Чагатайская мова: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Наступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Новая старонка: '{{Мова |імя = Чагатайская мова |саманазва = туркі, Jağatāy, جغتای |колер = алтайскія |краіны = Ці...'
 
Няма тлумачэння праўкі
Радок 30: Радок 30:
Увабрала ў сябе араба-персідскую лексіку і многія іншадыялектныя формы, абумоўленыя блізкасцю пражывання і актыўнымі кантактамі паміж прадстаўнікамі [[Карлукскія мовы|карлукскай]], [[Кыпчакскія мовы|кыпчакскай]] і [[Агузскія мовы|агузскай]] груп [[цюркскія мовы|цюркскіх гаворак]], стаўшы наддыялектнай мовай.
Увабрала ў сябе араба-персідскую лексіку і многія іншадыялектныя формы, абумоўленыя блізкасцю пражывання і актыўнымі кантактамі паміж прадстаўнікамі [[Карлукскія мовы|карлукскай]], [[Кыпчакскія мовы|кыпчакскай]] і [[Агузскія мовы|агузскай]] груп [[цюркскія мовы|цюркскіх гаворак]], стаўшы наддыялектнай мовай.


Сучасныя [[узбекская мова|ўзбекская]] і [[уйгурская мова|ўйгурская мовы]] з'яўляюцца «позняй формай»<ref>[http://www.primavista.ru/rus/dictionary/lang/uzbek Узбекская мова]</ref> ці прамымі спадкаемцамі чагатайскай<ref>The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge,2006,p.357, 379</ref>, таму яе часам называюць «стараўзбекскай» ці {{няма АК 2|«стараўйгурскай»|2016|03|25}}.
Сучасныя [[узбекская мова|ўзбекская]] і [[уйгурская мова|ўйгурская мовы]] з’яўляюцца «позняй формай»<ref>[http://www.primavista.ru/rus/dictionary/lang/uzbek Узбекская мова]</ref> ці прамымі спадкаемцамі чагатайскай<ref>The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge,2006,p.357, 379</ref>, таму яе часам называюць «стараўзбекскай» ці {{няма АК 2|«стараўйгурскай»|2016|03|25}}.


Чагатайская мова характарызуецца высокім узроўнем мастацкай выразнасці і тэрміналагічнай паўнаты. Жанры паэзіі і прозы ўключаюць стылі рэлігійнай, філасофска-дыдактычнай, навуковай, юрыдычнай, дзелавой, эпісталярнай літаратуры.
Чагатайская мова характарызуецца высокім узроўнем мастацкай выразнасці і тэрміналагічнай паўнаты. Жанры паэзіі і прозы ўключаюць стылі рэлігійнай, філасофска-дыдактычнай, навуковай, юрыдычнай, дзелавой, эпісталярнай літаратуры.
Радок 39: Радок 39:


== Гісторыя ==
== Гісторыя ==
Сярод цюрколагаў няма адзінства ў тлумачэнні чагатайскай мовы і вызначэння яе часавых межаў, але прынята лічыць, што на ёй пісалі ў Сярэдняй Азіі пачынаючы з XIII—XIV і практычна да пачатку XX стагоддзя. Чагатайская мова з'яўлялася мовай міжнацыянальных зносін у [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]].
Сярод цюрколагаў няма адзінства ў тлумачэнні чагатайскай мовы і вызначэння яе часавых межаў, але прынята лічыць, што на ёй пісалі ў Сярэдняй Азіі пачынаючы з XIII—XIV і практычна да пачатку XX стагоддзя. Чагатайская мова з’яўлялася мовай міжнацыянальных зносін у [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]].


