Бітва за Вільню (1918—1919): Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
[дагледжаная версія][недагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др CzechoBot перанёс старонку Змаганне за Вільню, 1918—1919 у Змаганне за Вільню (1918—1919): робат перанёс старонку
Праўка арфаграфіі ў тэксце
Радок 10: Радок 10:
|прычына =
|прычына =
|casus belli =
|casus belli =
|вынік = Перамога бальшавікоў, адступленне польскіх сіл
|вынік = Перамога бальшавікоў, адступленне польскіх сіл з Вільні
|змены =
|змены =
|праціўнік1 = {{Сцяг Польшчы}} [[Польская Рэспубліка, 1918—1939|Польшча]]
|праціўнік1 = {{Сцяг Польшчы}} [[Польская Рэспубліка, 1918—1939|Польшча]]
|праціўнік2 = {{Сцяг РСФСР (1918-1937)}} [[Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расійская СФСР]] <br/> {{Сцяг Германіі (1919-1933)}} [[Веймарская рэспубліка|Германія]] <br/> Віленскі гарадскі савет рабочых дэпутатаў
|праціўнік2 = {{Сцяг РСФСР (1918-1937)}} [[Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расійская СФСР]] <br/> {{Сцяг Германіі (1919-1933)}} [[Веймарская рэспубліка|Германія]] <br/> [[Файл:Red flag.svg|border|22px]] Віленскі гарадскі савет рабочых дэпутатаў
|праціўнік3 =
|праціўнік3 =
|праціўнік4 =
|праціўнік4 =
|камандзір1 = генерал Уладзіслаў Вэйтка <br/> ротмістар Уладзіслаў Дамброўскі <br/> капітан Зыгмунт Клінгер
|камандзір1 = {{Сцяг Польшчы}}генерал Уладзіслаў Вэйтка <br/> {{Сцяг Польшчы}}ротмістр Уладзіслаў Дамброўскі <br/> {{Сцяг Польшчы}}капітан Зыгмунт Клінгер
|камандзір2 = Уладзімір Альдэрогей <br/> А. Зенковіч <br/> Казімеж Ціхоўскі
|камандзір2 = {{Сцяг РСФСР (1918-1937)}}Уладзімір Альдэрогей <br/> {{Сцяг РСФСР (1918-1937)}}А. Зенковіч <br/> {{Сцяг РСФСР (1918-1937)}}Казімеж Ціхоўскі
|камандзір3 =
|камандзір3 =
|камандзір4 =
|камандзір4 =
Радок 33: Радок 33:
}}
}}
{{Савецка-польская вайна}}
{{Савецка-польская вайна}}
{{Змест злева}}
'''Змаганне за Вільню (1918—1919)''' — змаганнe за кантроль над горадам [[Вільня]], якое вялося паміж [[Польшча|польскімі]] добраахвотнымі атрадамі і віленскай [[Самаабарона Літвы і Беларусі|Самаабароны]], спачатку супраць нямецкіх войскаў, якія эвакуяваліся з горада, мясцовымі [[камунізм|камуністамі]] ([[31 снежня]] — [[3 студзеня]] [[1919]] года), а пазней супраць наступаючай [[Чырвоная армія|Чырвонай арміі]] ([[4 студзеня]] — [[5 студзеня]] 1919 года). Гэтыя падзеі прывялі да часовага захопу большасці горада польскімі сіламі, якія, аднак, былі вымушаны адступіць пад націскам пераважаючых па колькасці бальшавіцкіх сіл. Некаторыя гісторыкі лічаць гэтыя падзеі пачаткам [[Польска-савецкая вайна|польска-савецкай вайны]].
'''Бітва за Вільню (1918—1919)''' — барацьба за кантроль над [[Вільня|Вільняй]] паміж атрадамі [[Польшча|польскіх]] добраахвотнікаў і віленскай [[Самаабарона Літвы і Беларусі|Самаабароны]] супраць адступаючых нямецкіх войскаў, мясцовых [[камунізм|камуністаў]] ([[31 снежня]] — [[3 студзеня]] [[1919]] года) і наступаючай [[Чырвоная армія|Чырвонай арміі]] ([[4 студзеня]] — [[5 студзеня]] 1919 года). На некаторы час большая частка горада была захоплена польскімі сіламі, але пад націскам колькасна большых сіл бальшавікоў палякі былі вымушаны адступіць з Вільні. Некаторыя гісторыкі лічаць гэтыя падзеі пачаткам [[Польска-савецкая вайна|польска-савецкай вайны]].


== Гістарычны кантэкст ==
== Гістарычны кантэкст ==
[[File:Władysław Wejtko 2.jpg|thumb|250px|Ген. Уладзіслаў Вэйтка]]
[[File:Władysław Wejtko 2.jpg|thumb|250px|Генерал Уладзіслаў Вэйтка|alt=]]
На пачатку [[ХХ ст.]] горад Вільня знаходзіўся ў складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. У [[1914]] годзе пачалася [[Першая сусветная вайна]], у якой Расія ўдзельнічала як праціўнік [[цэнтральныя дзяржавы|цэнтральных дзяржаў]]. У выніку наступу [[Германская імперыя|Германскай імперыі]] ў [[1915]] г. горад трапіў пад нямецкую акупацыю. Напрыканцы 1918 года нямецкія войскі паступова адступалі з тэрыторыі былой Расійскай Імперыі, а іх месца займалі атрады расійскіх і прарасійскіх камуністаў. У той час Вільня з'яўлялася аб'ектам тэрытарыяльных спрэчак паміж ізноў адраджаемых або ствараемых краін рэгіёну, — [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікай]]<ref>Białoruska Republika… с. 261</ref>, (БНР), [[Літва|Літоўскай Рэспублікай]]<ref>Białoruska Republika… с. 358</ref> і [[Польская Рэспубліка, 1918—1939|Польскай Рэспублікай]]<ref name=a>Wojna… с. 47</ref>. З сакавіка [[1918]] года ў горадзе працаваў урад Літвы, а з пачатку снежня таксама ўрад БНР. [[15 снежня]] ў горадзе сфарміраваўся прарасійскі камуністычны (бальшавіцкі) [[Віленскі гарадскі савет рабочых дэпутатаў]]<ref name=b>Białoruska Republika… с. 364–366</ref>.
На пачатку [[ХХ ст.]] горад Вільня знаходзіўся ў складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. У [[1914]] годзе пачалася [[Першая сусветная вайна]], у якой Расія ваявала на баку [[Антанта|Антанты]] супраць [[цэнтральныя дзяржавы|Цэнтральных дзяржаў]]. У выніку наступу [[Германская імперыя|Германскай імперыі]] ў [[1915]] г. горад быў заняты нямецкімі войскамі. Напрыканцы 1918 года немцы пачалі паступова адступаць з тэрыторыі былой Расійскай Імперыі, а іх месца займалі рэгулярныя войскі РККА і атрады прарасійскіх бальшавікоў. У той час Вільня стала аб'ектам тэрытарыяльных спрэчак паміж краінамі, якія пачалі стварацца на абшарах колішняй Расійскай імперыі — [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікай]] (БНР)<ref>Białoruska Republika… с. 261</ref>, а таксама [[Літва|Літоўскай]]<ref>Białoruska Republika… с. 358</ref> і [[Польская Рэспубліка, 1918—1939|Польскай]] рэспублікамі<ref name=a>Wojna… с. 47</ref>. З сакавіка [[1918]] года ў горадзе працаваў урад Літвы, а ад пачатку снежня яшчэ і ўрад БНР. [[15 снежня]] ў горадзе сфарміраваўся прарасійскі камуністычны (бальшавіцкі) [[Віленскі гарадскі савет рабочых дэпутатаў]]<ref name=b>Białoruska Republika… с. 364–366</ref>.


