Цыталогія: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Няма тлумачэння праўкі |
→Гісторыя: я палову вучоных не магу знайсці, гэта проста-напроста не вікіфікаваць |
||
| Радок 30: | Радок 30: | ||
* Вызначэнне асаблівасцей будовы спецыялізаваных клетак; |
* Вызначэнне асаблівасцей будовы спецыялізаваных клетак; |
||
* Даследванне развіцця спецыфічных клетачных структур<ref name="dlaabitur">{{кніга|аўтар = М.А. Лемеза, Л.В.Камлюк, М.Д. Лісаў|частка = Пособие по биологии для поступающих в ВУЗы|загаловак = |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Мн|выдавецтва = |год = 2001|том = |старонкі = |старонак = 608|серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>. |
* Даследванне развіцця спецыфічных клетачных структур<ref name="dlaabitur">{{кніга|аўтар = М.А. Лемеза, Л.В.Камлюк, М.Д. Лісаў|частка = Пособие по биологии для поступающих в ВУЗы|загаловак = |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Мн|выдавецтва = |год = 2001|том = |старонкі = |старонак = 608|серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>. |
||
== Гісторыя == |
|||
Як самастойная навука цыталогія сфармавалася у канчатку XIX ст. У 1884 г. выйшла кніга французскага навукоўца [[Жана Батыста Карнуа]] «Біялогія клеткі», у якой быў абагульнены назапашаны да гэтага часу матэрыял і дадзена абгрунтаванне трох асноўных задач мікраскапічнага даследавання жывых арганізмаў — агульнай, вышэйшай і спецыяльнай біялогіі клеткі або цыталогіі. Гэтую дату і можна лічыць пачаткам самастойнага развіцця цыталогіі. |
|||
Як кожная самастойная навука, цыталогія мае уласны прадмет, метады і тэарэтычную аснову. На фараванне цыталогіі найбольшы ўплыў аказалі такія падзеі, як вынаходніцтва мікраскопа, адкрыццё клеткі і стварэнне клетачнай тэорыі. Першы мікраскоп быў сканструяваны італьянскім фізікам [https://be.wikipedia.org/wiki/Галілеа_Галілей Г. Галілеем] у 1609 г. як мадыфікацыя створанага ім раней тэлескопа. Ён уяўляў сабой доўгую трубу з выпуклым аб’ектывам і ўвагнутым акулярам і далейшага распаўсюду не атрымаў. З дапамогай гэтага мікраскопа [[Ф. Стелучы]] ў 1625 г. выявіў фасеткавуя будову вачэй пчалы, а [[Ф. Чэзі]] ў 1628 вывучаў споры папараці. Наступныя мадэлі мікраскопаў, якія выраблялі па схеме [https://be.wikipedia.org/wiki/Іаган_Кеплер І. Кеплера], уяўлялі сабой настольныя прыборы з выпуклым аб’ектывам і акулярам. Адначасова з канца XVI ст. сталі шырока выкарыстоўвацца так званыя «простыя мікраскопы», якія складаліся з адной дваякапукатай лінзы невялікага дыяметра. Менавіта такім прыборам карыстаўся, які адкрыў пратыстаў, галандзец [https://be.wikipedia.org/wiki/Левенгук А. Левенгук]. |
|||
[[File:Leeuwenhoek Microscope.png|thumb|278x278px|«Просты» мікраскоп А. Левенгука]] |
|||
Клеткі раслін былі ўпершыню апісаны ангельскім фізікам [https://be.wikipedia.org/wiki/Роберт_Гук Р. Гукам] ў кнізе «Мікраграфія», апублікаванай у 1665. Вывучаючы зрэзы коркі, стрыжні бузіны і мякаці іншых раслін, Р. Гук выявіў, што ўсе яны складаюцца з аднатыпных структур — замкнёных бурбалак, якім ён даў назву cellula (ячэйка). Ён таксама вылічыў, што ў адной кубічнай цале расліннай тканкі (1 |
|||
