гандлю, золата і серабро сталі ўсеагульным эквівалентам вырабляемых тавараў. Цяжкасці, з якімі звязана атрыманне гэтых параўнальна рэдкіх металаў, заахвоцілі да спробаў практычнага выкарыстання натурфіласофскіх поглядаў Арыстоцеля аб пераўтварэнні адных рэчываў у іншыя; узнікненне вучэння пра «трансмутацыі», разам з працамі Гермеса Трысмегіста, традыцыя алхімічнай школы звязвана з яго імем. Гэтыя ўяўленні зведалі мала змен аж да XIV стагоддзя^[4]^[5].

У VII стагоддзі алхімія пракралася ў Еўропу. У той час, як і на працягу ўсёй гісторыі, у прадстаўнікоў пануючых пластоў грамадства асаблівай «папулярнасцю» карысталіся прадметы раскошы, у асаблівасці — золата, паколькі менавіта яно з'яўляліся эквівалентам гандлёвай ацэнкі. Алхімікаў, у ліку іншых пытанняў, працягвалі цікавіць спосабы атрымання золата з іншых металаў, а таксама праблемы іхняй апрацоўкі. Разам з тым, да таго часу арабская алхімія стала аддаляцца ад практыкі і страціла свой уплыў. З-за асаблівасцей тэхналогій, абумоўленых, у ліку іншага — сістэмай герметычных поглядаў, адрозненнем знакавых сістэм, тэрміналогіі і асабліва карпаратыўнага распаўсюджвання ведаў «алхімічныя дзействы» развіваліся вельмі марудна. Найбольш вядомымі еўрапейскімі алхімікамі лічацца Нікола Фламель, Альберт Вялікі, Джон Дзі, Роджэр Бэкан і Раймунд Лулій. Эпоха алхімікаў адзначыла атрыманне шматлікіх першасных рэчываў, распрацоўку спосабаў іх атрымання, выдзялення і ачысткі. Толькі ў XVI стагоддзі з развіццём розных вытворчасцей, у тым ліку металургіі, а таксама фармацэўтыкі, абумоўленым узрастаннем яе ролі ў медыцыне, пачалі з'яўляцца даследчыкі, чыя дзейнасць прывяла да істотных пераўтварэнняў у гэтай навуцы, якія наблізілі станаўленне добра асэнсаваных і актуальных практычных метадаў гэтай дысцыпліны. Сярод іх, перш за ўсё, варта адзначыць Георгія Агрыкалу і Парацэльса^[4]^[5].

Раздзелы хіміі

Падзяляецца на арганічную хімію і неарганічную хімію. На стыку гэтых навук развіваюцца хімія комплексных злучэнняў і хімія элементаарганічных злучэнняў. Тлумачэннем сутнасці хімічных з'яў і ўстанаўленнем іх агульных заканамернасцей займаецца фізічная хімія, шэраг раздзелаў якой, звязаных з вывучэннем асаблівасцей працякання хімічных працэсаў пад уплывам розных фактараў, вылучыліся ў асобныя навукі, напрыклад, механахімія, радыяцыйная хімія, фотахімія і інш. Метады ідэнтыфікацыі рэчываў, што спалучаюць хімічныя падыходы з фізічнымі метадамі, вывучае аналітычная хімія.

Развіццё спецыяльных метадаў у 20 стагоддзі садзейнічала станаўленню і развіццю нанахіміі, аб'екты даследавання якой — часцінкі памерам некалькі нанаметраў. Тэарэтычныя асновы сучасных вытворчасцей вывучае хімічная тэхналогія.

На стыку хіміі з іншымі прыродазнаўчымі навукамі інтэнсіўна развіваюцца аграхімія, біяхімія, геахімія, квантавая хімія, хімічная фізіка і іншыя.

