Дзяды

Дзяды

Памятная манета Нацыянальнага банку Беларусі (2008)

Дзяды́ (белар. Дзяды, укр. Діди, польск. Dziady, літ. Ilgės) — назва некалькіх народных святаў, што адзначаліся ў розныя часы года ў гонар памерлых продкаў. Лічылася, быццам на гэтыя святы душы памерлых прыходзяць да сваіх нашчадкаў і, нябачныя, частуюцца за сямейным сталом. Дзяды святкаваліся ў Беларусі, Украіне, частцы Польшчы і Літвы. Вылучаліся масленічныя дзяды, стрэчаньскія, радунічныя, спасаўскія, стаўроўскія, пакроўскія і іншыя. Галоўнымі лічыліся восеньскія, якія ў розных мясцінах Беларусі спраўляліся ў розныя, хоць і блізкія даты.

У найболей архаічнай форме святкаванне Дзядоў захавалася толькі ў беларусаў. «Дзядоўская» абраднасць наогул мае старажытнае, язычніцкае паходжанне і сыходзіць каранямі да першабытнага культу продкаў

Значэнні

Слова «Дзяды» мае некалькі сэнсаў.

• Душы памерлых продкаў.
• Святочныя дні ўшанавання памерлых.
• Рытуальная ежа, падрыхтаваная да гэтых святаў.

Пералік святаў

Цягам года адзначалася шмат дзён ушанавання памерлых.

• Масленічныя Дзяды (пятніца перад Масленічным тыднем)
• Стрэчаньскія Дзяды (13 лютага, дзень перад Стрэчаннем)
• Радунічныя Дзяды (панядзелак перад Радуніцай)
• Траецкія (Сёмушныя, Духаўскія) Дзяды (пятніца перад Троіцай).
• Спасаўскія Дзяды (субота перад Успеннем)
• Стаўроўскія Дзяды (29 верасня) — святкаваліся толькі на Бягомльшчыне, маглі быць звязаныя з міфам аб паходжанні беларусаў, дзе фігурыруюць сабакі Стаўры і Гаўры
• Пакроўскія Дзяды (пятніца і субота перад Пакровам)
• Дзень ушанавання памерлых (2 лістапада), адзначаецца беларускімі каталікамі і таксама вядомы пад назваю Дзяды
• Вялікія (Змітраўскія) Дзяды (пятніца і субота перад Змітрам, які святкаваўся 8 лістапада) — лічыліся галоўнымі
• Міхайлаўскія Дзяды (пятніца і субота перад Міхайлам, які святкаваўся 21 лістапада)
• Піліпаўскія Дзяды (пятніца і субота перад Піліпаўкай, якая адзначалася 28 лістапада)

Святкаванне

Пачатак дня, павер'і

Найболей шырока святкаваліся Восеньскія (Вялікія, Змітраўскія) Дзяды. У гэты дзень усе хатнія мыліся ў лазні, але пакідалі пасля сябе крыху чыстай вады і венік: лічылася, што дзяды (душы памерлых продкаў) таксама павінны прыйсці і памыцца. Звычайна людзі наведвалі царкву, потым ішлі на могілкі, рабілі прыклады (нарубы, церамкі, каменныя пліты), абкладалі магілы дзірваном, камянямі, ставілі крыжы. Пасля на магілах пакідалі пачастунак (хлеб, печыва). Лічылася, што птушкі, якія з'ядаюць гэтыя ласункі, і ёсць душы продкаў, што прыляцелі з Выраю. Часта ў гонар кожнага памерлага запальвалі асобнае вогнішча. 3 дому з печы прыносілі гарачыя вуголлі, якія насыпалі на магілы, а гаршкі разбівалі ўшчэнт. У гэты дзень забаранялася ткаць на кроснах (бо «дзяды ў кроснах заблытаюцца»), бяліць печ («бо дзядам вочы замажаш»). У хаце вешалі чысты ручнік (або некалькі ручнікоў, па ліку запрошаных памерлых). У некаторых вёсках адчынялі комін, бо верылі, што душы будуць ісці праз яго.