Дамінуючай нацыянальнай групай у Вільні, акрамя [[Яўрэі|яўрэяў]], былі [[палякі]]. Часць насельніцтва Віленшчыны, якое дэкляравала польскую нацыянальнасць, яшчэ да аднаўлення незалежнасці Польшчы вяло падрыхтоўчую працу, каб у будучым далучыць гэтыя зямлі да Польшчы. Фарміраванне польскіх ваенных атрадаў у Вільні пачалося [[10 верасня]] 1918 года пад патранатам [[Саюз польскіх вайкоўцаў|Саюзу польскіх вайскоўцаў]] (СПВ). Быў створаны Грамадскі камітэт, які, у сваю чаргу, стварыў Камітэт грамадскай бяспекі. У яго складзе, з дазволу СПВ у Вільні, удзельнічаў капітан [[Станіслаў Бабятынскі]]. Адбылася спроба дамовы паміж польскім, літоўскім, беларускім і яўрэйскім насельніцтвам з мэтай супольнай абароны ад надыходзячых бальшавікоў, аднак гэтая спроба скончылася паразай. Таму самастойна бараніць горад вырашыла толькі што сфарміраваная польская [[Краёвая самаабарона Літвы і Беларусі]], якая з [[8 снежня]] знаходзілася пад кіраўніцтвам генерала [[Уладзіслаў Вэйтка|Уладзіслава Вэйткі]], які спрабаваў пераўтварыць баявую адзінку ў рэгулярнае войска. У склад Краёвай самаабароны ўваходзіла Самаабарона Віленскай зямлі, якой кіраваў генерал [[Еўгеніюш Канткоўскі]]<ref name=a/>. Напрыканцы снежня 1918 года яна налічвала каля 1200 добраахвотнікаў, жыхароў горада і наваколля, з якіх былі сфарміраваны два палкі пяхоты і адзін полк уланаў. Актыўна дзейнічала таксама віленская [[Польская ваенная арганізацыя]] (ПВА) пад кіраўніцтвам [[Вітольд Галамбёўскі|Вітольда Галамбёўскага]]<ref name=c>Wojna… с. 48–49</ref>.
Найбольш шматлікай нацыянальнай групай у Вільні, апроч [[Яўрэі|яўрэяў]], былі [[палякі]]. Яшчэ да аднаўлення незалежнасці Польшчы дзеячы часткі насельніцтва Віленшчыны, якое лічыла сябе часткай польскага народа, вялі падрыхтоўчую працу, каб пазней далучыць гэтыя зямлі да польскай дзяржавы. Фарміраванне польскіх ваенных атрадаў у Вільні пачалося [[10 верасня]] 1918 года пры падтрымцы [[Саюз польскіх вайкоўцаў|Саюза польскіх вайскоўцаў]] (СПВ). Быў створаны Грамадскі камітэт, які, у сваю чаргу, стварыў Камітэт грамадскай бяспекі. У яго складзе, з дазволу СПВ у Вільні, удзельнічаў капітан [[Станіслаў Бабятынскі]]. Ва ўмовах наступлення бальшавікоў была праведзеная спроба аб'яднаць польскае, літоўскае, беларускае і яўрэйскае насельніцтва для супольнай абароны горада, якая, аднак, скончылася няўдала. Абарону горада ўзяла на сябе нядаўна створаная польская [[Краёвая самаабарона Літвы і Беларусі]], якую з [[8 снежня]] узначальваў генерал [[Уладзіслаў Вэйтка]]. У склад Краёвай самаабароны ўваходзіла Самаабарона Віленскай зямлі на чале з генералам [[Еўгеніюш Канткоўскі|Еўгеніюшам Канткоўскім]]<ref name=a/>, якая напрыканцы снежня 1918 года мела каля 1200 добраахвотнікаў з жыхароў горада і наваколля. З гэтых сілаў былі сфарміраваны два палкі пяхоты і адзін полк уланаў. Таксама актыўна дзейнічала віленская [[Польская ваенная арганізацыя]] (ПВА) пад кіраўніцтвам [[Вітольд Галамбёўскі|Вітольда Галамбёўскага]]<ref name=c>Wojna… с. 48–49</ref>.


[[29 снежня]] 1918 года польскія ўлады ў [[Варшава|Варшаве]] ў рамках рэарганізацыі распусцілі [[Самаабарона Літвы і Беларусі|Краёвую самаабарону Літвы і Беларусі]], а яе сяброў запрасілі ўступаць у шэрагі [[Войска польскае|Войска польскага]]. Генерал Вэйтка быў прызначаны кіраўніком Ваеннай акругі Літвы і Беларусі, генерал [[Адам Макжэцкі]]<ref>Паводле іншай крыніцы гэта быў [[Стэфан Макрэцкі]]; глядзі ''Białoruska Republika… с. 365''.</ref> — ваенным камендантам Вільні, маёр Станіслаў Бабятынскіяго намеснікам, капітан Зігмунт Клінгер — кіраўніком штаба<ref name=b/><ref name=c/>. Самаабарона Віленскай зямлі пераўтварылася ў І Брыгаду, а яе кіраўніком стаў генерал [[Баляслаў Крэйчмер]]. Аднак гэтыя ваенныя адзінкі захавалі характар болей набліжаны да добраахвотнай самаабароны, чым да рэгулярнага войска. Польскія атрады ў Вільні атрымалі загад ажыццяўляць самастойныя ўзброеныя выступы ў выпадку спробы ўваходу ў горад РСЧА<ref name=c/>.
[[29 снежня]] 1918 года польскія ўлады ў [[Варшава|Варшаве]] распусцілі [[Самаабарона Літвы і Беларусі|Краёвую самаабарону Літвы і Беларусі]], прапанаваўшы яе апалчэнцам уступіць у шэрагі [[Войска польскае|Войска польскага]]. Генерал Вэйтка быў прызначаны кіраўніком Ваеннай акругі Літвы і Беларусі, генерал [[Адам Макжэцкі]]<ref>Паводле іншай крыніцы гэта быў [[Стэфан Макрэцкі]]; глядзі ''Białoruska Republika… с. 365''.</ref> — ваенным камендантам Вільні, яго намеснікаммаёр Станіслаў Бабятынскі, капітан Зыгмунт Клінгер — начальнікам штаба<ref name=b/><ref name=c/>. Атрады Самаабароны Віленскай зямлі былі рэарганізаваныя ў І Брыгаду, а яе камандзірам стаў генерал [[Баляслаў Крэйчмер]]. Але брыгада мала нагадвала злучэнне рэгулярнай арміі. Польскія атрады ў Вільні атрымалі загад абараняць горад ад чырвоных войскаў<ref name=c/>.


=== Польскія сілы ===
=== Польскія сілы ===
Напрыканцы снежня польская І Брыгада Самаабароны ў Вільні мела такую структуру:
Напрыканцы снежня польская І Брыгада Самаабароны Вільні мела наступную структуру:
* 1-ы полк віленскіх уланаў (кіраўнік ротмістар [[Уладзіслаў Дамброўскі]]; з 30 лістапада да 25 снежня 1918 года швадрон уланаў Самаабароны Віленскай зямлі)
* 1-ы полк віленскіх уланаў (камандзір ротмістр [[Уладзіслаў Дамброўскі]]; з 30 лістапада да 25 снежня 1918 года — эскадрон уланаў Самаабароны Віленскай зямлі);
* 1-ы батальён (кіраўнік падкапітан [[Вітольд Шчэрбіцкі]])
* 1-ы батальён (камандзір падкапітан [[Вітольд Шчэрбіцкі]]);
* 2-і батальён (кіраўнік падкапітан [[Мікалай Зуевіч]])
* 2-і батальён (камандзір падкапітан [[Мікалай Зуевіч]]);
* 3-і батальён (кіраўнік пар. [[Эдвард Качкоўскі]]; сфарміраваны з палякаў — былых нямецкіх салдатаў)
* 3-і батальён (камандзір паручык [[Эдвард Качкоўскі]]; батальён быў сфарміраваны з палякаў — былых ваеннаслужачых нямецкай кайзэраўскай арміі);
* 4-ы батальён ПВА (кіраўнік парудчык [[Ян Галамбёўскі]])
* 4-ы батальён ПВА (камандзір паручык [[Ян Галамбёўскі]]);
* 5-ы батальён навабранцаў (кіраўнік капітан [[Уладзіслаў Пяцэскі]])<ref name=b/><ref name=c/>
* 5-ы батальён навабранцаў (камандзір капітан [[Уладзіслаў Пяцэскі]])<ref name=b/><ref name=c/>.

Хутка да іх далучылася Афіцэрская легія<ref name=d>Wojna… с. 50–53</ref>.
Пазней да іх далучыўся Афіцэрскі легіён<ref name=d>Wojna… с. 50–53</ref>.


== Ход баявых дзеянняў ==
== Ход баявых дзеянняў ==
=== Здабыццё палякамі кантролю над горадам ===
=== Заняцце палякамі Вільні ===
Да канца 1918 года рэгулярныя атрады Войска польскага не здолелі дайсці да Вільні. Прычынай былі цяжкасці, створаныя немцамі на акупаванай тэрыторыі, якая аддзяляла Вільню ад Польшчы. Атрады польскай самаабароны ў Вільні, прагназуючы, што [[5 студзеня]] немцы перададуць Вільню бальшавікам, прынялі рашэнне самастойна здабыць кантроль над горадам і выцясненні з яго нямецкіх войскаў. [[31 снежня]] 1918 года камандзір Ваеннай акругі Літвы і Беларусі генерал Уладзіслаў Вэйтка выдаў зварот аб мабілізацыі, у якім паведамлялася<ref name=c/>:
Да канца 1918 года рэгулярныя часткі Войска Польскага не здолелі дайсці да Вільні. Прычынай былі цяжкасці, створаныя немцамі на акупаванай тэрыторыі, якая аддзяляла Вільню ад Польшчы. Камандаванне польскай самаабароны ў Вільні, лічачы, што [[5 студзеня]] немцы здадуць Вільню бальшавікам, прымае рашэнне самастойна заняць горад і выціснуць з яго нямецкія войскі. [[31 снежня]] 1918 года камандзір Ваеннай акругі Літвы і Беларусі генерал Уладзіслаў Вэйтка выдаў загад аб мабілізацыі, у якім паведамлялася<ref name=c/>:


{{цытата|усе здольныя трымаць зброю палякі, пачынаючы ад 17-ці гадоў, павінны тэрмінова прыбыць да мабілізацыйнага штаба - Зарэчча 5, а ўсе літоўцы да літоўскага войска. Беларусам і яўрэям пакідаю свабоду выбору ваеннай адзінкі, да якой яны хочуць далучыцца}}
{{цытата|усе здольныя трымаць зброю палякі, пачынаючы ад 17-ці гадоў, павінны тэрмінова прыбыць да мабілізацыйнага штаба - Зарэчча 5, а ўсе літоўцы да літоўскага войска. Беларусам і яўрэям пакідаю свабоду выбору ваеннай адзінкі, да якой яны хочуць далучыцца}}