Гл. таксама

Зноскі

↑ Chemistry (англ.)
↑ Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. «Chemistry: The Central Science». Prentice Hall; 8 edition (1999). pp 3-4. ISBN 0-13-010310-1
↑ Carsten Reinhardt. «Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries». Wiley-VCH, 2001. pp. 1-2. ISBN 3-527-30271-9
↑ ^а ^б ^в «Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVIII века». Всеобщая история химии. М.: Наука. 1989.
↑ ^а ^б ^в Рабинович В. Л. «Алхимия как феномен средневековой культуры». М.: Наука. 1979

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).
Хімічны слоўнік навучэнца: дапаможнік для вучняў / Б. Качаргін, В. Макарэўскі, Л. Гарнастаева, В. Аранская. — Мн.: Народная асвета, 2004. - 287 с.: іл. ISBN 985-12-0631-8
Atkins, P.W. Galileo's Finger (Oxford University Press) ISBN 0-19-860941-8
Atkins, P.W. Atkins' Molecules (Cambridge University Press) ISBN 0-521-82397-8
Kean, Sam. The Disappearing Spoon - and other true tales from the Periodic Table (Black Swan) London, 2010 ISBN 978-0-552-77750-6
Levi, Primo The Periodic Table (Penguin Books) [1975] translated from the Italian by Raymond Rosenthal (1984) ISBN 978-0-14-139944-7
Stwertka, A. A Guide to the Elements (Oxford University Press) ISBN 0-19-515027-9

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хімія
Хімія на Open Encyclopedia Project

[1] Chemistry (англ.)

[2] Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. «Chemistry: The Central Science». Prentice Hall; 8 edition (1999). pp 3-4. ISBN 0-13-010310-1

[3] Carsten Reinhardt. «Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries». Wiley-VCH, 2001. pp. 1-2. ISBN 3-527-30271-9

[historia-4] а ^б ^в «Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVIII века». Всеобщая история химии. М.: Наука. 1989.

[alchimia-5] а ^б ^в Рабинович В. Л. «Алхимия как феномен средневековой культуры». М.: Наука. 1979