цаля = 25,4 мм) змяшчаецца каля 125 млн клетак. Адкрыццё клеткі Р. Гукам стымулявала мікраскапічныя даследаванні жывых арганізмаў. У 1671 выйшлі ў свет працы італьянца [https://be.wikipedia.org/wiki/Марчэла_Мальпігі М. Мальпігі] «Анатомія раслін» і ангельца [[Н. Гру]] «Пачаткі анатоміі раслін», якія былі прысвечаны вывучэнню мікраскапічнага будовы раслін. Мяркуючы, што органы раслін складаюцца ў асноўным з пераплеценых валокнаў, Н. Гру ўвёў у цыталогію паняцце «тканка». |
|||
== Клеткавая тэорыя == |
== Клеткавая тэорыя == |
||
Версія ад 22:48, 19 жніўня 2018
Цытало́гія (грэч. κύτος — «ёмішча», «клетка» і λόγος — «вучэнне», «навука») — раздзел біялогіі, які вывучае будову, хімічны склад, функціі, індывідуальнае развіццё і эвалюцыю клетак жывых арганізмаў. Прадметам вывучэння цыталогіі з’яўляецца, адпаведна, клетка, асноўным метадам даследаванняў — мікраскапія, тэарэтычнай асновай — клетачная тэорыя. Разам з назвай цыталогія можна сустрэць назвы клетачная біялогія, або біялогія клеткі (англ.: cell biology).
Навука аб клетцы цесна звязаная з іншымі раздзеламі біялогіі. Як правіла, разглядаецца разам з гісталогіяй і эмбрыялогіяй. Працэсы, якія вывучаюцца цыталогіяй з’яўляюцца базісам працэсаў анатоміі, фізіялогіі, генетыкі, біяхіміі, а таксама малекулярнай біялогіі і клінічных дысцыплін. Цыталагічны аналіз з’яўляецца асновай вывучэння развіцця такой хваробы як рак, а таксама многіх іншых захворванняў і паталогій.
Падзяляецца на агульную і прыватную. Агульная цыталогія вывучае найбольш агульныя структурна-функцыянальныя ўласцівасці, якія маюцца ва ўсіх клетках арганізма. Прыватная разглядае канкрэтныя характарыстыкі пэўных тканак і органаў, якія тлумачацца іх развіццём, жыццядзейнасцю і функцыямі, якія выконвае клетка. У шэрагу раздзелаў цыталогіі — карыясістэматыка, радыяцыйная цыталогія, імунацыталогія, цытапаталогія, клетачная інжынерыя.
Назва
У навуковай англамоўнай літаратуры тэрмін «біялогія клеткі» амаль цалкам выціснуў назву «цыталогія» у тых выпадках, калі размова ідзе аб вывучэнні фундаментальных заканамернасцей будовы і функцыі клетак. У сваю чаргу тэрмін «цыталогія» стаў ужывацца у вельмі абмежаваных выпадках: пры вызначэнні ўжытковых дыягнастычных даследванняў клетачнага матэрыялу. У беларускамоўнай і рускамоўнай літаратуры ў абодвух выпадках ужываецца тэрмін «цыталогія»[1]. У сучаснай навуковай літаратуры на ўкраінскай мове таксама ўжываецца варыянт клітинна біологія.
Сувязь цыталогіі з іншымі навукамі
Т.я. цыталогія вывучае клетку — асноўны структурны элемент жывога — яна з’яўляецца базіснай дысцыплінай і папярэднічае вывучэнню агульнай і прыватнай гісталогіі — навуцы аб тканках, іх функцыянаванні, развіцці і марфалогіі, а таксама эмбрыялогіі — навуцы аб развіцці арганізма вышэйшых жывёл.
З той жы прычыны цыталогію абавязкова вывучаюць з клінічных прычын — для разумення працэсаў паталогіі і іх вырашэння. Цыталогія разам з гісталогіяй і эмбрыялогіяй ствараюць аснову для вывучэння фундаментальных медыка-біялагічных дысцыплін: анатоміі, фізіялогіі, біяхіміі, імуналогіі. Даныя цыталагічных і гісталагічных даследванняў часта выкарыстоўваюцца пры пастаноўцы дыягназу[1].
