Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў

Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў
Худоёр Юсуфбекович Юсуфбеков
Дата нараджэння	10 снежня 1928(1928-12-10)
Месца нараджэння	Піш, Горна-Бадахшанская аўтаномная вобласць Таджыкская АССР, СССР
Дата смерці	27 лістапада 1990(1990-11-27) (61 год)
Месца смерці	Душанбэ, Таджыкская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, СССР
Месца пахавання	Харог
Грамадзянства	СССР
Род дзейнасці	батанік, біёлаг
Навуковая сфера	раслінаводства, інтрадукцыя раслін, горнае земляробства, лугапашавая гаспадарка, біялогія
Месца працы	Памірскі батанічны сад, Інстытут батанікі АН Таджыкскай ССР, Памірская біялагічная станцыя, Памірскі біялагічны інстытут, Таджыкскі сельскагаспадарчы інстытут, АН Таджыкскай ССР
Навуковая ступень	доктар сельскагаспадарчых навук
Навуковае званне	прафесар, акадэмік АН Таджыкскай ССР
Альма-матар	Таджыкскі сельскагаспадарчы інстытут
Навуковы кіраўнік	Цацэнкін Іван Апанасавіч[d]
Партыя	КПСС
Узнагароды	Медаль «За працоўную доблесць» Медаль «У азнаменаванне 100-годдзя з дня нараджэння Уладзіміра Ільіча Леніна»
Подпіс
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў (тадж.: Худоёр Юсуфбекович Юсуфбеков 10 снежня 1928, кішлак Піш, Горна-Бадахшанская аўтаномная вобласць, Таджыкская АССР — 27 лістапада 1990, Душанбэ, Таджыкская ССР, СССР) — савецкі навуковец, арганізатар навукі на Паміры, спецыяліст у галіне раслінаводства, асваення арыдных горных і высакагорных тэрыторый, лугазнаўства, фітамеліярацыі, інтрадукцыі раслін і пашавай гаспадаркі, батанікі, палявы даследчык-практык, педагог вышэйшай школы, прафесар.

Распрацаваў дыферэнцыраваную па эколага-геаграфічным раёнах і вышынных паясах сістэму паляпшэння кармавых угоддзяў Паміра і Алайскай даліны (1968), укараніў сістэму арыднай кормавытворчасці, прапанаваў метады вырошчвання карысных раслін ва ўмовах Паміра (1972), распрацаваў генеральны план рэканструкцыі Памірскага батанічнага саду (1970—1975), член-карэспандэнт АН Таджыкскай ССР (1968), доктар сельскагаспадарчых навук (1969), акадэмік АН Таджыкскай ССР (1976), грамадскі дзеяч, старшыня Савета па каардынацыі навуковай дзейнасці Аддзялення біялагічных навук АН Таджыкскай ССР, член Каардынацыйнага савета Аддзялення агульнай біялогіі АН СССР (1987—1990).

Біяграфія

Дзяцінства і пачатак навуковай дзейнасці

Нарадзіўся 10 снежня 1928 года ў кішлаку Піш Таджыкскай АССР ў сям’і калгасніка. У 10 гадоў пазбаўляецца маці. Пасля заканчэння сямігадовай школы ў 1945-46 гадах працаваў у калгасе і на будаўніцтве аўтадарогі. У 1949 годзе ў Харогу скончыў сярэднюю школу імя Кірава.

Восенню 1949 года паступіў на першы курс агранамічнага факультэта Таджыкскага сельскагаспадарчага інстытута, які скончыў у 1954 годзе, атрымаўшы кваліфікацыю агранома.

Навуковую дзейнасць пачаў у 1954 годзе ў Памірскім батанічным садзе на пасадзе малодшага навуковага супрацоўніка. Тут ён пад кіраўніцтвам А. В. Гурскага вёў даследаванні па замацаванню і асваенню пяшчаных і галечных масіваў у Ішкашымскім раёне, а таксама працу па развіцці калекцыйных і вытворчых гадавальнікаў Памірскага батанічнага саду. У 1956 годзе X.Ю. Юсуфбекаў пачаў першыя эксперыменты па залужэнні пустыннай пашы на Заходнім Паміры.

Інстытут батанікі АН Таджыкскай ССР

У 1957 годзе паступіў у вочную аспірантуру пры Інстытуце батанікі АН Таджыкскай ССР (г. Душанбе) і пад кіраўніцтвам прафесара І. А. Цацэнкіна (Масква, Усесаюзны інстытут кармоў імя В. Р. Вільямса) працягнуў даследаванні па залужэнні пустынных горных схілаў Заходняга Паміра. Пасля заканчэння аспірантуры працягваў працаваць у тым жа інстытуце малодшым навуковым супрацоўнікам. Там, разам з даследаваннямі на Паміры, ён пачаў першыя эксперыменты па паляпшэнні пашы цэнтральнага Таджыкістана (Рангантаў, Кондара).

У гэтыя гады ён сфармуляваў і эксперыментальна даказаў метады стварэння высокапрадукцыйных кармавых угоддзяў шляхам рознага рэжыму паліву падсявання травы без парушэння натуральнай расліннасці. Вынікі гэтых даследаванняў, якія былі ўкаранёныя ў калгаснай вытворчасці Шугнанскага і Ішкашымскага раёнаў Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці на вялікіх плошчах, з’явіліся асновай кандыдацкай дысертацыі, абароненай у 1961 годзе.

Памірская біялагічная станцыя

У 1962 годзе X. Ю. Юсуфбекаў быў прызначаны дырэктарам Памірскай біялагічнай станцыі і разгарнуў эксперыментальную работу па паляпшэнні пашы і сенажацей ва ўсіх раёнах Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці, а таксама Алайскай даліны Кіргізскай ССР.