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ Радок 1: / Радок 1: @@
 [[Выява:Chemicals in flasks.jpg|thumb|250px|Хімія — навука пра рэчывы і рэакцыі паміж імі]]
-'''Хі́мія''' ({{lang-ar|كيمياء|скарочана}}) — адна з найважнейшых галінаў [[прыродазнаўства]], навука пра [[рэчыва|рэчывы]], іх уласцівасці, склад і структуру, а таксама іх пераўтварэнні ў выніку [[хімічная рэакцыя|хімічных рэакцыяў]]<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/Chemistry Chemistry]{{Ref-en}}</ref>. Паколькі ўсе рэчывы складаюцца з [[атам]]аў, якія дзякуючы [[хімічная сувязь|хімічным сувязям]] здольныя фарміраваць [[малекула|малекулы]], то хімія займаецца ў асноўным вывучэннем узаемадзеянняў паміж атамамі і малекуламі, атрыманымі ў выніку такіх узаемадзеянняў. Прадметам хіміі з'яўляецца [[хімічны элемент|хімічныя элементы]] і іх злучэнні, а таксама заканамернасці, якім падпарадкоўваюцца розныя [[хімічная рэакцыя|хімічныя рэакцыі]]. Хімія мае шмат агульнага з [[фізіка]]й і [[біялогія]]й, па сутнасці мяжа паміж імі ўмоўная. Хімію часам называюць «цэнтральнай навукай», таму што яна злучае фізіку з іншымі натуральнымі навукамі, як то [[геалогія]] і біялогія<ref>Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. «Chemistry: The Central Science». Prentice Hall; 8 edition (1999). pp 3-4. ISBN 0-13-010310-1</ref><ref>Carsten Reinhardt. «Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries». Wiley-VCH, 2001. pp. 1-2. ISBN 3-527-30271-9</ref>.
+'''Хі́мія''' ({{lang-ar|كيمياء|скарочана}}) — адна з найважнейшых галін [[прыродазнаўства]], навука пра [[рэчыва|рэчывы]], іх уласцівасці, састаў і структуру, а таксама іх пераўтварэнні ў выніку [[хімічная рэакцыя|хімічных рэакцый]]<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/Chemistry Chemistry]{{Ref-en}}</ref>. Паколькі ўсе рэчывы складаюцца з [[атам]]аў, якія дзякуючы [[хімічная сувязь|хімічным сувязям]] здольныя фарміраваць [[малекула|малекулы]], то хімія займаецца ў асноўным вывучэннем узаемадзеянняў паміж атамамі і малекуламі, атрыманымі ў выніку такіх узаемадзеянняў. Прадметам хіміі з'яўляецца [[хімічны элемент|хімічныя элементы]] і іх злучэнні, а таксама заканамернасці, якім падпарадкоўваюцца розныя [[хімічная рэакцыя|хімічныя рэакцыі]]. Хімія мае шмат агульнага з [[фізіка]]й і [[біялогія]]й, па сутнасці мяжа паміж імі ўмоўная. Хімію часам называюць «цэнтральнай навукай», таму што яна злучае фізіку з іншымі натуральнымі навукамі, як то [[геалогія]] і біялогія<ref>Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. «Chemistry: The Central Science». Prentice Hall; 8 edition (1999). pp 3-4. ISBN 0-13-010310-1</ref><ref>Carsten Reinhardt. «Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries». Wiley-VCH, 2001. pp. 1-2. ISBN 3-527-30271-9</ref>.
 Усе рэчывы падзяляюцца на [[Неарганічныя рэчывы|неарганічныя]] і [[Арганічныя рэчывы|арганічныя]], і вывучаюцца, адпаведна, [[Неарганічная хімія|неарганічнай]] і [[Арганічная хімія|арганічнай]] хіміяй.
@@ Радок 7: / Радок 7: @@
 == Этымалогія ==
-[[Этымалогія]] слова з'яўляецца даволі спрэчнай. Генезіс слова можна аднесці да пэўнай практыкі, вядомай як [[алхімія]], якая практыкуецца на працягу некалькіх тысячагоддзяў у розных частках свету, асабліва на [[Блізкі Усход|Блізкім Усходзе]]. Алхімія ў сваю чаргу пайшла, як мяркуюць, пайшла ад ад егіпецкага ''хемі'' — ''чорны'', адкуль таксама грэчаская назва Егіпта, чарназёмы і свінцу — «чорная зямля»; іншыя магчымыя варыянты: ст.-грэч. Χυμος — сок, эсэнцыя, вільгаць, смак.