З канца XV стагоддзя ў чагатайскай прасочваецца тэндэнцыя адыходу ад стараўйгурскай караханідскай літаратурнай традыцыі і збліжэння з народнай мовай продкаў сучасных узбекаў. Да гэтага часу ў граматычнай сістэме літаратурнай мовы азначыліся рысы пераходу да сучаснай узбекскай мовы<ref>{{кніга|аўтар=Благова Г.Ф.|загаловак=статья «О характере так называемого „чагатайского“ языка конца XV века» в сборнике «Тюрко-монгольское языкознание и фольклористика»| месца=М.|выдавецтва=Издательство восточной литературы |год=1960 |старонкі=34, 35}}</ref>
З канца XV стагоддзя ў чагатайскай прасочваецца тэндэнцыя адыходу ад стараўйгурскай караханідскай літаратурнай традыцыі і збліжэння з народнай мовай продкаў сучасных узбекаў. Да гэтага часу ў граматычнай сістэме літаратурнай мовы азначыліся рысы пераходу да сучаснай узбекскай мовы<ref>{{кніга|аўтар=Благова Г.Ф.|загаловак=статья «О характере так называемого „чагатайского“ языка конца XV века» в сборнике «Тюрко-монгольское языкознание и фольклористика»| месца=М.|выдавецтва=Издательство восточной литературы |год=1960 |старонкі=34, 35}}</ref>


Чагатайская мова з'яўляецца нашчадкам [[Караханідская мова|караханідскай мовы]]<ref name=EckmannCharakteristik>János Eckmann: ''Zur Charakteristik der islamischen mittelasiatisch-türkischen Literatursprache'', in: ''Studia altaica'' : Festschrift für Nikolaus Poppe. Wiesbaden 1957, S. 51-59.</ref><ref name=EckmannManual9-10>János Eckmann: ''Chagatay manual''. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, S. 9-10.</ref>, але ўвабрала ў сябе таксама элементы [[Самарканд|самаркандскага]] і [[Андыжан|андыжанскага дыялектаў]] (продкаў сучаснай [[Узбекская мова|узбекскай мовы]]), спадчынай [[Старажытнаўйгурская мова|старажытнаўйгурскай мовы]] з'яўляецца выкарыстанне [[Уйгурскае пісьмо|ўйгурскай графікі]], якой напісаны раннія чагатайскія сачыненні<ref>{{артыкул |аўтар = Благова Г. Ф. |загаловак =Чагатайский язык |спасылка = |мова = |аўтар выдання = |выданне = Языки мира. Тюркские языки. |тып = |месца = М |выдавецтва = |год = 1996 |том = |старонкі = 148-160 |isbn = 5-655-012146 |issn = |doi = |bibcode = |arxiv = |pmid = }}</ref>. З прычыны пастаяннага змяшання цюркскага насельніцтва і перамяшчэння геаграфічных цэнтраў мова ўвабрала ў сябе шматлікія дыялектныя формы розных цюркамоўных супольнасцей. Аднак у цэлым яна грунтавалася на карлукскай граматычных аснове. Апроч карлукскага лінгвістычнага каркаса ў чагатайскай мове прасочваюцца асаблівасці агузскага ўплыву (на тэрыторыі Харэзма), а таксама некаторыя рысы кіпчакскіх моў у месцах цеснага кантакту з іх носьбітамі<ref name="Кіпчакскія дыялекты ўзбекскай мовы"> [[Кыпчакскія дыялекты ўзбекскай мовы]]</ref> <ref>The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge, 2006, с. 167</ref>.
Чагатайская мова з’яўляецца нашчадкам [[Караханідская мова|караханідскай мовы]]<ref name=EckmannCharakteristik>János Eckmann: ''Zur Charakteristik der islamischen mittelasiatisch-türkischen Literatursprache'', in: ''Studia altaica'' : Festschrift für Nikolaus Poppe. Wiesbaden 1957, S. 51-59.</ref><ref name=EckmannManual9-10>János Eckmann: ''Chagatay manual''. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, S. 9-10.</ref>, але ўвабрала ў сябе таксама элементы [[Самарканд|самаркандскага]] і [[Андыжан|андыжанскага дыялектаў]] (продкаў сучаснай [[Узбекская мова|узбекскай мовы]]), спадчынай [[Старажытнаўйгурская мова|старажытнаўйгурскай мовы]] з’яўляецца выкарыстанне [[Уйгурскае пісьмо|ўйгурскай графікі]], якой напісаны раннія чагатайскія сачыненні<ref>{{артыкул |аўтар = Благова Г. Ф. |загаловак =Чагатайский язык |спасылка = |мова = |аўтар выдання = |выданне = Языки мира. Тюркские языки. |тып = |месца = М |выдавецтва = |год = 1996 |том = |старонкі = 148-160 |isbn = 5-655-012146 |issn = |doi = |bibcode = |arxiv = |pmid = }}</ref>. З прычыны пастаяннага змяшання цюркскага насельніцтва і перамяшчэння геаграфічных цэнтраў мова ўвабрала ў сябе шматлікія дыялектныя формы розных цюркамоўных супольнасцей. Аднак у цэлым яна грунтавалася на карлукскай граматычных аснове. Апроч карлукскага лінгвістычнага каркаса ў чагатайскай мове прасочваюцца асаблівасці агузскага ўплыву (на тэрыторыі Харэзма), а таксама некаторыя рысы кіпчакскіх моў у месцах цеснага кантакту з іх носьбітамі<ref name="Кіпчакскія дыялекты ўзбекскай мовы"> [[Кыпчакскія дыялекты ўзбекскай мовы]]</ref> <ref>The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge, 2006, с. 167</ref>.