У той жа дзень у Вільні пачаліся першыя баі. Трэці батальён здабыў Віленскую ратушу пры [[вуліца Вялікая, Вільня|вуліцы Вялікай]]. Сутычкі адбываліся таксама ў іншых частках горада, у тым ліку ў раёне [[Вострая брама, Вільня|Вострай брамы]]. Польскія салдаты пачалі раззбройваць нямецкіх салдат. У выніку перамоў нямецкае кіраўніцтва абавязалася перадаць польскім атрадам частку горада, захоўваючы аднак кантроль над [[вуліца Ёно Басанавічяус|вуліцай Вялікай Пагулянкай]] і чыгуначным вакзалам. [[1 студзеня]] 1919 года была вызначана польска-нямецкая дэмаркацыйная лінія. У той жа дзень ваенны камендант Вільні генерал Адам Макшэцкі, які атрымаў уладу над горадам, выдаў заклік да жыхароў, у якім прасіў захоўваць парадак, а таксама гарантаваў<ref name=c/>:
У той жа дзень у Вільні пачаліся першыя баі. 3-і батальён захапіў Віленскую ратушу пры [[вуліца Вялікая, Вільня|вуліцы Вялікай]]. Сутычкі адбываліся таксама ў іншых частках горада, у тым ліку ў раёне [[Вострая брама, Вільня|Вострай брамы]]. Польскія салдаты пачалі раззбройваць нямецкіх салдат. Пасля перамоў нямецкае кіраўніцтва згадзілася перадаць польскім атрадам частку горада, захоўваючы, аднак, за сабой кантроль над [[вуліца Ёно Басанавічяус|вуліцай Вялікай Пагулянкай]] і чыгуначным вакзалам. [[1 студзеня]] 1919 года была вызначана польска-нямецкая дэмаркацыйная лінія. У той жа дзень ваенны камендант Вільні генерал Адам Макшэцкі, які атрымаў уладу над горадам, выдаў зварот да жыхароў, у якім прасіў захоўваць парадак, а таксама гарантаваў<ref name=c/>:


{{цытата|бяспеку жыцця і маёмасці ўсім, не зважаючы на нацыянальнасць, хто жыве ў Вільне, абвяшчаю свабоду на існаванне для палітычных партый}}
{{цытата|бяспеку жыцця і маёмасці ўсім, не зважаючы на нацыянальнасць, хто жыве ў Вільне, абвяшчаю свабоду на існаванне для палітычных партый}}


Сапраўдным кіраўніком польскай самаабароны па уласнай ініцыятыве стаў ротмістар Уладзіслаў Дамброўскі, які пазней фармальна атрымаў гэту пасаду ад генерала Вэйткі. Немцы ў той час вырашалі пытанне з эвакуацыяй з горада і не супраціўляліся польскім сілам. У ноч з 2 на 3 студзеня польскія скауты, чыгуначнікі і сябры Польскай ваеннай арганізацыі занялі віленскі чыгуначны вакзал<ref name=d/>.
Фактычным кіраўніком польскай самаабароны па уласнай волі стаў ротмістр Уладзіслаў Дамброўскі, які пазней фармальна атрымаў гэту пасаду ад генерала Вэйткі. Немцы ў той час рыхтаваліся да эвакуацыі з горада і не супраціўляліся польскім сілам. У ноч з 2 на 3 студзеня польскія скауты, чыгуначнікі і сябры Польскай ваеннай арганізацыі занялі віленскі чыгуначны вакзал<ref name=d/>.

=== Бой з камуністамі на вуліцы Вароняй ===
Ва ўмовах адступлення нямецкіх войскаў з горада 1 студзеня


з падполля выйшлі мясцовыя камуністы, якія пачалі нападаць на фарміраванні польскай самаабароны<ref name="d" />. Іх штабам стаў будынак на [[вуліца Вароняй, Вільня|вуліцы Вароняй]], дзе знаходзілася сядзіба Віленскага гарадскога савета рабочых дэпутатаў. Гэтая арганізацыя была створана [[15 снежня]] 1918 года і складалася ў большасці з жыхароў Вільні рознай нацыянальнасці, а таксама некалькіх асоб з іншых гарадоў. Старшынёй Савета стаў Казімеж Ціхоўскі, ранейшы сакратар петраградскай групы [[Сацыял-дэмакратыя Царства Польскага і Літвы|Сацыял-дэмакратыі Царства Польскага і Літвы]] (СДЦПіЛ), а сакратаром прэзідыума Ян Кулікоўскі, паляк з [[троцкі павет|Троцкага павета]], сябра СДЦПіЛ і [[Камуністычная партыя Польшчы|Камуністычнай рабочай партыі Польшчы]]<ref name="b" />. Атрады польскай самаабароны пад кіраўніцтвам ротмістра Дамброўскага (2-і батальён і каля 30 салдат 3-га батальёна) атакавалі будынак Савета ўвечары 1 студзеня. Падчас тых баёў асаблівым гераізмам вылучыўся сяржант Станіслаў Квяткоўскі. Камуністы здаліся [[2 студзеня]] а 14 гадзіне. У выніку бойкі з польскага боку загінуў 1 чалавек, чатыры было паранена; з боку камуністаў загінула 3 чалавекі, 5 здзейсніла самагубства, а 76 трапіла ў палон<ref name="d" />. Сярод самагубцаў быў камендант народнай міліцыі Л. Чаплінскі і віленскі шавец Баніфацы Вежвіцкі<ref name="b" />. Пасля бою, апрача палонных, польская самаабарона захапіла больш за 1000 кулямётаў і 600 гранат, у большасці нямецкіх<ref name="d" />.
=== Аблога дому пры вуліцы Вароняй ===
Ва ўмовах эвакуяцыі нямецкіх войскаў 1 студзеня ў горадзе выйшлі з падполля мясцовыя камуністы, якія пачалі змагацца супраць фарміраванняў польскай самаабароны<ref name=d/>. Іх штаб-кватэрай стаў будынак на [[вуліца Вароняй, Вільня|вуліцы Вароняй]], дзе знаходзілася сядзіба Віленскага гарадскага савета рабочых дэпутатаў. Гэтая арганізацыя была створана [[15 снежня]] 1918 года складалася ў большасці з жыхароў Вільні рознай нацыянальнасці, а таксама нейкай колькасці асоб не жыхароў горада. Яе старышынёй стаў Казімеж Ціхоўскі, ранейшы сакратар пятрагродскай групы [[Сацыял-дэмакратыя Царства Польскага і Літвы|Сацыял-дэмакратыі Царства Польскага і Літвы]] (СДЦПіЛ), а сакратаром прэзідыума - Ян Кулікоўскі, паляк з [[троцкі павет|троцкага павета]], сябра СДЦПіЛ і [[Камуністычная партыя Польшчы|Камуністычнай рабочай партыі Польшчы]]<ref name=b/>. Атрады польскай самаабароны пад кіраўніцтвам ротмістара Дамброўскага (другі батальён і каля 30 салдат з трэцяга батальёну) атакавалі будынак Савета 1 студзеня вечарам. Падчас баёў асабліва гераічнымі дзеяннямі вызначыўся сяржант Станіслаў Квяткоўскі. Камуністы здаліся [[2 студзеня]] а 14 гадзіне. У выніку бойкі з польскага боку загінуў 1 жаўнер, чатыры было паранена; з боку камуністаў загінула 3 змагара, 5 здзейсніла самагубства, а 76 патрапіла ў палон<ref name=d/>. Сярод самагубцаў былі, між іншымі, камендант народнай міліцыі Л. Чаплінскі і віленскі шэўц Баніфацы Вежвіцкі<ref name=b/>. Пасля бою у руках польскай самаабароны апынулася больш за 1000 кулямётаў і 600 гранатаў, у асноўным застаўшыхся ад немцаў<ref name=d/>.


=== Першая атака Чырвонай арміі ===
=== Першая атака Чырвонай арміі ===
[[2 студзеня]] да Вільні пачалі падыходзіць рэгулярныя атрады савецкай Заходняй арміі з трох напрамкаў: ад [[Немянчын]]а, [[Маладзечна]] і [[Горад Ліда|Ліды]]. Кіраўнік сіл польскай самаабароны, гэн. Вэйтка, вывеў частку сіл (частку польку віленскіх уланаў, 3 батальён і Афіцэрскую легію) у раён [[Новая Вілейка|Новай Вілейкі]] з намерам заблакавання там руху праціўніка. Гэтым часам у Вільні засталіся астатняя частка віленскіх уланаў, 1-ы батальён, 4-ы батальён ПВА, а таксама іншыя невялікія падатрады, над якімі ўзяў кіраўніцтва ротмістар Уладзіслаў Дамброўскі<ref name=d/>.
[[2 студзеня]] да Вільні пачалі падыходзіць рэгулярныя войскі савецкай Заходняй арміі з трох напрамкаў: ад [[Немянчын]]а, [[Маладзечна]] і [[Горад Ліда|Ліды]]. Камандзір польскай самаабароны генерал Вэйтка вывеў частку сіл (частку палка віленскіх уланаў, 3 батальён і Афіцэрскі легіён) у раён [[Новая Вілейка|Новай Вілейкі]], каб перакрыць дарогу чырвоным. У Вільні засталіся астатнія віленскія уланы, 1-ы батальён Брыгады, 4-ы батальён ПВА і іншыя дробныя атрады, якія ўзначаліў ротмістр Уладзіслаў Дамброўскі<ref name=d/>.