У 1965 годзе ён быў абраны старшынёй бюро Памірскай базы АН Таджыкскай ССР па сумяшчальніцтве. У 1966 годзе стаў членам КПСС.

Пад яго кіраўніцтвам на Памірскай біястанцыі ў 1964 годзе створаны тры лабараторыі:

• фізіялогіі і біяхіміі раслін;
• інтрадукцыі раслін;
• эксперыментальнай геабатанікі.

У выніку праяўлення навукова-арганізатарскіх здольнасцяў X. Ю. Юсуфбекава навукова-даследчая дзейнасць біястанцыі набыла комплексны характар. Тут разам з праблемамі экалагічнай фізіялогіі і біяхіміі раслін, пачатак якім быў пакладзены прафесарам О. В. Заленскім, далейшае развіццё атрымалі даследаванні па эксперыментальнай геабатаніцы, фітамеліярацыі, вывучэнні глеб, мікраарганізмаў, кліматалогіі, а таксама пытанняў раслінаводчага асваення Усходняга Паміра.

За гады яго працы значна ўзрасла колькасць супрацоўнікаў і аб’ём навукова-даследчых работ, што аказала станоўчы ўплыў на дзейнасць біястанцыі. Слаўныя традыцыі біястанцыі, закладзеныя П. А. Баранавым, І. А. Райковай, О. В. Заленскім і К. У. Станюковічам, знайшлі годны працяг у дзейнасці X. Ю. Юсуфбекава.

Падчас працы на Памірскай біялагічнай станцыі X. Ю. Юсуфбекаў умацаваў матэрыяльна-тэхнічную базу біястанцыі грузавымі аўтамашынамі і лабараторным абсталяваннем з мэтай паляпшэння ўмоў экспедыцыйнага даследавання Паміра і працягваў удасканальваць метады паляпшэння пустынных і стэпавых пашаў Паміра-Алая, вывучаючы структуру расліннасці, топа-экалагічныя ўмовы высакагорнай пашы ў шырокім геаграфічным і вышынным дыяпазоне. У выніку ён распрацаваў дыферэнцыраваную па эколага-геаграфічным раёнах і вышынным паясах сістэму паляпшэння кармавых угоддзяў Паміра і Алайскай даліны і аформіў атрыманыя дадзеныя ў выглядзе манаграфіі, якая выйшла ў свет у 1968 годзе.

У 1968 годзе X. Ю. Юсуфбекаў абраны членам-карэспандэнтам АН Таджыкскай ССР.

У 1969 годзе манаграфія «Паляпшэнне пашы і сенажацей Паміра і Алайскай даліны» была прадстаўлена ў якасці дысертацыі (Масква, Усесаюзны інстытут кармоў імя В. Р. Вільямса), якую X. Ю. Юсуфбекаў паспяхова абараніў і атрымаў навуковую ступень доктара сельскагаспадарчых навук:

Итогом этих исследований явилась монография Х. Ю. Юсуфбекова «Улучшение пастбищ и сенокосов Памира и Алайской долины», высоко оцененная учёными (в качестве докторской диссертации, блестяще защищенной автором) и практиками. Был найден дифференцированный, экономичный и эффективный подход к решению проблемы зимних кормов в условиях аридных высокогорий. И сухость климата, и сложный рельеф, и бедность почв были преодолены.

.

Памірскі біялагічны інстытут

З пашырэннем і паглыбленнем даследаванняў на Памірскай біястанцыі, ростам навуковых кадраў для каардынацыі ўсіх даследаванняў па праблемах арыдных высакагор’яў, з улікам унікальных умоў Паміра X. Ю. Юсуфбекаў прыйшоў да высновы аб неабходнасці арганізацыі біялагічнага інстытута на Паміры.

У кастрычніку 1968 года прэзідэнт АН СССР Мсціслаў Усеваладавіч Келдыш прыбыў на Памір і наведаў Памірскі батанічны сад. Яго суправаджалі старшыня Савета Міністраў Таджыкскай ССР А. К. Кахараў, прэзідэнт АН Таджыкскай ССР М. С. Асімаў і першы сакратар Горна-Бадахшанская абласнога камітэта КП Таджыкістана М. Н. Назаршоеў. Х. Ю. Юсуфбекаў падрабязна расказаў высокім гасцям гісторыю вывучэння Паміра, распавёў пра прыродныя рэсурсы, праблемы, якія патрабуюць свайго рашэння ў галіне біялогіі, сельскай гаспадаркі, і ў выніку, абгрунтаваўшы пытанне аб неабходнасці стварэння біялагічнага інстытута на Паміры, папрасіў падтрымкі Прэзідэнта АН СССР М. У. Келдыша ў разглядзе і вырашэнні гэтага пытання ў Маскве.

Неўзабаве прэзідэнт АН Таджыкскай ССР М. С. Асімаў і Х. Ю. Юсуфбекаў былі запрошаны ў Маскву для ўдзелу ў абмеркаванні пытання аб стварэнні біялагічнай інстытута. На сумесным пасяджэнні Прэзідыума АН СССР і Дзяржаўнага камітэта Савета Міністраў СССР па навуцы і тэхніцы пытанне было вырашана станоўча.

У 1969 годзе ўсе біялагічныя навуковыя ўстановы Паміра (Памірская біялагічная станцыя на Усходнім Паміры 3860 м над узроўнем мора, Памірскі батанічны сад каля горада Харог 2320 м над узроўнем мора і Ішкашымскі апорны пункт 2600 м над узроўнем мора) былі аб’яднаны ў Памірскі біялагічны інстытут, першым дырэктарам, якога ён стаў Х. Ю. Юсуфбекаў (з 1992 года інстытут носіць імя свайго заснавальніка).