+[[Этымалогія]] слова з'яўляецца даволі спрэчнай. Генезіс слова можна аднесці да пэўнай практыкі, вядомай як [[алхімія]], якая практыкуецца на працягу некалькіх тысячагоддзяў у розных частках свету, асабліва на [[Блізкі Усход|Блізкім Усходзе]]. Алхімія ў сваю чаргу пайшла, як мяркуюць, пайшла ад егіпецкага ''хемі'' — ''чорны'', адкуль таксама грэчаская назва Егіпта, чарназёму і свінцу — «чорная зямля»; іншыя магчымыя варыянты: ст.-грэч. Χυμος — сок, эсэнцыя, вільгаць, смак.
 == Гісторыя ==
@@ Радок 13: / Радок 13: @@
 {{main|Гісторыя хіміі}}
 [[Выява:Epicurus Louvre.jpg|thumb|200px|справа|Атамістычная філасофія [[Дэмакрыт]]а была пазней прынята [[Эпікур]]ам]]
-Зародкі хіміі паўсталі яшчэ з часоў з'яўлення [[чалавек разумны|чалавека разумнага]]. Паколькі чалавек заўсёды так ці інакш меў справу з хімічнымі рэчывамі, то яго першыя эксперыменты з [[агонь|агнём]], гарбаваннем шкураў, падрыхтоўкай ежы можна назваць зачаткамі практычнай хіміі. Паступова практычныя веды назапашваліся, і ў самым пачатку развіцця цывілізацыі людзі ўмелі рыхтаваць некаторыя [[фарба|фарбы]], [[эмаль|эмалі]], [[атрута|атруты]] і [[лекі]]. Спачатку чалавек выкарыстоўваў біялагічныя працэсы, як то [[закісанне]], [[гніенне]], але з засваеннем агню пачаў выкарыстоўваць працэсы [[гарэнне|гарэння]], спякання, сплаўленне. Выкарыстоўваліся акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі, які не назіраюцца ў жывой прыродзе, як то аднаўленне [[метал]]аў з іхных злучэнняў.
+Зародкі хіміі ўзніклі яшчэ з часоў з'яўлення [[чалавек разумны|чалавека разумнага]]. Паколькі чалавек заўсёды так ці інакш меў справу з хімічнымі рэчывамі, то яго першыя эксперыменты з [[агонь|агнём]], апрацоўкай шкур, гатаваннем ежы можна назваць зачаткамі практычнай хіміі. Паступова практычныя веды назапашваліся, і ў самым пачатку развіцця цывілізацыі людзі ўмелі рабіць некаторыя [[фарба|фарбы]], [[эмаль|эмалі]], [[атрута|атруты]] і [[лекі]]. Спачатку чалавек выкарыстоўваў біялагічныя працэсы, як то [[закісанне]], [[гніенне]], але з засваеннем агню пачаў выкарыстоўваць працэсы [[гарэнне|гарэння]], спякання, сплаўленне. Выкарыстоўваліся акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі, які не назіраюцца ў жывой прыродзе, як то аднаўленне [[метал]]аў з іхніх злучэнняў.
-Такія рамёствы, як то [[металургія]], [[ганчарства]], [[шкларобства]], [[фарбаванне]], [[парфумерыя]], [[касметыка]] дасягнулі значнага развіцця яшчэ да пачатку нашай эры. Напрыклад, склад сучаснага бутэлькавага [[шкло|шкла]] практычна не адрозніваецца ад складу шкла, ужывальнага ў [[4000 да н.э.|4000 годзе да н.э.]] у [[Старажытны Егіпет|Егіпце]]. Незважаючы на тое, што хімічныя веды старанна хаваліся жрацамі ад неазнаёмленых, яны ўсё роўна павольна пранікалі ў іншыя краіны. Да еўрапейцаў хімічная навука патрапіла галоўным чынам ад [[арабы|арабаў]] пасля заваёвы імі [[Іспанія|Іспаніі]] ў [[711]] годзе. Яны называлі гэтую навуку «алхіміяй», ад іх гэта назва распаўсюдзілася і ў астатняй [[Еўропа|Еўропе]].
+Такія рамёствы, як то [[металургія]], [[ганчарства]], [[шкларобства]], [[фарбаванне]], [[парфумерыя]], [[касметыка]] дасягнулі значнага развіцця яшчэ да пачатку нашай эры. Напрыклад, састаў сучаснага бутэлькавага [[шкло|шкла]] практычна не адрозніваецца ад саставу шкла, ужывальнага ў [[4000 да н.э.|4000 годзе да н.э.]] у [[Старажытны Егіпет|Егіпце]]. І хаця хімічныя веды старанна хаваліся жрацамі ад непасвячоных, яны ўсё роўна павольна пранікалі ў іншыя краіны. Да еўрапейцаў хімічная навука трапіла галоўным чынам ад [[арабы|арабаў]] пасля заваявання імі [[Іспанія|Іспаніі]] ў [[711]] годзе. Яны называлі гэтую навуку «алхіміяй», ад іх гэта назва распаўсюдзілася і ў астатняй [[Еўропа|Еўропе]].