== Гл. таксама ==
== Гл. таксама ==
Радок 52: Радок 52:


== Літаратура ==
== Літаратура ==
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Бараўкоў|Боровков А. К.]] Бадā'и'ал-лугат. Словарь Тāли Имāни Гератского к сочинениям Алишера Навои. М., 1961.
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Бараўкоў|Боровков А. К.]] Бадā'и’ал-лугат. Словарь Тāли Имāни Гератского к сочинениям Алишера Навои. М., 1961.
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Бараўкоў|Боровков А. К.]] Лексика среднеазиатского тефсира XII—XIII вв. М., 1963.
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Бараўкоў|Боровков А. К.]] Лексика среднеазиатского тефсира XII—XIII вв. М., 1963.
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Бараўкоў|Боровков А. К.]] Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка, — сб. «Алишер Навои», М. — Л., 1941.
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Бараўкоў|Боровков А. К.]] Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка, — сб. «Алишер Навои», М. — Л., 1941.
Радок 72: Радок 72:
}}
}}
{{Цюркскія мовы}}
{{Цюркскія мовы}}
{{Узбекская мова}}


[[Катэгорыя:Цюркскія мовы]]
[[Катэгорыя:Цюркскія мовы]]

Версія ад 14:04, 8 лістапада 2019

Чагатайская мова
Саманазва туркі, Jağatāy, جغتای
Краіны Дзяржава Цімурыдаў і Імперыя Вялікіх Маголаў
Рэгіёны Цэнтральная Азія, Харэзм
Агульная колькасць носьбітаў
  • 0 чал.
Статус мёртвая[1][2]
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Алтайская сям'я (спрэчна)

Цюркская галіна
Карлукская група
Карлукска-харэзмійская падгрупа
Пісьменнасць арабскі алфавіт, лацінскае пісьмо і Chagatai alphabet[d]
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 чаг 781
ISO 639-1 —
ISO 639-2 chg
ISO 639-3 chg
Ethnologue chg
IETF chg
Glottolog chag1247

Чагата́йская мова, чагата́йскі цюркі́, стараўзбекская[3][4] (جغتای — jaĝatāy ці ترکی — Turkī; узб.: ﭼﯩﻐﻪتاي, chig’atoy tili, чиғатой тили; уйг.: چاغاتاي تىلى/чағатай тили; пар. Чагатай) — сярэдневяковая сярэднеазіяцка-цюркская пісьмова-літаратурная мова, якая дасягнула найбольшага афармлення і аднастайнасці як мова класічная ў цімурыдскіх удзелах Маверанахра ў 2-й пал. XV—XVI стст.

Увабрала ў сябе араба-персідскую лексіку і многія іншадыялектныя формы, абумоўленыя блізкасцю пражывання і актыўнымі кантактамі паміж прадстаўнікамі карлукскай, кыпчакскай і агузскай груп цюркскіх гаворак, стаўшы наддыялектнай мовай.

Сучасныя ўзбекская і ўйгурская мовы з’яўляюцца «позняй формай»[5] ці прамымі спадкаемцамі чагатайскай[6], таму яе часам называюць «стараўзбекскай» ці «стараўйгурскай»[крыніца не паказана 2953 дні].

Чагатайская мова характарызуецца высокім узроўнем мастацкай выразнасці і тэрміналагічнай паўнаты. Жанры паэзіі і прозы ўключаюць стылі рэлігійнай, філасофска-дыдактычнай, навуковай, юрыдычнай, дзелавой, эпісталярнай літаратуры.