Тэкст партыйна-вытворчай характарыстыкі на Юсуфбекова Худоера Юсуфбековича ад 1970 году, падпісаны Асімава — прэзідэнтам Акадэміі навук Таджыцкай ССР, Марозавым — сакратаром парткама Акадэміі навук Таджыцкай ССР (захавана арыгінальная арфаграфія):

ПАРТИЙНО-ПРОИЗВОДСТВЕННАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА

На ЮСУФБЕКОВА Худоера Юсуфбековича — директора Памирского биологического института Академии наук Таджикской ССР, члена-корреспондента АН Таджикской ССР, доктора сельскохозяйственных наук, 1928 года рождения, по национальности таджик, член КПСС с 1966 года.

Х. Ю. Юсуфбеков в 1954 году окончил Таджикский сельскохозяйственный институт и стал работать младшим научным сотрудником Памирского ботанического сада. После окончания аспирантуры в 1960 году он работал младшим научным сотрудником Ботанического института АН Таджикской ССР. В 1962 году Х. Ю. Юсуфбеков защитил кандидатскую, а в 1969 году докторскую диссертацию.

При непосредственном участии Х. Ю. Юсуфбекова в 1969 году был создан Памирский биологический институт АН Таджикской ССР, который он и возглавил.

Основные направления научно-исследовательских работ Х. Ю. Юсуфбекова — растениеводческое освоение аридных горных и высокогорных пастбищ Памира и Алайской долины Киргизской ССР. По этим вопросам им опубликовано более 20 научных работ, объемом свыше 50 печатных листов.

Разработанная Х. Ю. Юсуфбековым система улучшения кормовых угодий и освоения малопродуктивных земель, успешно внедряется в сельскохозяйственное производство ГБАО и дает большой экономический эффект.

Х. Ю. Юсуфбеков является видным организатором науки на Памире. За 8 лет под его руководством были организованы три научные лаборатории, а затем Памирский биологический институт, расширен профиль исследовательских работ, опубликовано более 200 научных работ о Памире.

Х. Ю. Юсуфбеков ведет большую общественно-политическую работу, он является депутатом Горно-Бадахшанского областного Совета депутатов трудящихся и членом Обкома КП Таджикистана.

За развитие науки на Памире Х. Ю. Юсуфбеков награжден медалью «За трудовую доблесть» и Почетной Грамотой Президиума Верховного Совета Таджикской ССР. Политически грамотен, морально устойчив, в быту скромен, пользуется заслуженным авторитетом среди научной общественности.

Президент Академии наук Таджикской ССР (подпись) М. Асимов (круглая печать) Секретарь Парткома Академии наук Таджикской ССР (подпись) М. Морозов

1970 г.

На пасадзе дырэктара інстытута раскрыліся яго навукова-арганізатарскія здольнасці. Разам з навуковай працай ён паводзіў і вялікую арганізацыйную дзейнасць. Ім была вызначана структура падраздзяленняў інстытута. Разам з традыцыйнымі напрамкамі даследаванняў былі пачаты навуковыя працы па заалогіі, генетыцы і селекцыі раслін, ахове прыроды.

У 1970—1975 гг. X. Ю. Юсуфбекаў распрацаваў схему генеральнага плана развіцця Памірскага батанічнага сада імя А. В. Гурскага [к. 5]. Для развіцця навуковай базы, пашырэння участкаў батанічнага сада і запаведвання тыповых біялагічных аб’ектаў было атрымана больш за 600 га зямельных угоддзяў ў ваколіцах батанічнага сада. Акрамя таго, да тэрыторыі сада далучана 19 га паліўных зямель Варцушч дашта, на базе якіх арганізаваны эксперыментальныя ўчасткі падраздзяленняў інстытута. За гады ажыццяўлення непасрэднага навукова-арганізатарскага кіраўніцтва X. Ю. Юсуфбекава тэматыкай даследаванняў Памірскага батанічнага сада і лабараторыі высакагорнага пладаводства — альцітуда 2700-3500 м (з 1965 па верасень 1990), у 7 разоў павялічылася плошча калекцыйных раслін і ў 10 разоў павялічылася калекцыя раслін (да 4 тысячы відаў, падвідаў, ...) сусветнай флоры. Калекцыі раслін у садзе размешчаны па батаніка-геаграфічным прынцыпе, арашаная тэрыторыя разбіта на 5 фларыстычных аддзелаў: Сярэдняй Азіі і Усходняй Азіі, Еўропы і Каўказу, Паўночнай Амерыкі, Гімалаяў і Гіндукуша. Унутры аддзелаў расліны размяшчаюцца радавымі комплексамі з улікам экалагічных асаблівасцяў відаў. У адпаведнасці са спецыфікай аб’ектаў даследаванняў у садзе былі сфармаваныя 3 групы: дэндралогіі, кармавых і лекавых раслін, кветкаводства. Галоўнай задачай Памірскага батанічнага сада была інтрадукцыя раслін, праводзіўся абмен насеннем высакагорнай флоры і пасадачным матэрыялам са 112 садамі ўнутры СССР і з 118 садамі з 39 буйных батанічных цэнтраў Еўропы — ГДР, ФРГ, Нарвегіі, Даніі, Галандыі, ЧССР, Паўночнай Амерыкі — Канады, ЗША і іншых краін свету. У 1972 годзе пабудавана помпавая станцыя, дзякуючы якой вада з ракі Шахдары паднімалася на вышыню 180 м. Гэта дало магчымасць пашырыць арашаныя тэрыторыі з 22 да 118 га (на вышыні 2140—2360 м) батанічнага сада больш чым у 5 разоў. Плошча чатырох фларыстычных аддзелаў павялічылася ў 2 — 4 разы. Пабудаваныя дарожныя і арашальныя сістэмы ўнутры саду, лабараторныя і жылыя карпусы інстытута.