 Вядома, што ў Егіпце ўжо ў [[3000 да н.э.|3000 годзе да н.э.]] людзі былі здольныя атрымліваць [[медзь]] з яе злучэнняў, выкарыстоўваючы [[драўняны вугаль]] у якасці аднаўляльніка, а таксама атрымлівалі [[серабро|серабра]] і [[волава]]. Паступова ў Егіпце і [[Месапатамія|Месапатаміі]] была развіта вытворчасць [[бронза|бронзы]], а ў паўночных краінах — [[жалеза]]. Рабіліся таксама тэарэтычныя знаходкі, як то ў [[Кітай|Кітаі]] з [[XXII стагоддзе да н.э.|XXII стагоддзя да н.э.]] існавала тэорыя аб асноўных элементах. У Месапатаміі ўзнікла ідэя аб супрацьлегласцях, з якіх пабудаваны свет, як то агонь—вада, цяпло—холад, сухасць—вільготнасць і гэтак далей.
-У [[V стагоддзе да н.э.|V стагоддзі да н.э.]] у [[Старажытная Грэцыя|Старажытнай Грэцыі]] [[Леўкіп]] і [[Дэмакрыт]] развілі тэорыю аб будове рэчыва з атамаў. Па аналогіі з будовай ліста яны заключылі, што як гаворка дзеліцца на [[слова|словы]], а словы складаюцца з [[літара|літар]], гэтак і ўсе рэчывы складаюцца з пэўных злучэнняў, гэта значыць малекул, якія ў сваю чаргу складаюцца з непадзельных элементаў, гэта значыць атамаў.
+У [[V стагоддзе да н.э.|V стагоддзі да н.э.]] у [[Старажытная Грэцыя|Старажытнай Грэцыі]] [[Леўкіп]] і [[Дэмакрыт]] развілі тэорыю аб будове рэчыва з атамаў. Па аналогіі з будовай пісьма яны заключылі, што як гаворка дзеліцца на [[слова|словы]], а словы складаюцца з [[літара|літар]], так і ўсе рэчывы складаюцца з пэўных злучэнняў, гэта значыць малекул, якія ў сваю чаргу складаюцца з непадзельных элементаў, гэта значыць атамаў.
-У [[V стагоддзе да н.э.|V стагоддзі да н.э.]] [[Эмпедокл]] прапанаваў лічыць асноўнымі элементамі Ваду, Агонь, Паветра і Зямлю. У [[IV стагоддзе да н.э.|IV стагоддзі да н.э.]] [[Платон]] развіў вучэнне Эмпедокла, прысвоіўшы кожнаму з гэтых элементаў свой колер і правільную прасторавую фігуру атама, якая вызначае яго ўласцівасці. На думку Платона, менавіта з камбінацый гэтых «цаглінак» і быў пабудаваны ўвесь матэрыяльны свет. Вучэнне аб чатырох, якія ператвараюцца адзін у аднаго, было ўспадкавана [[Арыстоцель|Арыстоцелем]].
+У [[V стагоддзе да н.э.|V стагоддзі да н.э.]] [[Эмпедокл]] прапанаваў лічыць асноўнымі элементамі Ваду, Агонь, Паветра і Зямлю. У [[IV стагоддзе да н.э.|IV стагоддзі да н.э.]] [[Платон]] развіў вучэнне Эмпедокла, прысвоіўшы кожнаму з гэтых элементаў свой колер і правільную прасторавую фігуру атама, якая вызначае яго ўласцівасці. На думку Платона, менавіта з камбінацый гэтых «цаглінак» і быў пабудаваны ўвесь матэрыяльны свет. Вучэнне аб чатырох, якія ператвараюцца адзін у аднаго, было ўнаследавана [[Арыстоцель|Арыстоцелем]].
 === Алхімія ===
 {{Асноўны артыкул|Алхімія}}
 [[Выява:Pietro Longhi 021.jpg|thumb|200px|злева|Алхімікі ў пошуках [[філасофскі камень|філасофскага каменя]]]]
-Культура Егіпта, як вядома, валодала добра развітымі [[тэхналогія]]мі, што дэманструюць аб'екты і збудаванні, стварэнне якіх магчыма толькі пры наяўнасці тэарэтычнай і практычнай базы. Пацвярджэнне развіцця першасных тэарэтычных ведаў у Егіпце навука атрымлівала ў апошні час. Тым не менш, на такое паходжанне паказвае, у большай ступені традыцыйныя крыніцы алхіміі, мудрагелістага і квяцістага «сімбіёзу» [[мастацтва]] і, у пэўнай ступені, хіміі. Сярод такіх крыніц у першую чаргу варта адзначыць «[[Ізумрудны скрыжаль]]» ({{lang-la|Tabula smaragdina|скарочана}}) [[Гермес Трысмегіст|Гермеса Трысмегіста]], як і шэраг іншых трактатаў «[[Вялікі алхімічны збор|Вялікага алхімічнага збору]]»<ref name="historia">[http://groh.ru/gro/chem/chemhist.html «Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVIII века»]. Всеобщая история химии. М.: Наука. 1989.</ref><ref name="alchimia">Рабинович В. Л. «Алхимия как феномен средневековой культуры». М.: Наука. 1979</ref>.