Загад заняць Вільню атрымала бальшавіцкая 2 брыгада стральцаў (2БС) пскоўскага дівізыёна Уладзіміра Аляксандравіча Альдэрогея, якая 1 студзеня апынулася ў раёне [[Падброддзе|Падброддзя]]. Для гэтага яна была ўзмоцнена 5 віленскім полкам пад кіраўніцтвам А. Зянковіча. Адначасова з Маладзечна на Вільню накіроўваліся 144 і 146 полкі 17 дывізіёна стральцаў Рыгора Максімовіча Барзінскага і выдзелены атрад заходняга дывізіёна Уладзіміра Аляксеевіча Яршова. Кіраўніцтва 2 БС з мэтай выканання задачы заняцця Вільні накіравала 4-ы полк праз Падброддзе на [[Міцкуны]], каб разам з 1-ым полкам заняць чыгуначную станцыю ў Новай Вілейцы. Адначасова 5-ы віленскі полк быў накіраваны з Падброддзя праз Немянчын на Вільню. Бальшавіцкія атрады атрымалі прыказ задушыць польскі супраціў сілай<ref name=d/>.
Заняць Вільню павінна была ўзмоцненая 5-м Віленскім палком А. Зянковіча бальшавіцкая 2-я стралковая брыгада Пскоўскай дывізіі Уладзіміра Аляксандравіча Альдэрогея, якая 1 студзеня знаходзілся каля [[Падброддзе|Падброддзя]]. Адначасова з Маладзечна на Вільню накіроўваліся 144 і 146 палкі 17 стралковай дывізіі Рыгора Максімавіча Барзінскага і атрад Заходняй дывізіі Уладзіміра Аляксеевіча Яршова. Камандаванне 2 стралковай брыгады для заняцця Вільні накіравала праз Падброддзе на [[Міцкуны]] 4-ы полк, каб разам з 1-ым палком заняць чыгуначную станцыю ў Новай Вілейцы. Адначасова 5-ы Віленскі полк быў накіраваны з Падброддзя праз Немянчын на Вільню. Бальшавіцкія войскі атрымалі загад разграміць супраціўленне палякаў<ref name=d/>.


[[4 студзеня]] 1919 года пад Новай Вілейкай адбыліся першыя баі з наступаючай Чырвонай арміяй. Бальшавікі скіравалі туды 1-ы батальён і две роты 4-ага батальёна пскоўскага полку пад кіраўніцтвам Махначова, якія перасоўваліся направа ад яго. Польская кавалерыя панесла страты і была вымушана адступіць. Пяхота спрабавала здзейсніць кантрнаступ на Новую Вілейку, які, аднак, не атрымаўся. Рэгулярныя атрады Чырвонай арміі мелі значную перавагу над імправізаванымі, нерэгулярнымі атрадамі польскай самаабароны. Да таго ж, палякі мелі вельмі абмежаваную колькасць амуніцыі і не мелі падрыхтаваных абарончых пазіцый на падыходах да горада і ў самім горадзе. Адначасова бальшавікі накіравалі да прамога наступу на Вільню 5-ы Віленскі полк. Генерал Вэйтка прыняў рашенне аб адступленні польскіх атрадаў з-пад Новай Вілейкі ў Вільню. Неўзабаве адбыліся сутыкненні з нямецкімі сіламі на вуліцы Вялікая Пагулянка, у выніку якіх палякі пацярпелі чарговыя страты, у тым ліку сярод афіцэраў. Бальшавікі наступалі на горад перш за ўсё з напрамку Новай Вілейкі і Немянчына. Фарміраванні самаабароны былі вымушаныя вярнуцца ў цэнтр горада, дзе, дзякуючы аб'яднанню сіл, адбілі атаку Чырвонай арміі<ref name=d/>.
[[4 студзеня]] 1919 года пад Новай Вілейкай адбыліся першыя баі з наступаючай Чырвонай арміяй. Бальшавікі скіравалі туды 1-ы батальён і две роты 4-ага батальёна Пскоўскага палка Махначова, якія ішлі з правага флангу ад яго. Польская кавалерыя панесла страты і была вымушана адступіць. Пяхота паспрабавала здзейсніць кантрнаступ на Новую Вілейку, але няўдала. Рэгулярныя войскі Чырвонай арміі мелі значную перавагу над атрадамі польскай самаабароны. Таксама ў палякаў бракавала амуніцыі, у горадзе і ў яго ваколіцах не было абарончых пазіцый. Адначасова бальшавікі накіравалі наўпрост на Вільню 5-ы Віленскі полк. Генерал Вэйтка прыняў рашенне адступіць з-пад Новай Вілейкі ў Вільню. Неўзабаве адбыліся сутыкненні з нямецкімі сіламі на вуліцы Вялікая Пагулянка, што прынесла палякам чарговыя страты, у тым ліку сярод афіцэраў. Бальшавікі наступалі на горад з боку Новай Вілейкі і Немянчына. Фарміраванні самаабароны былі вымушаныя вярнуцца ў цэнтр горада, дзе яны, згуртаваўшыся, адбілі атаку Чырвонай арміі<ref name=d/>.


=== Другая атака Чырвонай арміі ===
=== Другая атака Чырвонай арміі ===
[[File:Dowództwo ochotniczego oddziału braci Dąbrowskich - luty 1919 rok.JPG|thumb|250px|Кіраўніцтва добраахвотнага атраду братоў Дамброўскіх – люты 1919. Злева направа сядзяць: Уладзіслаў і Ежы]]
[[File:Dowództwo ochotniczego oddziału braci Dąbrowskich - luty 1919 rok.JPG|thumb|250px|Кіраўніцтва добраахвотнага атраду братоў Дамброўскіх – люты 1919. Злева направа сядзяць: Уладзіслаў і Ежы]]
Адбіццё атакі польскай самаабаронай было для бальшавікоў вялікай нечаканасцю. З мэтай лепшай каардынацыі дзеянняў у наступны дзень яны стварылі адзінае кіраўніцтва. Было запланавана ў наступны раз спрабаваць заняць горад моцнай атакай на цэнтр, а пазней акружэннем крыла. Кіраўніцтва 5-ага Віленскага палку аднак палічыла цэнтральнае кіраўніцтва некампетэнтным у планаванні і кіраванні наступам, пасля чаго адмовілася прыняць удзел у аперацыі. [[5 студзеня]] атаку на Вільню пачала бальшавіцкая групоўка, сканцэнтраваная ў Новай Вілейцы. Палякі арганізавалі абарону такім чынам: 1-ы, 2-і і 4-ы батальёны баранілі паўднёвыя часткі горада, у тым ліку [[Ужупіс|Зарэчча]], а 3-і батальён і полк віленскіх уланаў баранілі падыходы да [[Антокал]]а. 4-ы батальён ПВА заняўся абаронай будынку штаб-кватэры абароны Вільні на Зарэччы. Баі пачаліся на прадмесцях. Бальшавікі занялі [[Тры крыжы|Гару Трох крыжоў]], адкуль пачалі атрылерыйскі абстрэл горада, у першую чаргу Зарэчча. Пазней у цэнтр Вільні накіравалася пехота<ref name=d/>.
Поспех польскай самаабароны быў для бальшавікоў нечаканасцю. Для лепшай каардынацыі баявых дзеянняў яны стварылі адзінае камандаванне. Было вырашана заняць горад моцнай атакай на цэнтр і адначасовым акружэннем з фланга. Штаб 5-га Віленскага палка, аднак, адмовіўся прымаць удзел у аперацыі, лічачы, што створанае камандаванне некампетэнтнае у планаванні і кіраванні наступам. [[5 студзеня]] атаку на Вільню пачала бальшавіцкая групоўка, сканцэнтраваная ў Новай Вілейцы. Палякі арганізавалі абарону наступным чынам: 1-ы, 2-і і 4-ы батальёны баранілі паўднёвыя часткі горада, у тым ліку [[Ужупіс|Зарэчча]], а 3-і батальён і полк віленскіх уланаў баранілі падыходы да [[Антокал]]а. 4-ы батальён ПВА заняў абарончыя пазіцыі на Зарэччы, поруч з будынкам штаба абароны Вільні. Баі пачаліся на прадмесцях, бальшавікі занялі [[Тры крыжы|Гару Трох крыжоў]] і пачалі адтуль артылерыйскі абстрэл горада, у першую чаргу Зарэчча. Пазней у цэнтр Вільні накіравалася чырвоная пяхота<ref name=d/>.