Х. Ю. Юсуфбекаў вялікую ўвагу надаваў вывучэнню генафонду мясцовых пладовых раслін. З вялікага ліку выяўленых формаў у садзе былі адабраны 16 перспектыўных мясцовых формаў абрыкосаў, якія пераўзыходзілі інтрадуцыраваныя гатункі па ўраджайнасці і якасці. Пачынаючы з 1974 года частка даследаванняў пладоводаў быда перанесена на тэрыторыю Дарваза, дзе на схілах гор сустракаюцца дзікарослыя інжыр, гранат, вінаград, хурма, міндаль і іншыя пладовыя. На Дарваза ім быў арганізаваны апорны пункт па інтрадукцыі і а кліматызацыі субтрапічных і цытрусавых раслін на плошчы 8 га. Пачатыя ў 1975 годзе пад яго кіраўніцтвам даследванні па інтрадукцыі цытрусавых і іншых субтрапічных культур на Дарваза даказалі перспектыўнасць развіцця цытрусаводства ў Калайхумбскім раёне Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці. У саўгасе імя Ю. Фучыка ужо закладзены ліманарий на плошчы 1 га, а таксама гранатавы і інжыравы сады на 8 га. У такой жа ступені паспяхова пачаты ў 1976 годзе даследаванні фармавой разнастайнасці і распаўсюджвання абляпіхі. Выяўлена некалькі формаў малаокалючанай абляпіхі з высокай алейнасцю. Даказана мэтазгоднасць вырошчвання абляпіхі на галечніках ў поймах памірскіх рэк.

Навуковыя інтарэсы X. Ю. Юсуфбекава ахопліваюць шырокае кола пытанняў, звязаных з вывучэннем прыроды Паміра. Нароўні з рашэннем праблемы паляпшэння пашы ён сабраў значны матэрыял па ахове, аднаўленню і мэтанакіраванай рэканструкцыі расліннасці Горна-Бадахшанскай аўтаномнай вобласці. У манаграфіі «Расліннасць Заходняга Паміра і вопыт яе рэканструкцыі», напісанай сумесна О. Е. Агаханянцем, аналізуюцца тэрытарыяльныя рэсурсы Паміра і ўводзіцца паняцце аб палігоне меліярацыі Заходняга Паміра. Унутры гэтага палігона меліярацыі вылучаюцца 12 класаў зямель і даюцца абгрунтаваныя рэкамендацыі па гаспадарчым засваенні кожнага з вылучаных класаў зямель. У манаграфіі ў найбольш поўным выглядзе прадстаўлена распрацаваная Х. Ю. Юсуфбекавым мадэль асваення Паміра. Складовымі элементамі яе з’яўляюцца пытанні комплекснай рэканструкцыі расліннасці на пясках і галечніках, безбародкавы паліў на стромкіх камяністых схілах, рэканструкцыя расліннасці старажытных тэрас, селевых конусаў вынасу і інш. Горныя схілы, якія падвергліся эрозіі, мяркуецца, у прыватнасці, выкарыстоўваць пад разбіўку садоў і залужэння паміж насаджэннямі шляхам падсеву шматгадовых бабовых траў. Схема рэканструкцыі расліннасці эрадаваных схілаў не толькі распрацавана, але і паспяхова выпрабаваная ў Шугнанском, Рушанском і Ишкашимском раёнах ГБАО:

Разработаны приёмы предупреждения и борьбы с ветровой эрозией путём залужения песчаных массивов. Подобраны перспективные для улучшения пастбищ культурные и дикорастущие травы.

Всестороннее изучение залужения путём орошения и подсева трав без обработки почвы на каменистых пустынных пастбищах с разными грунтами показало, что для осуществления этого метода требуется в 13-20 раз меньше затрат труда и средств, чем при освоении земель с обработкой почвы, а полученный с таких участков урожай не уступает урожаю, снятому с посевов люцерны на вспаханной почве.

Эффективность введения новых земель под пастбища и сенокосы, их улучшение являются важнейшими экономическими условиями внедрения метода Х. Юсуфбекова в практику горного сельскохозяйственного производства.

Рэкамендацыі па комплекснай рэканструкцыі расліннасці на пясках і галечніках таксама знайшлі шырокае прымяненне ў вытворчасці. Толькі за 1965—1980 гг. Горна-Бадахшанскім лясгасам зроблены таполевыя і абрыкосавыя насаджэнні на плошчы 1500 га. У наступныя гады пасадкавыя працы на пясках і галечніках праводзяцца штогод на плошчы 300—350 га.

Асноўныя ідэі і метады, звязаныя з раслінаводчым засваеннем Паміра, выкладзены X. Ю. Юсуфбекавым у дадатак да раней апублікаваных работ у манаграфіях «Метады вырошчвання карысных раслін на Паміры» (1972), «Терескен на Паміры» (1972), «Памір» (1973) і ў шматлікіх брашурах, зборніках і артыкулах. У цяперашні час апублікавана больш за 300 навуковых прац. Шэраг прац апублікаваныя і аблічбаваныя за мяжой у тым ліку ЗША (Корнеллского, Каліфарнійскі і Чыкагскі Універсітэтах).