+Культура Егіпта, як вядома, валодала добра развітымі [[тэхналогія]]мі, што дэманструюць аб'екты і збудаванні, стварэнне якіх магчыма толькі пры наяўнасці тэарэтычнай і практычнай базы. Пацвярджэнне развіцця першасных тэарэтычных ведаў у Егіпце навука атрымлівала ў апошні час. Тым не менш, на такое паходжанне паказвае, у большай ступені традыцыйныя крыніцы алхіміі, мудрагелістага і квяцістага «сімбіёзу» [[мастацтва]] і, у пэўнай ступені, хіміі. Сярод такіх крыніц у першую чаргу варта адзначыць «[[Ізумрудная скрыжаль|Ізумрудную скрыжаль]]» ({{lang-la|Tabula smaragdina|скарочана}}) [[Гермес Трысмегіст|Гермеса Трысмегіста]], як і шэраг іншых трактатаў «[[Вялікі алхімічны збор|Вялікага алхімічнага збору]]»<ref name="historia">[http://groh.ru/gro/chem/chemhist.html «Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVIII века»]. Всеобщая история химии. М.: Наука. 1989.</ref><ref name="alchimia">Рабинович В. Л. «Алхимия как феномен средневековой культуры». М.: Наука. 1979</ref>.
-Меў месца яшчэ ў [[IV стагоддзе да н.э.|IV]]—[[III стагоддзе да н.э.|III стагоддзях да н.э.]] на Усходзе, гэта значыць у [[Індыя|Індыі]], [[Кітай|Кітаі]], у арабскім свеце, ранні «прататып» алхіміі. У гэты і наступныя перыяды былі знойдзены новыя спосабы атрымання такіх элементаў, як то [[ртуць]], [[сера]], [[фосфар]], ахарактарызаваны многія солі, ужо былі вядомыя і выкарыстоўваліся [[азотная кіслата]] (HNO3) і [[луг, хімія|луг]] [[гідраксід натрыя]] (NaOH). З ранняга Сярэднявечча атрымлала развіццё тое, што зараз прынята разумець пад алхіміяй, у якой традыцыйна злучыліся, разам з вышэйназванымі навукападобнымі кампанентамі, у сэнсе сучаснага разумення метадалогіі навукі, [[філасофія|філасофскія]] прадстаўленні эпохі і новыя для таго часу рамесныя навыкі, а таксама магічныя і містычныя прадстаўлення. Вядомымі алхімікамі таго часу былі [[Джабір ібн Хаян]], [[Авіцэна]] і [[Абу-ар-Разі]]. Яшчэ ў антычнасці, дзякуючы інтэнсіўнаму развіццю гандлю, золата і срэбра сталі ўсеагульным эквівалентам вырабляемых тавараў. Цяжкасці, з якімі звязана атрыманне гэтых параўнальна рэдкіх металаў, заахвоцілі да спробаў практычнага выкарыстання натурфіласофскіх поглядаў [[Арыстоцель|Арыстоцеля]] аб пераўтварэнні адных рэчываў у іншыя; ўзнікненне вучэння пра «трансмутацыі», разам з працамі Гермеса Трысмегіста, традыцыя алхімічнай школы звязвана з яго імем. Гэтыя ўяўленні зведалі мала змен аж да [[XIV стагоддзе|XIV стагоддзя]]<ref name="historia"/><ref name="alchimia"/>.
+Меў месца яшчэ ў [[IV стагоддзе да н.э.|IV]]—[[III стагоддзе да н.э.|III стагоддзях да н.э.]] на Усходзе, гэта значыць у [[Індыя|Індыі]], [[Кітай|Кітаі]], у арабскім свеце, ранні «прататып» алхіміі. У гэты і наступныя перыяды былі знойдзены новыя спосабы атрымання такіх элементаў, як то [[ртуць]], [[сера]], [[фосфар]], ахарактарызаваны многія солі, ужо былі вядомыя і выкарыстоўваліся [[азотная кіслата]] (HNO3) і [[луг, хімія|луг]] [[гідраксід натрыя]] (NaOH). З ранняга Сярэднявечча атрымлала развіццё тое, што зараз прынята разумець пад алхіміяй, у якой традыцыйна злучыліся, разам з вышэйназванымі навукападобнымі кампанентамі, у сэнсе сучаснага разумення метадалогіі навукі, [[філасофія|філасофскія]] прадстаўленні эпохі і новыя для таго часу рамесныя навыкі, а таксама магічныя і містычныя прадстаўлення. Вядомымі алхімікамі таго часу былі [[Джабір ібн Хаян]], [[Авіцэна]] і [[Абу-ар-Разі]]. Яшчэ ў антычнасці, дзякуючы інтэнсіўнаму развіццю гандлю, золата і серабро сталі ўсеагульным эквівалентам вырабляемых тавараў. Цяжкасці, з якімі звязана атрыманне гэтых параўнальна рэдкіх металаў, заахвоцілі да спробаў практычнага выкарыстання натурфіласофскіх поглядаў [[Арыстоцель|Арыстоцеля]] аб пераўтварэнні адных рэчываў у іншыя; узнікненне вучэння пра «трансмутацыі», разам з працамі Гермеса Трысмегіста, традыцыя алхімічнай школы звязвана з яго імем. Гэтыя ўяўленні зведалі мала змен аж да [[XIV стагоддзе|XIV стагоддзя]]<ref name="historia"/><ref name="alchimia"/>.