Цюркамоўныя крымчакі да канца XIX стагоддзя называлі сваю мову «чагатай». У нашы дні «чагатайскай» часам называюць тэкінскі дыялект туркменскай мовы ў Афганістане[7].

Пісьменнасць на аснове арабскай графікі і ўйгурскага пісьма.

Гісторыя

Сярод цюрколагаў няма адзінства ў тлумачэнні чагатайскай мовы і вызначэння яе часавых межаў, але прынята лічыць, што на ёй пісалі ў Сярэдняй Азіі пачынаючы з XIII—XIV і практычна да пачатку XX стагоддзя. Чагатайская мова з’яўлялася мовай міжнацыянальных зносін у Сярэдняй Азіі.

З канца XV стагоддзя ў чагатайскай прасочваецца тэндэнцыя адыходу ад стараўйгурскай караханідскай літаратурнай традыцыі і збліжэння з народнай мовай продкаў сучасных узбекаў. Да гэтага часу ў граматычнай сістэме літаратурнай мовы азначыліся рысы пераходу да сучаснай узбекскай мовы[8]

Чагатайская мова з’яўляецца нашчадкам караханідскай мовы[9][10], але ўвабрала ў сябе таксама элементы самаркандскага і андыжанскага дыялектаў (продкаў сучаснай узбекскай мовы), спадчынай старажытнаўйгурскай мовы з’яўляецца выкарыстанне ўйгурскай графікі, якой напісаны раннія чагатайскія сачыненні[11]. З прычыны пастаяннага змяшання цюркскага насельніцтва і перамяшчэння геаграфічных цэнтраў мова ўвабрала ў сябе шматлікія дыялектныя формы розных цюркамоўных супольнасцей. Аднак у цэлым яна грунтавалася на карлукскай граматычных аснове. Апроч карлукскага лінгвістычнага каркаса ў чагатайскай мове прасочваюцца асаблівасці агузскага ўплыву (на тэрыторыі Харэзма), а таксама некаторыя рысы кіпчакскіх моў у месцах цеснага кантакту з іх носьбітамі[12] [13].

Гл. таксама

Зноскі

  1. ↑ Лінгвістычная энцыклапедыя Ethnologue
  2. ↑ Мусорин А.Ю. Основы науки о языке. — Новосибирск.: Новосибирское книжное издательство, 2004.
  3. ↑ Чагатайский язык / Благова, Галина Фёдоровна // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
  4. ↑ Узбекский язык // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
  5. ↑ Узбекская мова
  6. ↑ The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge,2006,p.357, 379
  7. ↑ Артыкул «Туркменская мова» ў лінгвістычнай энцыклапедыя Ethnologue
  8. ↑ Благова Г.Ф. статья «О характере так называемого „чагатайского“ языка конца XV века» в сборнике «Тюрко-монгольское языкознание и фольклористика». — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 34, 35.
  9. ↑ János Eckmann: Zur Charakteristik der islamischen mittelasiatisch-türkischen Literatursprache, in: Studia altaica : Festschrift für Nikolaus Poppe. Wiesbaden 1957, S. 51-59.
  10. ↑ János Eckmann: Chagatay manual. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, S. 9-10.
  11. ↑ Благова Г. Ф. Чагатайский язык // Языки мира. Тюркские языки.. — М: 1996. — С. 148-160. — ISBN 5-655-012146.
  12. ↑ Кыпчакскія дыялекты ўзбекскай мовы
  13. ↑ The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge, 2006, с. 167

Літаратура

  • Боровков А. К. Бадā'и’ал-лугат. Словарь Тāли Имāни Гератского к сочинениям Алишера Навои. М., 1961.
  • Боровков А. К. Лексика среднеазиатского тефсира XII—XIII вв. М., 1963.
  • Боровков А. К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка, — сб. «Алишер Навои», М. — Л., 1941.
  • Aftandil S.Erkinov. «Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)». International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp. 57-82 [1].
  • Наджип Э. Н. Исследования по истории тюркских языков (XI—XIV вв.). М., 1989

Спасылкі

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Чагатайская_мова&oldid=3502342"