Праведзена вялікая работа па падрыхтоўцы і росту навуковых кадраў інстытута з улікам спецыфічных цяжкасцяў і аддаленасці Паміра ад буйных навуковых цэнтраў. Да канца 1975 г. персанал ПБІ налічвае больш за 100 чалавек, з іх 45 навуковых супрацоўнікаў. Для працы ў інстытут ім былі запрошаны вучоныя з іншых рэгіёнаў СССР, а таксама прыняты канкрэтныя меры па падрыхтоўцы кадраў на месцы праз аспірантуру і суіскальніцтва. За перыяд кіраўніцтва X. Ю. Юсуфбекава толькі з ліку супрацоўнікаў біястанцыі і інстытута былі абаронены дзве доктарскія і больш за 30 кандыдацкіх дысертацый. Адначасова з гэтым была ўстаноўлена сувязь з многімі навукова-даследчымі інстытутамі АН СССР: Інстытутам фізіялогіі раслін імя К. А. Ціміразева, Інстытутам атамнай энергіі (ИАЭ) імя І. В. Курчатава, Інстытутам батанікі і Інстытутам заалогіі і паразіталогіі імя Е. Н. Паўлоўскага АН Таджыцкай ССР і іншымі НДІ АН СССР.

Любоў да прыроды Паміра і клопат пра яе захаванне выявілася таксама ў тым, што пад яго кіраўніцтвам быў арганізаваны музей «Прырода Паміра». Пазней, нават знаходзячыся на пасадзе рэктара Таджыкскага сельскагаспадарчага інстытута, X. Ю. Юсуфбекаў не пераставаў цікавіцца працай і развіццём музея, які і ў цяперашні час карыстаецца вялікай папулярнасцю ў мясцовых і замежных наведвальнікаў. Варта адзначыць, што дзе б ні працаваў Х. Ю. Юсуфбекаў, усюды ён ствараў музеі, у якіх у наглядным выглядзе можна было пазнаёміцца з гісторыяй і дасягненнямі навукі. Ён лічыў, што ўсё гэта служыць нараджэнню наватарскіх даследаванняў і працягу развіцця навукі ў будучыні.

Таджыкскі сельскагаспадарчы інстытут

У маі 1981 года X. Ю. Юсуфбекава перавялі на працу ў г. Душанбэ на пасаду рэктара Таджыкскага сельскагаспадарчага інстытута Галоўнага ўпраўлення сельскагаспадарчых вышэйшых навучальных устаноў Міністэрства сельскай гаспадаркі СССР.

У Таджыкскім сельскагаспадарчым інстытуце ён энергічна ўзяўся за паляпшэнне вучэбна-выхаваўчага працэсу. Шмат увагі надаваў разгортванню навукова-даследчых работ на кафедрах і прыцягненню студэнтаў да навукова-даследчай дзейнасці ў навукова-студэнцкіх саветах. Сістэматычна праводзіліся канферэнцыі, нарады, сімпозіумы па многіх аспектах сельскагаспадарчай навукі.

Былі прыняты канкрэтныя меры па паляпшэнні падрыхтоўкі спецыялістаў для патрэб сельскай гаспадаркі Таджыкістана і ўмацаванні вучэбнай базы інстытута. У мэтах авалодання студэнтамі практычнымі навыкамі вырашэння канкрэтных вытворчых пытанняў Юсуфбекаў арганізоўвае новыя навучальныя гаспадаркі на базе саўгаса «Явану-2» Яванскага раёна. Значных намаганняў запатрабаваў працяг будаўніцтва новага корпуса зоаінжынернвга факультэта, завяршэнне будаўніцтва якога адбылося ў 1987 годзе.

У гэтым найбуйнейшым цэнтры падрыхтоўкі сельскагаспадарчых кадраў рэспублікі прыпадала сістэматычна вырашаць арганізацыйныя пытанні. Пры агранамічным факультэце арганізоўвае новае аддзяленне па падрыхтоўцы высокакваліфікаваных спецыялістаў пладаводства і вінаградараў, лабараторыю калектыўнага карыстання навуковымі прыборамі. Пры эканамічным факультэце з’явілася лабараторыя вылічальнай тэхнікі. Акрамя таго, у інстытуце арганізаваны тры новыя кафедры, упершыню ажыццёўлены прыём ўступных экзаменаў з прымяненнем ЭВМ.

X. Ю. Юсуфбекаў стварыў музей гісторыі Таджыкскага сельскагаспадарчага інстытута.

Як спецыяліст-інтрадуктар X. Ю. Юсуфбекаў знайшоў аптымальнае рашэнне рэканструкцыі і размяшчэння зялёных насаджэнняў на прылеглай да будынка інстытута тэрыторыі. Вёў педагагічную працу на кафедры земляробства, чытаеў на спецыяльнасцях «Раслінаводства» і «Селекцыя і насенняводства».

Знаходзячыся на гэтай працы X. Ю. Юсуфбекаў па-ранейшаму ажыццяўляў навуковае кіраўніцтва тэматыкай даследаванняў Памірскага батанічнага сада і лабараторыі высакагорнага пладаводства, кіраваў працай аспірантаў.