Цыталогія і гісталогія выкарыстоўваюцца ў метадах біятэхналогіі, якія побач з разнастайнымі мікраарганізмамі ўжываюць культуры клетак і тканак. Асабліва моцна гэтыя навукі звязаныя з тканкавай інжынерыяй — вырошчваннем у штучных умовах клетак, тканак і органаў для наступнай трансплантацыі ці замены пашкоджаных у выніку траўмы ці захворвання[1].
Цыталогія як навука
Цыталогію, роўна як і гісталогію, і эмбрыялогію, адносяць да марфалагічных навук, хаця раней яны ў значнай меры мелі апісальны характар. Вывучэнне клетак і тканак прынятымі цталагічнымі і гісталагічнымі метадамі ў тыя часы не давала дакладнага адказу на пытанне аб функцыянальным стане гэтых структур. Аднак апошнія некалькі дзесяцігоддзяў зрабілі цыталогію здольнай непасрэдна ацэньваць функцыянальныя характарыстыкі клетак і іх кампанентаў. У асноўным гэта звязана з развіццём такіх марфалагічных метадаў як цытахімія, імунацытахімія, аўтарадыяграфія, гібрыдызацыя in situ і некаторых іншых. Такім чынам цыталогію можна назваць морфафункцыянальнай навукай.
Паняцце аб функцыянальным аспекце цыталогіі ўключае не толькі вывучэнне функцый асобных структурных кампанентаў, але і ўяўленні аб заканамернасцях і асаблівасцях іх будовы і дзейнасці ў розных фізіялагічных станах (такое вучэнне называецца цытафізіялогіяй): пры ўзвышанай і паніжанай актыўнасці, пры росце і развіцці, пры працэсах старэння і г.д.[1]
Задачы цыталогі
Найбольш істотнымі задачамі цыталогіі як навукі называюцца:
- Вывучэнне будовы і функцыянавання клетак;
- Вывучэнне хімічнага складу клетак;
- Вывучэнне функцый асобных клетачных кампанентаў;
- Даследванне працэсаў аднаўлення клетак;
- Прыстасаванне клеткі да ўмоў навакольнага асяроддзя;
- Вызначэнне асаблівасцей будовы спецыялізаваных клетак;
- Даследванне развіцця спецыфічных клетачных структур[2].
Клеткавая тэорыя
Клеткавая тэорыя была выкладзена нямецкім навукоўцам Т. Шванам у манаграфіі «Мікраскапічныя даследавання», якая была апублікаваная ў 1839 г. У ёй Т. Шван абгрунтаваў прынцыпы, якія заклалі тэарэтычныя асновы цыталогіі. Рудольф Вірхоў пазней (1858) дапоўніў яе найважнейшым пунктам (ўсякая клетка з’яўляецца ад іншай клеткі — «cellula e cellula»).
Асноўныя палажэнні сучаснай клеткавай тэорыі:
- Клетка — гэта элементарная, функцыянальная адзінка будовы ўсяго жывога. (Акрамя вірусаў, якія не маюць клеткавай будовы)
- Клетка — адзіная сістэма, яна ўключае мноства заканамерна звязаных паміж сабой элементаў, якія ўяўляюць цэласнае ўтварэнне, якое складаецца з звязаных функцыянальных адзінак — арганоідаў.
- Клеткі ўсіх арганізмаў гамалагічныя.
- Шматклеткавы арганізм уяўляе сабой складаную сістэму з мноства клетак, аб’яднаных і інтэграваных у сістэмы тканак і органаў, звязаных адзін з адным.
- Клеткі шматклеткавых арганізмаў тотыпатэнтныя.
Разуменне універсальнасці клеткавай будовы жывых арганізмаў з’явілася адным з галоўных фактараў развіцця цыталогіі і іншых біялагічных навук.