Перавага бальшавікоў у гэтым баі была вельмі вялікая. Віленская самаабарона атрымала інфармацыю з [[Варшава|Варшавы]], аб немагчымасці дапамогі з боку рэгулярных атрадаў Польскага войска. Таму грамадзянскія прадстаўнікі Гарадской рады запрапанавалі генералу Вэйтцы спыніць супраціў, гэта было выклікана страхам рэпрэсыяў з боку бальшавікоў, калі тыя займуць горад штурмам. У адсутнасці мажлівасці абараніць горад, кіраўнік штаба капітан Зыгмунт Клінгер [[5 студзеня]] а 19 гадзіне прыняў рашэнне спыніць баявыя дзеянні і пакінуць горад<ref name=d/>.
У бальшавікоў была вялізная колькасная і тэхнічная перавага. Віленская самаабарона даведался, што [[Варшава]] не можа падтрымаць яе рэгулярнымі войскамі. У гэтых умовах грамадзянскія прадстаўнікі Гарадской рады, баючыся рэпрэсій з боку бальшавікоў, калі тыя займуць горад штурмам, прапанавалі генералу Вэйтцы пакінуць горад. Не маючы магчымасці ўтрымаць Вільню, начальнік штаба капітан Зыгмунт Клінгер [[5 студзеня]] а 19 гадзіне вырашыў спыніць баявыя дзеянні і пакінуць горад<ref name=d/>.


=== Адступленне палякаў ===
=== Адступленне палякаў ===
Паводле загаду, атрады віленскай самаабароны павінны былі пакінуць Вільню і [[6 студзеня]] прабівацца на [[Руднікі]], [[Гарадскі пасёлак Радунь|Радунь]], [[Эйшышкі]] і [[Горад Шчучын|Шчучын]]. Эвакуацыя адбывалася ў вялікім беспарадку, не было магчымасці ўзяць з сабой зброю, амуніцыю і ежу, а салдаты не былі падрыхтаваныя да доўгага шэсця. Большасць з іх сабралася ў [[Белая Вака|Белай Вацы]] каля Вільні. Генерал Вэйтка і капітан Клінгер былі інтэрнаваныя немцамі. Пасля перамоў праведзеных капітанам Клінгерам быў прыняты дагавор аб перавозцы цягнікамі беззбройных польскіх салдат ў [[Лапы]]. Такім чынам удалося эвакуяваць 154 афіцэраў і 1035 радавых з 1-га, 2-га і 4-га батальёнаў, якія пасля ўвайшлі ў склад ствараемай [[Літоўска-беларускія дывізіі|Літоўска-беларускай дывізіі]]. З другога боку салдаты з палка віленскіх уланаў, Афіцэрскай легіі і 3-га батальёна адмовіліся здаць зброю і сфарміравалі атрад над назвай "''Віленскі атрад Польскага войска''" пад кіраўніцтвам ратмістра Уладзіслава Дамброўскага, які налічваў каля 300 салдатаў пехоты і 150 кавалерыі. Яны пакінулі Вільню, пасля чаго прабіваліся праз Руднікі, Эйшышкі, [[Панары]] і [[Вёска Новы Двор|Новы Двор]], дзе працягвалі баі<ref name=d/>.
Паводле загада, атрады віленскай самаабароны павінны былі пакінуць Вільню і [[6 студзеня]] прабівацца на [[Руднікі]], [[Гарадскі пасёлак Радунь|Радунь]], [[Эйшышкі]] і [[Горад Шчучын|Шчучын]]. Адступленне адбывалася вельмі неарганізавана, не было магчымасці сабраць зброю, амуніцыю і ежу, а салдаты зусім не былі гатовыя да доўгага паходу. Большасць з іх сабралася ў [[Белая Вака|Белай Вацы]] каля Вільні. Генерал Вэйтка і капітан Клінгер былі інтэрнаваныя немцамі. Пасля праведзеных капітанам Клінгерам перамоў была дасягнута дамова аб перавозцы на цягніках бяззбройных польскіх салдат у [[Лапы]]. У выніку былі эвакуяваныя 154 афіцэраў і 1035 салдат з 1-га, 2-га і 4-га батальёнаў, якія пазней увайшлі ў склад [[Літоўска-беларускія дывізіі|Літоўска-беларускай дывізіі]]. Салдаты палка віленскіх уланаў, Афіцэрскага легіёна і 3-га батальёна адмовіліся здаць зброю і сфарміравалі так званы «Віленскі атрад Польскага войска» пад камандаваннем ротмістра Уладзіслава Дамброўскага. У атрадзе было каля 300 салдат пяхоты і 150 кавалерыі. Яны пакінулі Вільню, пасля чаго з баямі прабіваліся праз Руднікі, Эйшышкі, [[Панары]] і [[Вёска Новы Двор|Новы Двор]]<ref name=d/>.


== Стаўленне урадаў Беларускай Народнай Републікі і Літоўскай Рэспублікі ў барацьбы за Вільню ==
== Стаўленне урадаў Беларускай Народнай Републікі і Літоўскай Рэспублікі да барацьбы за Вільню ==
[[file:Luckewicz fota090128.jpg|thumb|200px|[[Антон Луцкевіч]] − прем'ер-міністр [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]]]
[[file:Luckewicz fota090128.jpg|thumb|200px|[[Антон Луцкевіч]] − прем'ер-міністр [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]]]
Напрыканцы 1918 года Вільня з'яўлялася сядзібай урада Літоўскай Рэспублікі, які лічыў сябе пераемнікам спадчыны [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і патрабаваў права на ўключэнне горада ў яе мяжы на падставе «гістарычных прычын»<ref>Białoruska Republika… с. 351</ref>. На пачатку снежня ў Вільню прыбыў таксама [[Урад Беларускай Народнай Рэспублікі|ўрад]] і [[Рада Народных Міністраў БНР]] на чале з [[Антон Луцкевіч|Антонам Луцкевічам]], які быў вымушаны пакінуць [[Мінск]] ў сувязі з заняццям яго бальшавікамі<ref name=b/>. Урад БНР таксама лічыў Вільню часткай сваёй тэрыторыі, аднак у той час ён імкнуўся да стратэгічнага прыбліжэння да Літвы і лічыў беларуска-літоўскія тэрытарыяльныя спрэчкі справай пазнейшага вырашэння<ref>Białoruska Republika… с. 348–358</ref>. У сувязі з набліжэннем бальшавікоў да Вільні, літоўцы і беларусы разам спрабавалі фарміраваць войскі для абароны горада. Літоўскі ўрад прызначыў беларуса, генерала [[Кіпрыян Антонавіч Кандратовіч|Кіпрыяна Кандратовіча]], на пасаду намесніка міністра краёвай абароны і даў яму задачу стварыць літоўскую армію з беларускімі атрадамі ў яе складзе. З пачатку снежня ў Вільні пачалося фарміраванне 1-га Беларускага палка пяхоты (1 БПП), кіраўніком якога стаў палкоўнік М. Лаўрэнц'еў, кіраўнікамі батальёнаў - палкоўнік Леніваў (некалькі дзён пазней звольнены з 1 БПП) і падпалкоўнік Успенскі, кіраўнікамі кампаніі - капітан Яўген Гайдукевіч, паручнікі Пятка, Жываткевіч і Талькоўскі. Напрыканцы снежня да полку патрапілі наступныя афіцэры: Сяткоўскі, [[Гасан Канапацкі]], Давід Якубоўскі, Рэмішэўскі і Лукашэвіч. Пачалося таксама фарміраванне 2-га Беларускага полку пяхоты<ref name=e>Białoruskie formacje… с. 94</ref>. Гэтыя дзеянні аказаліся аднак недастатковымі, каб абараніць Вільню ад бальшавікоў. Напрыканцы снежня літоўская армія была толькі ў працэсе ўтварэння, а яе накіды фарміраваліся ў [[Горад Каўнас|Коўне]], [[Горад Алітус|Аліце]] і [[Горад Кедайняй|Кейданах]]<ref name=b/>. Беларускія атрады мелі толькі афіцэраў, ў іх не хапала ў іх радавых<ref name=e/>. У сувязі з гэтым [[27 снежня]] беларускія атрады разам з большасцю сяброў урада БНР пакінулі Вільню і эвакуіраваліся ў [[Гродна]], якое заставалася пад нямецкай акупацыяй<ref name=b/><ref name=e/>. Літоўскі ўрад абмежаваўся да сімвалічнага жэсту ўзняцця [[Сцяг Літвы|літоўскага сцяга]] над віленскай Замкавай гарой, пасля чаго 1 студзеня эвакуіраваўся з немцамі цягніком у Коўна. Прычынай эвакуяцыі была не толькі прыбліжэнне бальшавікоў да горада, але таксама трывога, што пасля ўзмацнення там палякаў яго далейшая праца стане цяжкай альбо немагчымай<ref name=b/>.
Напрыканцы 1918 года ў Вільні знаходзілася сядзіба ўрада Літоўскай Рэспублікі, які лічыў сябе спадчыннікам [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і патрабаваў права на ўключэнне горада ў яе межы на падставе «гістарычных прычын»<ref>Białoruska Republika… с. 351</ref>. На пачатку снежня ў Вільню прыехалі таксама [[Урад Беларускай Народнай Рэспублікі|ўрад]] і [[Рада Народных Міністраў БНР]] на чале з [[Антон Луцкевіч|Антонам Луцкевічам]], якія пакінулі [[Мінск]] з-за наступлення бальшавікоў<ref name=b/>. Урад БНР таксама лічыў Вільню часткай сваёй тэрыторыі, але тады, імкнучыся да стратэгічнага збліжэння з Літвой, ён не ставіў вырашэнне беларуска-літоўскіх тэрытарыяльных спрэчак на першае месца<ref>Białoruska Republika… с. 348–358</ref>. Калі бальшавікі пачалі падыходзіць да Вільні, літоўцы і беларусы паспрабавалі сфарміраваць узброеныя сілы для абароны горада. Літоўскі ўрад прызначыў генерала [[Кіпрыян Антонавіч Кандратовіч|Кіпрыяна Кандратовіча]] на пасаду намесніка міністра краёвай абароны, даўшы яму задачу стварыць літоўскую армію з беларускімі атрадамі ў яе складзе. З пачатку снежня ў Вільні пачалося фарміраванне 1-га Беларускага пяхотнага палка, камандзірам якога стаў палкоўнік М. Лаўрэнцьеў. Камандзірамі батальёнаў палка былі прызначаныя палкоўнік Леніваў (праз некалькі дзён быў звольнены) і падпалкоўнік Успенскі, ротнымі камандзірамі капітан Яўген Гайдукевіч, а таксама паручнікі Пятка, Жываткевіч і Талькоўскі. Напрыканцы снежня да палка далучыліся афіцэры Сяткоўскі, [[Гасан Канапацкі]], Давід Якубоўскі, Рэмішэўскі і Лукашэвіч. Аначасова пачалося фарміраванне 2-га Беларускага пяхотнага палка<ref name=e>Białoruskie formacje… с. 94</ref>. Аднак гэтых захадаў было замала для абароны Вільні ад бальшавікоў. Напрыканцы снежня літоўская армія яшчэ толькі знаходзілася ў стадыі фарміравання, а яе асобныя часткі фарміраваліся ў [[Горад Каўнас|Коўне]], [[Горад Алітус|Аліце]] і [[Горад Кедайняй|Кейданах]]<ref name=b/>. Беларускія атрады мелі толькі афіцэраў, бо не хапала салдат<ref name=e/>. [[27 снежня]] беларускія атрады разам з большай часткай урада БНР пакінулі Вільню і пераехалі ў [[Гродна]], якое яшчэ заставалася пад нямецкай акупацыяй<ref name=b/><ref name=e/>. Пасля сімвалічнага ўзняцця [[Сцяг Літвы|літоўскага флага]] над віленскай Замкавай гарой літоўскі ўрад 1 студзеня разам з немцамі пераехаў на цягніку ў Коўна. Літоўцы баяліся набліжэння бальшавікоў да горада, а ўзмацненне палякаў магло зрабіць далейшую працу літоўскага ўрада цяжкай або нават немагчымай<ref name=b/>.