Акадэмія навук Таджыкскай ССР

У маі 1986 года X. Ю. Юсуфбекаў быў абраны акадэмікам-сакратаром Аддзялення біялагічных навук АН Таджыкскай ССР. Ён актыўна ўключыўся ў працу Аддзялення, надаўшы асаблівую ўвагу павышэнню эфектыўнасці навукова-даследчых работ, пераходу на праграмна-мэтавае планаванне, умацаванню матэрыяльнай базы інстытутаў. Ён увесь час займаўся і спрыяў паскарэнню ўкаранення дасягненняў навукі ў вытворчасць. Як акадэмік-сакратар Аддзялення біялагічных навук АН Таджыкскай ССР, ён меў шырокае кола навуковых інтарэсаў у галіне біялогіі. У склад Аддзялення біялагічных навук АН Таджыцкай ССР на той перыяд ўваходзілі навуковыя ўстановы, даследаванні якіх былі прысвечаны біялагічным праблемам — гэта навукова-даследчыя інстытуты: батанікі; заалогіі і паразіталогіі імя Я. Н. Паўлоўскага; фізіялогіі і біяфізікі раслін; гастраэнтэралогіі; Памірскі біялагічны інстытут), аддзел агульнай генетыкі і аддзел аховы і рацыянальнага выкарыстання прыродных рэсурсаў.

У 1989 годзе X. Ю. Юсуфбекаў абраны членам Прэзідыума АН Таджыцкай ССР.

У 1989 годзе ганараваны звання Лаўрэата Дзяржаўнай прэміі імя Абуалі ібн Сіна ў галіне навукі.

Узнагароды і званні

• Ганаровая грамата Прэзідыума Вярхоўнага Савета Таджыцкай ССР (№ 32346, 1964),
• Медаль «За працоўную доблесць» (№ 149044, 1966),
• Медаль «За доблесную працу. У азнаменаванне 100-годдзя з дня нараджэння Уладзіміра Ільіча Леніна» (№ 1041386, 1970 г.),
• Медаль Выставы дасягненняў народнай гаспадаркі СССР (1970),
• Бронзавы медаль ВДНГ «За дасягнутыя поспехі ў развіцці народнай гаспадаркі СССР» (№ 38626, 1972),
• Медаль імя акадэміка С. І. Вавілава (1974),
• Грамата Прэзідыума Акадэміі навук Таджыкскай ССР за шматгадовую бездакорную працу і вялікі ўклад, унесены ў развіццё навукі ў рэспубліцы (1976),
• Ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга (№ 1042386, 1981),
• Званне «Заслужаны дзеяч навукі Таджыкскай ССР» за заслугі ў развіцці сельскагаспадарчай навукі, вывучэнне прыроды Паміра і ў сувязі пяцідзесяцігоддзем з дня нараджэння (23.11.1978),
• Падзячная грамата Ордэна Леніна Усесаюзнага таварыства «Веды» СССР (Масква 28.12.1984 № 65281),
• Ганаровая грамата ЛКСМ Таджыкістана за плённую працу па камуністычным выхаванні падрастаючага пакалення (1985),
• Дзяржаўная прэмія Таджыцкай ССР імя Абуалi ібн Сіна і званне лаўрэата прэміі імя Абуалi iбн-Сіна за цыкл прац «Паляпшэнне пашы і сенажацей Паміра і Алайскай даліны і раслінаводчае засваенне горных тэрыторый Паміра» (1989).

Водгукі

Акмір Агаханянц (1927—2002), адзін з найбуйнейшых у свеце геабатанікаў, доктар геаграфічных навук, член-карэспандэнт Міжнароднага геаграфічнага саюза, прафесар Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта, паплечнік і сучаснік Х. Ю. Юсуфбекава:

«Вклад Худоера в развитии науки на Памире переоценить невозможно. Без него Памирская наука до сих пор была бы в импортно-зачаточном состоянии» 30.08.92.
«Близится грустная годовщина со дня смерти академика Худоера Юсуфбекова, организатора, практически — создателя Памирского биологического института (ПБИ). Мне нет необходимости характеризовать Х. Юсуфбекова, как ученого и организатора науки. Его жизнь и деятельность протекали на моих глазах, а итоги деятельности на лицо — сам институт, как важнейшая научная структура на Памире, написанные им книги, внедренная система аридного кормопроизводства, ученики.
Худоер Юсуфбеков, памирец, занимает особое место в истории изучении Памира. Им следует гордится, и я горжусь многолетней дружбой с ним. В России, Беларуси и других суверенных республиках очень высоко ценят вклад Худоера Юсуфбекова в науку» Мінск, 26.09.1991

Асімаў Мухамед Сайфітдзінавіч (1920—1996), прэзідэнт АН Таджыцкай ССР з 1965 па 1988 гг., член-карэспандэнт АН СССР (1974):

Становление Худоёра, как известного учёного, искусного руководителя многих научно-исследовательских учреждений, высшего учебного заведения — Таджикского сельскохозяйственного института прошло на моих глазах. Свою деятельность он начал от научного сотрудника, кончая академиком, председателем Памирского филиала АН Таджикистана. Худоёр всего этого добился благодаря своему благородному характеру. Он был личностью, которая воплощала в себе и учёного и человека, человека благородного, учёного труженика, влюблённого в науку. Худоер является частью нашей науки, достижением нашей науки и, если мы хотим чтить память Худоера, то мы должны не только сохранить, но и развить то, что мы имеем. (Душанбэ, Студзень 1995 г.)