-У [[VII стагоддзе|VII стагоддзі]] алхімія пракралася ў Еўропу. У той час, як і на працягу ўсёй гісторыі, у прадстаўнікоў пануючых пластоў грамадства асаблівай «папулярнасцю» карысталіся прадметы раскошы, у асаблівасці — золата, паколькі менавіта яно з'яўляліся эквівалентам гандлёвай ацэнкі. Алхімікаў, у ліку іншых пытанняў, працягвалі цікавіць спосабы атрымання золата з іншых металаў, а таксама праблемы іхнай апрацоўкі. Разам з тым, да таго часу арабская алхімія стала аддаляцца ад практыкі і страціла свой уплыў. З-за асаблівасцей тэхналогій, абумоўленых, у ліку іншага — сістэмай [[герметызм|герметычных]] поглядаў, адрозненнем знакавых сістэм, тэрміналогіі і асабліва карпаратыўнага распаўсюджвання ведаў «алхімічныя дзействы» развіваліся вельмі марудна. Найбольш вядомымі еўрапейскімі алхімікамі лічацца [[Нікола Фламель]], [[Альберт Вялікі]], [[Джон Дзі]], [[Роджэр Бэкан]] і [[Раймунд Лулій]]. Эпоха алхімікаў адзначыла атрыманне шматлікіх першасных рэчываў, распрацоўку спосабаў іхнага атрымання, выдзялення і ачысткі. Толькі ў [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзі]] з развіццём розных вытворчасцей, у тым ліку [[металургія|металургіі]], а таксама [[фармацэўтыка|фармацэўтыкі]], абумоўленым узрастаннем яе ролі ў [[медыцына|медыцыне]], пачалі з'яўляцца даследчыкі, чыя дзейнасць выказалася істотнымі пераўтварэннямі ў гэтай навуцы, якія наблізілі станаўленне добра асэнсаваных і актуальных практычных метадаў гэтай дысцыпліны. Сярод іх, перш за ўсё, варта адзначыць [[Георгій Агрыкала|Георгія Агрыкалу]] і [[Парацэльс]]а<ref name="historia"/><ref name="alchimia"/>.
+У [[VII стагоддзе|VII стагоддзі]] алхімія пракралася ў Еўропу. У той час, як і на працягу ўсёй гісторыі, у прадстаўнікоў пануючых пластоў грамадства асаблівай «папулярнасцю» карысталіся прадметы раскошы, у асаблівасці — золата, паколькі менавіта яно з'яўляліся эквівалентам гандлёвай ацэнкі. Алхімікаў, у ліку іншых пытанняў, працягвалі цікавіць спосабы атрымання золата з іншых металаў, а таксама праблемы іхняй апрацоўкі. Разам з тым, да таго часу арабская алхімія стала аддаляцца ад практыкі і страціла свой уплыў. З-за асаблівасцей тэхналогій, абумоўленых, у ліку іншага — сістэмай [[герметызм|герметычных]] поглядаў, адрозненнем знакавых сістэм, тэрміналогіі і асабліва карпаратыўнага распаўсюджвання ведаў «алхімічныя дзействы» развіваліся вельмі марудна. Найбольш вядомымі еўрапейскімі алхімікамі лічацца [[Нікола Фламель]], [[Альберт Вялікі]], [[Джон Дзі]], [[Роджэр Бэкан]] і [[Раймунд Лулій]]. Эпоха алхімікаў адзначыла атрыманне шматлікіх першасных рэчываў, распрацоўку спосабаў іх атрымання, выдзялення і ачысткі. Толькі ў [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзі]] з развіццём розных вытворчасцей, у тым ліку [[металургія|металургіі]], а таксама [[фармацэўтыка|фармацэўтыкі]], абумоўленым узрастаннем яе ролі ў [[медыцына|медыцыне]], пачалі з'яўляцца даследчыкі, чыя дзейнасць прывяла да істотных пераўтварэнняў у гэтай навуцы, якія наблізілі станаўленне добра асэнсаваных і актуальных практычных метадаў гэтай дысцыпліны. Сярод іх, перш за ўсё, варта адзначыць [[Георгій Агрыкала|Георгія Агрыкалу]] і [[Парацэльс]]а<ref name="historia"/><ref name="alchimia"/>.
 == Раздзелы хіміі ==