[[3 студзеня]] прэм'ер-міністр БНР Антон Луцкевіч перадаў у рукі польскага міністра замежных спраў [[Леон Васілеўскі|Леона Васілеўскага]] пратэстную ноту. Незадаволенасць ўрада БНР ўзбудзіў факт, што генерал Вэйтка заявіў у Вільні мабілізацыю, якая датычылася таксама мясцовых беларусаў. Такім чынам ён хацеў адзначыць, што ён лічыць Віленшчыну часткай БНР і не згаджаецца, каб якая-небудзь іншая краіна ажыццяўляла там дзеянні. Паводле гісторыка беларускага паходжання Дароты Міхалюк такі пратэст у сітуацыі аблогі Вільні бальшавікамі мог быць успрыняты вельмі негатыўна вялікай часткай яе жыхароў, таму што можна было памылкова зразумець яго як выказ сімпатыі да бальшавікоў або заклік, каб пакінуць абарону<ref name=b/>.
Мабілізацыя ў Вільні генералам Вэйткам мясцовых беларусаў выклікала незадаволенасць ураду БНР. [[3 студзеня]] прэм'ер-міністр БНР Антон Луцкевіч перадаў польскаму міністру замежных спраў [[Леон Васілеўскі|Леону Васілеўскаму]] ноту пратэсту, імкнучыся такім чынам паказаць, што Віленшчына з'яўляецца часткай БНР, а таму ніякая іншая краіна не можа ажыццяўляць там свае дзеянні. На думку гісторыка беларускага паходжання Дароты Міхалюк, ва ўмовах аблогі Вільні бальшавікамі такі пратэст мог быць вельмі негатыўна успрыняты значнай часткай яе жыхароў, бо яго можна было памылкова зразумець як сімпатыю да бальшавікоў або як заклік адмовіцца ад абароны горада<ref name=b/>.


== Гістарычная дыскусія ==
== Гістарычная дыскусія ==
Змаганні паміж польскімі і бальшавіцкімі сіламі, якія пачаліся 4 студзеня 1919 года, былі першай сутычкай, у якой выступілі адна супраць іншай сілы, якія фармальна ўваходзілі ў склад Войска польскага і Чырвонай арміі. З гэтай прычыны некаторыя гісторыкі, між імі [[Вальдэмар Рэзмер]], прымаюць гэтую дату як пачатак польска-бальшавіцкай вайны. Атрады польскай самаабароны ў Вільні былі аднак імправізаваныя і нярэгулярныя і дзейнічалі без канкрэтных загадаў з боку галоўнага камандавання Войска польскага. З гэтай прычыны большасць гісторыкаў не лічыць гэтыя змаганні як пачатак рэгулярнай польска-бальшавіцкай вайны, хаця прызнаюць, што гэта прадвызначыла вайну ў недалёкай будучыні<ref name=d/>.
Бітва за Вільню паміж польскімі і бальшавіцкімі сіламі 4 студзеня 1919 года была першай сутычкай, у якой выступілі адна супраць другой сілы, якія фармальна ўваходзілі ў склад Войска Польскага і Чырвонай арміі. Таму некаторыя гісторыкі, напрыклад, [[Вальдэмар Рэзмер]], прымаюць гэтую дату як пачатак польска-бальшавіцкай вайны. Аднак наспех сабраныя атрады польскай самаабароны ў Вільні дзейнічалі без канкрэтных загадаў з боку камандавання Войска Польскага. Гэта дазваляе большасці гісторыкаў не лічыць гэтыя сутыкненні афіцыйным пачаткам польска-бальшавіцкай вайны, хоць і прызнаюць, што гэта прадвызначыла вайну ў недалёкай будучыні<ref name=d/>.


{{зноскі}}
{{зноскі}}

Версія ад 16:05, 4 жніўня 2018

Змаганне за Вільню (1918—1919)
Асноўны канфлікт: Польска-савецкая вайна
Чырвоная армія ў Вільні, 6 студзеня 1919
Чырвоная армія ў Вільні, 6 студзеня 1919
Дата 31 снежня 19185 студзеня 1919
Месца Вільня
Вынік Перамога бальшавікоў, адступленне польскіх сіл з Вільні
Праціўнікі
Сцяг Польшчы Польшча Сцяг РСФСР (1918—1937) Расійская СФСР
Сцяг Веймарскай рэспублікі Германія
Віленскі гарадскі савет рабочых дэпутатаў
Камандуючыя
Сцяг Польшчыгенерал Уладзіслаў Вэйтка
Сцяг Польшчыротмістр Уладзіслаў Дамброўскі
Сцяг Польшчыкапітан Зыгмунт Клінгер
Сцяг РСФСР (1918—1937)Уладзімір Альдэрогей
Сцяг РСФСР (1918—1937)А. Зенковіч
Сцяг РСФСР (1918—1937)Казімеж Ціхоўскі

Бітва за Вільню (1918—1919) — барацьба за кантроль над Вільняй паміж атрадамі польскіх добраахвотнікаў і віленскай Самаабароны супраць адступаючых нямецкіх войскаў, мясцовых камуністаў (31 снежня3 студзеня 1919 года) і наступаючай Чырвонай арміі (4 студзеня5 студзеня 1919 года). На некаторы час большая частка горада была захоплена польскімі сіламі, але пад націскам колькасна большых сіл бальшавікоў палякі былі вымушаны адступіць з Вільні. Некаторыя гісторыкі лічаць гэтыя падзеі пачаткам польска-савецкай вайны.

Гістарычны кантэкст

Генерал Уладзіслаў Вэйтка

На пачатку ХХ ст. горад Вільня знаходзіўся ў складзе Расійскай імперыі. У 1914 годзе пачалася Першая сусветная вайна, у якой Расія ваявала на баку Антанты супраць Цэнтральных дзяржаў. У выніку наступу Германскай імперыі ў 1915 г. горад быў заняты нямецкімі войскамі. Напрыканцы 1918 года немцы пачалі паступова адступаць з тэрыторыі былой Расійскай Імперыі, а іх месца займалі рэгулярныя войскі РККА і атрады прарасійскіх бальшавікоў. У той час Вільня стала аб'ектам тэрытарыяльных спрэчак паміж краінамі, якія пачалі стварацца на абшарах колішняй Расійскай імперыі — Беларускай Народнай Рэспублікай (БНР)[1], а таксама Літоўскай[2] і Польскай рэспублікамі[3]. З сакавіка 1918 года ў горадзе працаваў урад Літвы, а ад пачатку снежня яшчэ і ўрад БНР. 15 снежня ў горадзе сфарміраваўся прарасійскі камуністычны (бальшавіцкі) Віленскі гарадскі савет рабочых дэпутатаў[4].