Выбраныя творы і артыкулы

Кнігі

• Улучшение пастбищ и сенокосов Памира и Алайской долины. — Душанбе: Дониш, 1968. — 320 с. Владелец оригинала Корнельский Университет, оцифровано 15 апреля 2009 г.
• Методы возделывания полезных растений в условиях Памира. — Душанбе: Дониш, 1972. — 159 с. Russian State Library
• Юсуфбеков Х. Ю., Касач А. Е. Терескен на Памире. — Душанбе: Дониш, 1972. — 132 с.
• Кормовые ресурсы Джаушангоза, их использование и улучшение. — Душанбе: Дониш, 1974. — 37 с. Владелец оригинала Чикагский Университет, оцифровано 19 июля 2011 г.
• Проблемы биологии и сельского хозяйства Памира. — Душанбе: Дониш, 1975. — 363 с. Владелец оригинала Калифорнийский Университет, оцифровано 27 июля 2007 г.
• Юсуфбеков Х. Ю., Агаханянц О. Е. Растительность Западного Памира и опыт её реконструкции. — Душанбе: Дониш, 1975. — 310 с. Владелец оригинала Корнельский Университет, оцифровано 15 февраля 2007 г. (Горчаковский П. Л. 199. [Рецензия] // Экология. — 1976. — № 3. — С. 108—109.)

Артыкулы

• Юсуфбеков X. Ю. Горные сады: [О Памирском ботаническом саде] // Известия. — 1968. — 2 февраля (№ 27 (15726)). — С. 3.
• Юсуфбеков X. Ю. Сады Памира // Правда. — 1971. — 3 августа (№ 215 (19358)). — С. 3.
• Юсуфбеков X. Ю., Клеандров И. Горы ждут исследователей: Проблемы и суждения // Правда. — 1973. — 9 января (№ 9 (19883)). — С. 3.
• Юсуфбеков X. Ю. Памир станет приветливей и мягче: [Рассказ об эффективности науч. исслед. в с.-х. освоении Памира] // Вечерние новости. — Вильнюс, 1972. — 14 апреля.
• Юсуфбеков X. Ю. Система улучшения пастбищ и сенокосов Памира // Растительный мир высокогорий и его освоение / АН СССР. Всесоюзное ботаническое общество. — Л., 1974. — С. 296—З02.
• Юсуфбеков X. Ю. Русские ученые и Памир // Коммунист Таджикистана. — 1974. — 29 августа (№ 202 (13375)). — С. 2.
• Юсуфбеков X. Ю. Биология и высокогорье // Коммунист Таджикистана. — 1975. — 17 августа (№ 192 (13669)). — С. 2.
• Агаханянц О. Е., Юсуфбеков X. Ю. Край перестал быть белым пятном: К 40-летию Советского Памира // Коммунист Таджикистана. — 1965. — 19 августа (№ 194 (10546)). — С. 2.
• Юсуфбеков X. Ю., Глазунова Е. М., Корзинников Ю. С. Оценка масличности плодов форм облепихи крушиновидной, произрастающей на Западном Памире // Растительные ресурсы. — 1980. — Т. 16, вып. 1. — С. 95—97.
• Юсуфбеков X. Ю. Памірскі біялагічны інстытут(руск.) = Памирский биологический институт. — 12: Природа, 1982. — № 12. — С. 48—53.
• Юсуфбеков X. Ю. Заповедник в сердце Памира: [О создании заповедника на Памире] // Коммунист Таджикистана. — 1984. — 24 июня (№ 147 (16290)). — С. 2.
• Юсуфбеков X. Ю. Памірскі батанічны сад і асноўныя этапы яго развіцця(руск.) = Памирский ботанический сад и основные этапы его развития // Интродукция растений и ботанические исследования в Горном Бадахшане. — 12: Дониш, 1984. — С. 3—20.
• Юсуфбеков X. Ю. В интересах повышения культуры земледелия // Вестник высшей школы. — 1985. — № 8. — С. 25—26.
• Юсуфбеков X. Ю. И лаборатория, и зона отдыха: [Вопрос организации Варзобского государственного природного национального парка] // Коммунист Таджикистана. — 1987. — 17 января (№ 14 (17057)). — С. 3.

Літаратура

• Олимова М. Д., Шапошникова Н. Н. Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў: [Ученый в обл. растениеводства] = Худоер Юсуфбекович Юсуфбеков: [Ученый в обл. растениеводства]. — Душанбэ: Дониш, 1989. — 52 p. (Khudoer I︠U︡sufbekovich I︠U︡sufbekov: Бібліятэка імя О’Нил, Тип Бостанскага каледжа = Boston College Thomas P. O’Neill Library; Бібліятэка імя ЛюЭстер Т. Мерца Нью-Йоркскага ботаніческого саду = New York Botanical Garden The LuEsther T. Mertz Library; Брытанская бібліятэка = The British Library)
• Бабий, Т. П.; Коханова, Л. Л.; Костюк, Г. Г. (1984). Биологи: биографический справочник [Біёлагі: біяграфічны даведнік] [руская]. Киев: Наукова Думка. p. 814. Праверана 2018-04-08. Аннотация: Единственный биографический справочник по биологам России и мира. Помещены краткие сведения о жизни и научной деятельности свыше 1600 ученых, внесших значительный вклад в развитие биологических наук. Приведены <...> список литературы, содержащий работы по истории биологии и важнейшие труды ученых. Справочник иллюстрирован портретами ученых … (аб Х. Ю. Юсуфбекове см с. 734)
• Агаханянц О. Е. За раслінамі па горах сярэдняя Азіі = За растениями по горам Средней Азии. — Москва: Мысль, 1972. — 158 p.: Сярэднеазіяцкім батанікам, глебазнаўцы, геолагам, археолагам (аб Худоере Юсуфбекове С. 32-36) прысвячаецца
• Мансуров Х. Х., Максумов А. Н. Памяці навукоўца(руск.) = Памяти ученого. — ”Известия”. АН Республики Таджикистан. Отделение биологических наук, 1992. — № 2 (126). — С. 63—64.
• Сурков В. Луга над облаками / Документальные новеллы /(руск.). — 12: Известия, 1966. — № 296 (15384).:

«Тоскливая долина покрыта холодными песками и редкими кустами терескена, окружена голыми скалами. Такую картину увидел Худоёр, когда впервые попал в Мургабский район — самый высокогорный в Советском Союзе. <…> Ведь даже некоторые корифеи мировой сельскохозяйственной науки утверждали, что на высоте более трех километров земледелие невозможно. Сейчас Юсуфбекова ещё не перестали называть молодым учёным. Ему меньше сорока лет. А луга, заложенные им на четырёхкилометровых высотах, появились и растут. Тут же созревает ячмень, хорошие урожаи дают корнеплоды …»

• Станюкович К. В. Хозяин зелёной лаборатории(руск.). — Коммунист Таджикистана, 1978. — № 285 (14679). — С. 3.; — Кирилл Станюкович. Статьи: Хозяин зелёной лаборатории (Директор Памирского института Х.Ю. Юсуфбеков) (руск.). «Лаборатория Фантастики».
• Зуробек Н., Хакназар О. Магіла усыпаныя кветкамі(тадж.) = Мазори гулафшони олим. — 12: Tojikistoni Soveti, 1990. — № 298 (18289). — С. 3.
• Kreutzmann, Hermann. Худаер Юсуфбекавіч Юсуфбекаў: [Ученые в обл. растениеводства] = Mapping Transition in the Pamirs: Changing Human-Environmental Landscapes (англ.). — Springer Cham Heidelberg New York Dordrecht London (Springer International Publishing Switzerland), 2016. — P. 50–51. — 274 p. — ISBN 978-3-319-23197-6. — DOI:10.1007/978-3-319-23198-3. ISSN 1879-7180. LCCN 2015959348: Нашлось только три автора, у которых было более десяти соавторов. Это Кирилл Станюкович (Академия наук Таджикской ССР) и Худоер Юсуфбеков (первый директор Памирского биологического института в Хороге) в советский период и Сайрус Самими (профессор климатологии в университете Байройта, Германия) — в постсоветский. <…> Для советских авторов можно установить 30 со авторских сетей, самая тесная из которых образовалась вокруг Станюковича и Юсуфбекова = Only three authors were identified that have more than ten coauthors. These are Kirill V. Stanyukovich (Academy of Sciences of the Tajik SSR) and Khudoer Y. Yusufbekov (the first director of the Pamir Biological Institute in Khorog) in the Soviet period as well as Cyrus Samimi (Professor for Climatology at the University of Bayreuth, Germany) in the post-Soviet period. <…> For Soviet author, 30 coauthors networks could be detected, with the most densely linked group around Stanyukovich and Yusufbekov.
• Bashiri, Iraj (2002). Prominent Tajik Figures of the Twentieth Century [Вядомыя таджыкскія Фігуры XX стагоддзя] [англійская]. Душанбе. pp. 349–350. Праверана 2018-04-28. Biographies Tajik agriculturalist Khudoyor Yusufbekovich Yusufbekov was born in the village of Pish of Shughnan, Badakhshan, on December 10, 1928 ...joined the CPSU in 1966. <…> graduated from the Faculty of Agronomy … in 1954. <…> 1954 to 1957 was a Senior Scientific Worker in the Botanical Gardens in Pamir for the Academy of Sciences <…> doctorate degree in agriculture in 1969 <…> … Corresponding Member since 1968, became an Academician of the Academy of Sciences in 1976 <…> became a Distinguished Contributor to Science in Tajikistan in 1978… Ирадж Башири, профессор Миннесотского университета США, один из ведущих ученых в области исследований истории, литературы и языкознания в Центральной Азии и персоязычных стран региона.
• Каландаров Г., Покровский А. З Паміра далёка відаць(руск.) = С Памира далеко видно: Очерк о Памирском биологическом институте и его директоре X. Ю. Юсуфбекове. «По созданному методу залужения и повышения продуктивности пастбищ освоено более 900 га, а за пятилетку эта цифра почти удвоится. Мелиоративные работы позволили включить в сельскохозяйственный оборот 1600 га. В 1970 г. с этих полей снят первый урожай табака и зерновых. По рекомендации учёных памирские колхозы начали заниматься новыми для себя отраслями — бахчеводством и овощеводством. Раньше все овощи завозились сюда из других районов Средней Азии». — Москва: Новый мир, 1972. — № 11. — С. 168—176.

Спасылкі

• Библиотека путешествий и приключений. На суше и на море 1976. ВЕТЕР НАЗЫВАЕТСЯ «АФГАНЕЦ»: «Телеграмм было две. Одна из республиканской Академии наук директору биостанции Худоёру Юсуфбекову» (11 ИЮНЯ. Чечекты, Восточный Памир)
• "ТАЦҒАЖАЙЫП АЛМА АҒАШЫ" [TACĞAJAYIP ЯБЛЫНЯ]. Socialistik Kazakstan [казахская]. Vol. 10, no. 14062. 13 January 1972. p. 4. Праверана 2018-04-16.{{cite news}}: Папярэджанні CS1: date і year (link)
• ЮСУФБЕКОВ Худоер Юсуфбекович /YUSUFBEKOV Hudoyer/ [10.12.1928 — ..]
• Горы — уникальная лаборатория (рус.). Журнал «Вокруг света» / Январь 1972.
• Дружеские отношения Некрасова и академика Юсуфбекова (с. 115—116)
• Памирский биологический институт им. академика Х. Ю. ЮСУФБЕКОВА создан в 1969 г. на базе Памирской биологической станции, Памирского ботанического сада и Ишкашимского опорного пункта. Первым директором института был академик Х. Ю. Юсуфбеков (1969—1981)