Найбольш шматлікай нацыянальнай групай у Вільні, апроч яўрэяў, былі палякі. Яшчэ да аднаўлення незалежнасці Польшчы дзеячы часткі насельніцтва Віленшчыны, якое лічыла сябе часткай польскага народа, вялі падрыхтоўчую працу, каб пазней далучыць гэтыя зямлі да польскай дзяржавы. Фарміраванне польскіх ваенных атрадаў у Вільні пачалося 10 верасня 1918 года пры падтрымцы Саюза польскіх вайскоўцаў (СПВ). Быў створаны Грамадскі камітэт, які, у сваю чаргу, стварыў Камітэт грамадскай бяспекі. У яго складзе, з дазволу СПВ у Вільні, удзельнічаў капітан Станіслаў Бабятынскі. Ва ўмовах наступлення бальшавікоў была праведзеная спроба аб'яднаць польскае, літоўскае, беларускае і яўрэйскае насельніцтва для супольнай абароны горада, якая, аднак, скончылася няўдала. Абарону горада ўзяла на сябе нядаўна створаная польская Краёвая самаабарона Літвы і Беларусі, якую з 8 снежня узначальваў генерал Уладзіслаў Вэйтка. У склад Краёвай самаабароны ўваходзіла Самаабарона Віленскай зямлі на чале з генералам Еўгеніюшам Канткоўскім[3], якая напрыканцы снежня 1918 года мела каля 1200 добраахвотнікаў з жыхароў горада і наваколля. З гэтых сілаў былі сфарміраваны два палкі пяхоты і адзін полк уланаў. Таксама актыўна дзейнічала віленская Польская ваенная арганізацыя (ПВА) пад кіраўніцтвам Вітольда Галамбёўскага[5].

29 снежня 1918 года польскія ўлады ў Варшаве распусцілі Краёвую самаабарону Літвы і Беларусі, прапанаваўшы яе апалчэнцам уступіць у шэрагі Войска польскага. Генерал Вэйтка быў прызначаны кіраўніком Ваеннай акругі Літвы і Беларусі, генерал Адам Макжэцкі[6] — ваенным камендантам Вільні, яго намеснікам — маёр Станіслаў Бабятынскі, капітан Зыгмунт Клінгер — начальнікам штаба[4][5]. Атрады Самаабароны Віленскай зямлі былі рэарганізаваныя ў І Брыгаду, а яе камандзірам стаў генерал Баляслаў Крэйчмер. Але брыгада мала нагадвала злучэнне рэгулярнай арміі. Польскія атрады ў Вільні атрымалі загад абараняць горад ад чырвоных войскаў[5].

Польскія сілы

Напрыканцы снежня польская І Брыгада Самаабароны Вільні мела наступную структуру:

Пазней да іх далучыўся Афіцэрскі легіён[7].

Ход баявых дзеянняў

Заняцце палякамі Вільні

Да канца 1918 года рэгулярныя часткі Войска Польскага не здолелі дайсці да Вільні. Прычынай былі цяжкасці, створаныя немцамі на акупаванай тэрыторыі, якая аддзяляла Вільню ад Польшчы. Камандаванне польскай самаабароны ў Вільні, лічачы, што 5 студзеня немцы здадуць Вільню бальшавікам, прымае рашэнне самастойна заняць горад і выціснуць з яго нямецкія войскі. 31 снежня 1918 года камандзір Ваеннай акругі Літвы і Беларусі генерал Уладзіслаў Вэйтка выдаў загад аб мабілізацыі, у якім паведамлялася[5]:

" усе здольныя трымаць зброю палякі, пачынаючы ад 17-ці гадоў, павінны тэрмінова прыбыць да мабілізацыйнага штаба - Зарэчча 5, а ўсе літоўцы да літоўскага войска. Беларусам і яўрэям пакідаю свабоду выбору ваеннай адзінкі, да якой яны хочуць далучыцца "

У той жа дзень у Вільні пачаліся першыя баі. 3-і батальён захапіў Віленскую ратушу пры вуліцы Вялікай. Сутычкі адбываліся таксама ў іншых частках горада, у тым ліку ў раёне Вострай брамы. Польскія салдаты пачалі раззбройваць нямецкіх салдат. Пасля перамоў нямецкае кіраўніцтва згадзілася перадаць польскім атрадам частку горада, захоўваючы, аднак, за сабой кантроль над вуліцай Вялікай Пагулянкай і чыгуначным вакзалам. 1 студзеня 1919 года была вызначана польска-нямецкая дэмаркацыйная лінія. У той жа дзень ваенны камендант Вільні генерал Адам Макшэцкі, які атрымаў уладу над горадам, выдаў зварот да жыхароў, у якім прасіў захоўваць парадак, а таксама гарантаваў[5]:

" бяспеку жыцця і маёмасці ўсім, не зважаючы на нацыянальнасць, хто жыве ў Вільне, абвяшчаю свабоду на існаванне для палітычных партый "

Фактычным кіраўніком польскай самаабароны па уласнай волі стаў ротмістр Уладзіслаў Дамброўскі, які пазней фармальна атрымаў гэту пасаду ад генерала Вэйткі. Немцы ў той час рыхтаваліся да эвакуацыі з горада і не супраціўляліся польскім сілам. У ноч з 2 на 3 студзеня польскія скауты, чыгуначнікі і сябры Польскай ваеннай арганізацыі занялі віленскі чыгуначны вакзал[7].

Бой з камуністамі на вуліцы Вароняй

Ва ўмовах адступлення нямецкіх войскаў з горада 1 студзеня

з падполля выйшлі мясцовыя камуністы, якія пачалі нападаць на фарміраванні польскай самаабароны[7]. Іх штабам стаў будынак на вуліцы Вароняй, дзе знаходзілася сядзіба Віленскага гарадскога савета рабочых дэпутатаў. Гэтая арганізацыя была створана 15 снежня 1918 года і складалася ў большасці з жыхароў Вільні рознай нацыянальнасці, а таксама некалькіх асоб з іншых гарадоў. Старшынёй Савета стаў Казімеж Ціхоўскі, ранейшы сакратар петраградскай групы Сацыял-дэмакратыі Царства Польскага і Літвы (СДЦПіЛ), а сакратаром прэзідыума — Ян Кулікоўскі, паляк з Троцкага павета, сябра СДЦПіЛ і Камуністычнай рабочай партыі Польшчы[4]. Атрады польскай самаабароны пад кіраўніцтвам ротмістра Дамброўскага (2-і батальён і каля 30 салдат 3-га батальёна) атакавалі будынак Савета ўвечары 1 студзеня. Падчас тых баёў асаблівым гераізмам вылучыўся сяржант Станіслаў Квяткоўскі. Камуністы здаліся 2 студзеня а 14-й гадзіне. У выніку бойкі з польскага боку загінуў 1 чалавек, чатыры было паранена; з боку камуністаў загінула 3 чалавекі, 5 здзейсніла самагубства, а 76 трапіла ў палон[7]. Сярод самагубцаў быў камендант народнай міліцыі Л. Чаплінскі і віленскі шавец Баніфацы Вежвіцкі[4]. Пасля бою, апрача палонных, польская самаабарона захапіла больш за 1000 кулямётаў і 600 гранат, у большасці нямецкіх[7].

Першая атака Чырвонай арміі

2 студзеня да Вільні пачалі падыходзіць рэгулярныя войскі савецкай Заходняй арміі з трох напрамкаў: ад Немянчына, Маладзечна і Ліды. Камандзір польскай самаабароны генерал Вэйтка вывеў частку сіл (частку палка віленскіх уланаў, 3 батальён і Афіцэрскі легіён) у раён Новай Вілейкі, каб перакрыць дарогу чырвоным. У Вільні засталіся астатнія віленскія уланы, 1-ы батальён Брыгады, 4-ы батальён ПВА і іншыя дробныя атрады, якія ўзначаліў ротмістр Уладзіслаў Дамброўскі[7].

Заняць Вільню павінна была ўзмоцненая 5-м Віленскім палком А. Зянковіча бальшавіцкая 2-я стралковая брыгада Пскоўскай дывізіі Уладзіміра Аляксандравіча Альдэрогея, якая 1 студзеня знаходзілся каля Падброддзя. Адначасова з Маладзечна на Вільню накіроўваліся 144-ы і 146-ы палкі 17-й стралковай дывізіі Рыгора Максімавіча Барзінскага і атрад Заходняй дывізіі Уладзіміра Аляксеевіча Яршова. Камандаванне 2-й стралковай брыгады для заняцця Вільні накіравала праз Падброддзе на Міцкуны 4-ы полк, каб разам з 1-ым палком заняць чыгуначную станцыю ў Новай Вілейцы. Адначасова 5-ы Віленскі полк быў накіраваны з Падброддзя праз Немянчын на Вільню. Бальшавіцкія войскі атрымалі загад разграміць супраціўленне палякаў[7].

4 студзеня 1919 года пад Новай Вілейкай адбыліся першыя баі з наступаючай Чырвонай арміяй. Бальшавікі скіравалі туды 1-ы батальён і две роты 4-ага батальёна Пскоўскага палка Махначова, якія ішлі з правага флангу ад яго. Польская кавалерыя панесла страты і была вымушана адступіць. Пяхота паспрабавала здзейсніць кантрнаступ на Новую Вілейку, але няўдала. Рэгулярныя войскі Чырвонай арміі мелі значную перавагу над атрадамі польскай самаабароны. Таксама ў палякаў бракавала амуніцыі, у горадзе і ў яго ваколіцах не было абарончых пазіцый. Адначасова бальшавікі накіравалі наўпрост на Вільню 5-ы Віленскі полк. Генерал Вэйтка прыняў рашенне адступіць з-пад Новай Вілейкі ў Вільню. Неўзабаве адбыліся сутыкненні з нямецкімі сіламі на вуліцы Вялікая Пагулянка, што прынесла палякам чарговыя страты, у тым ліку сярод афіцэраў. Бальшавікі наступалі на горад з боку Новай Вілейкі і Немянчына. Фарміраванні самаабароны былі вымушаныя вярнуцца ў цэнтр горада, дзе яны, згуртаваўшыся, адбілі атаку Чырвонай арміі[7].

Другая атака Чырвонай арміі

Кіраўніцтва добраахвотнага атраду братоў Дамброўскіх – люты 1919. Злева направа сядзяць: Уладзіслаў і Ежы

Поспех польскай самаабароны быў для бальшавікоў нечаканасцю. Для лепшай каардынацыі баявых дзеянняў яны стварылі адзінае камандаванне. Было вырашана заняць горад моцнай атакай на цэнтр і адначасовым акружэннем з фланга. Штаб 5-га Віленскага палка, аднак, адмовіўся прымаць удзел у аперацыі, лічачы, што створанае камандаванне некампетэнтнае у планаванні і кіраванні наступам. 5 студзеня атаку на Вільню пачала бальшавіцкая групоўка, сканцэнтраваная ў Новай Вілейцы. Палякі арганізавалі абарону наступным чынам: 1-ы, 2-і і 4-ы батальёны баранілі паўднёвыя часткі горада, у тым ліку Зарэчча, а 3-і батальён і полк віленскіх уланаў баранілі падыходы да Антокала. 4-ы батальён ПВА заняў абарончыя пазіцыі на Зарэччы, поруч з будынкам штаба абароны Вільні. Баі пачаліся на прадмесцях, бальшавікі занялі Гару Трох крыжоў і пачалі адтуль артылерыйскі абстрэл горада, у першую чаргу Зарэчча. Пазней у цэнтр Вільні накіравалася чырвоная пяхота[7].

У бальшавікоў была вялізная колькасная і тэхнічная перавага. Віленская самаабарона даведался, што Варшава не можа падтрымаць яе рэгулярнымі войскамі. У гэтых умовах грамадзянскія прадстаўнікі Гарадской рады, баючыся рэпрэсій з боку бальшавікоў, калі тыя займуць горад штурмам, прапанавалі генералу Вэйтцы пакінуць горад. Не маючы магчымасці ўтрымаць Вільню, начальнік штаба капітан Зыгмунт Клінгер 5 студзеня а 19-й гадзіне вырашыў спыніць баявыя дзеянні і пакінуць горад[7].

Адступленне палякаў

Паводле загада, атрады віленскай самаабароны павінны былі пакінуць Вільню і 6 студзеня прабівацца на Руднікі, Радунь, Эйшышкі і Шчучын. Адступленне адбывалася вельмі неарганізавана, не было магчымасці сабраць зброю, амуніцыю і ежу, а салдаты зусім не былі гатовыя да доўгага паходу. Большасць з іх сабралася ў Белай Вацы каля Вільні. Генерал Вэйтка і капітан Клінгер былі інтэрнаваныя немцамі. Пасля праведзеных капітанам Клінгерам перамоў была дасягнута дамова аб перавозцы на цягніках бяззбройных польскіх салдат у Лапы. У выніку былі эвакуяваныя 154 афіцэраў і 1035 салдат з 1-га, 2-га і 4-га батальёнаў, якія пазней увайшлі ў склад Літоўска-беларускай дывізіі. Салдаты палка віленскіх уланаў, Афіцэрскага легіёна і 3-га батальёна адмовіліся здаць зброю і сфарміравалі так званы «Віленскі атрад Польскага войска» пад камандаваннем ротмістра Уладзіслава Дамброўскага. У атрадзе было каля 300 салдат пяхоты і 150 кавалерыі. Яны пакінулі Вільню, пасля чаго з баямі прабіваліся праз Руднікі, Эйшышкі, Панары і Новы Двор[7].

Стаўленне урадаў Беларускай Народнай Републікі і Літоўскай Рэспублікі да барацьбы за Вільню

Антон Луцкевіч − прем'ер-міністр Беларускай Народнай Рэспублікі

Напрыканцы 1918 года ў Вільні знаходзілася сядзіба ўрада Літоўскай Рэспублікі, які лічыў сябе спадчыннікам Вялікага Княства Літоўскага і патрабаваў права на ўключэнне горада ў яе межы на падставе «гістарычных прычын»[8]. На пачатку снежня ў Вільню прыехалі таксама ўрад і Рада Народных Міністраў БНР на чале з Антонам Луцкевічам, якія пакінулі Мінск з-за наступлення бальшавікоў[4]. Урад БНР таксама лічыў Вільню часткай сваёй тэрыторыі, але тады, імкнучыся да стратэгічнага збліжэння з Літвой, ён не ставіў вырашэнне беларуска-літоўскіх тэрытарыяльных спрэчак на першае месца[9]. Калі бальшавікі пачалі падыходзіць да Вільні, літоўцы і беларусы паспрабавалі сфарміраваць узброеныя сілы для абароны горада. Літоўскі ўрад прызначыў генерала Кіпрыяна Кандратовіча на пасаду намесніка міністра краёвай абароны, даўшы яму задачу стварыць літоўскую армію з беларускімі атрадамі ў яе складзе. З пачатку снежня ў Вільні пачалося фарміраванне 1-га Беларускага пяхотнага палка, камандзірам якога стаў палкоўнік М. Лаўрэнцьеў. Камандзірамі батальёнаў палка былі прызначаныя палкоўнік Леніваў (праз некалькі дзён быў звольнены) і падпалкоўнік Успенскі, ротнымі камандзірамі — капітан Яўген Гайдукевіч, а таксама паручнікі Пятка, Жываткевіч і Талькоўскі. Напрыканцы снежня да палка далучыліся афіцэры Сяткоўскі, Гасан Канапацкі, Давід Якубоўскі, Рэмішэўскі і Лукашэвіч. Аначасова пачалося фарміраванне 2-га Беларускага пяхотнага палка[10]. Аднак гэтых захадаў было замала для абароны Вільні ад бальшавікоў. Напрыканцы снежня літоўская армія яшчэ толькі знаходзілася ў стадыі фарміравання, а яе асобныя часткі фарміраваліся ў Коўне, Аліце і Кейданах[4]. Беларускія атрады мелі толькі афіцэраў, бо не хапала салдат[10]. 27 снежня беларускія атрады разам з большай часткай урада БНР пакінулі Вільню і пераехалі ў Гродна, якое яшчэ заставалася пад нямецкай акупацыяй[4][10]. Пасля сімвалічнага ўзняцця літоўскага флага над віленскай Замкавай гарой літоўскі ўрад 1 студзеня разам з немцамі пераехаў на цягніку ў Коўна. Літоўцы баяліся набліжэння бальшавікоў да горада, а ўзмацненне палякаў магло зрабіць далейшую працу літоўскага ўрада цяжкай або нават немагчымай[4].

Мабілізацыя ў Вільні генералам Вэйткам мясцовых беларусаў выклікала незадаволенасць ураду БНР. 3 студзеня прэм'ер-міністр БНР Антон Луцкевіч перадаў польскаму міністру замежных спраў Леону Васілеўскаму ноту пратэсту, імкнучыся такім чынам паказаць, што Віленшчына з'яўляецца часткай БНР, а таму ніякая іншая краіна не можа ажыццяўляць там свае дзеянні. На думку гісторыка беларускага паходжання Дароты Міхалюк, ва ўмовах аблогі Вільні бальшавікамі такі пратэст мог быць вельмі негатыўна успрыняты значнай часткай яе жыхароў, бо яго можна было памылкова зразумець як сімпатыю да бальшавікоў або як заклік адмовіцца ад абароны горада[4].

Гістарычная дыскусія

Бітва за Вільню паміж польскімі і бальшавіцкімі сіламі 4 студзеня 1919 года была першай сутычкай, у якой выступілі адна супраць другой сілы, якія фармальна ўваходзілі ў склад Войска Польскага і Чырвонай арміі. Таму некаторыя гісторыкі, напрыклад, Вальдэмар Рэзмер, прымаюць гэтую дату як пачатак польска-бальшавіцкай вайны. Аднак наспех сабраныя атрады польскай самаабароны ў Вільні дзейнічалі без канкрэтных загадаў з боку камандавання Войска Польскага. Гэта дазваляе большасці гісторыкаў не лічыць гэтыя сутыкненні афіцыйным пачаткам польска-бальшавіцкай вайны, хоць і прызнаюць, што гэта прадвызначыла вайну ў недалёкай будучыні[7].

Зноскі

  1. Białoruska Republika… с. 261
  2. Białoruska Republika… с. 358
  3. а б Wojna… с. 47
  4. а б в г д е ё ж з і Białoruska Republika… с. 364–366
  5. а б в г д е Wojna… с. 48–49
  6. Паводле іншай крыніцы гэта быў Стэфан Макрэцкі; глядзі Białoruska Republika… с. 365.
  7. а б в г д е ё ж з і к л Wojna… с. 50–53
  8. Białoruska Republika… с. 351
  9. Białoruska Republika… с. 348–358
  10. а б в Białoruskie formacje… с. 94

Літаратура