Памінальны стол, запрашэнне дзядоў

Вяртаючыся дадому, рыхтавалі памінальны стол. Продкаў трэба было добра пачаставаць, а потым і павесяліць, іначай, як лічылася, яны нашлюць неўраджай і розныя няшчасці. У некаторых мясцінах на рытуал запрашалі гасцей (звычайна сваякоў, суседзяў, а часам і жабракоў). Перад тым як сесці вячэраць, гаспадар тры разы абыходзіў са свечкай стол, адчынялі вокны і дзверы і клікалі па імёнах продкаў. У некаторых вёсках гаспадар запрашаў дзядоў словамі:

Святыя дзяды завём вас,
Хадзіце да нас!
Ёсць тут усё, што Бог даў,
Што я для вас ахвяраваў,
Чым толькі хата багата.
Святыя дзяды! Просім вас,
Хадзіце, ляціце да нас.

— .

Пасля гэтага ўсе ханкія пільна назіралі: любы рух на вуліцы ў бок хаты (палёт лістка, птушкі, бег жывёліны) адразу ж расцэньваўся так: дзяды прынялі запрашэнне і набліжаюцца.

У розных мясцінах на стол ставілі розную колькасць страў — дзе цотную, дзе няцотную (сем, адзінаццаць, дванаццаць), але, нягледзячы на гэта, у некаторых вёсках дазвалялася з’есці толькі тры стравы і выпіць тры чаркі. Сярод страў былі варанае і смажанае мяса, бліны, клёцкі, кісель, гарох з макавым малаком, крупнік з грыбамі або рыбай, верашчака з каўбасой ды інш.

На стол ставілі так званыя Дзедаўскую чарку і Дзедаўскую міску, куды кожны з прысутных адліваў напоі і адкладаў ежу. У час вячэры гаварылі толькі пра продкаў, успаміналі іх учынкі, парады. Лічылася, што яны сядзяць побач і ўсё чуюць. На Дзісеншчыне выпісвалі з сямейнай хронікі памерлых і ўпісвалі нованароджаных.

Праводзіны дзядоў

Пасля вячэры гаспадар казаў:

Святыя дзяды
Зляталісь сюды,
Есці — пад`елі,
Піць — напіліся,
Чэсць і слава вам!
Цяпер скажыце нам,
Чаго вам трэба?
А лепей:
Ляціце ў неба!

— .

У многіх мясцінах на стале пакідалі рэшткі страў, бо лічылася, што душы продкаў будуць частавацца яшчэ да раніцы. Часам пасля вячэры весялілі Дзядоў. Былі песні, пляскі, маскарады. Пасля заканчэння вячэры свечку тушылі хлебнай скарынкай або блінам. Iснавала прыкмета: калі дым пойдзе ўверх — добра, а калі нахілена, асабліва ў бок дзвярэй, то ў сям'і нехта памрэ.

Што гатавалі на Дзяды

Частка страў была універсальнай святочнай, але былі і абавязковыя, якіх патрабавала «дзедава вячэра». Склад вячэры вар'іраваўся ў розных рэгіёнах Беларусі.

• Канун. Гэтая назва мела 3 значэнні. 1) Напой з мукі, без хмелю, але з соладам, 2) сыта з пакрошаным у яе хлебам, мучныя каржы з сытой.
• Сыта — гатаваная вада з разведзеным мёдам.
• Куцця — каша з пшаніцы або з бабоў, гароху, грэчкі. Магла ўжывацца з мядовай сытай.
• Курчык (курчак, курачок, корчык) — рытуальны хлеб, праснак (або сітны ў авальнай формы ці жытні ў форме рагаліка). Дзелячы яго, пачыналі Дзедаву вячэру.
• Саламатка — салодкая страва, сушаныя яблыкі, ігрушы, ягады, вараныя на мёдзе

У вёсках Салігорскага раёна Дзяды святкаваліся 3 дні (чацвер, пятніца, субота). У чацвер былі Дзецкія Дзяды. На іх пяклі бліны са смятанай.

Калі Дзяды святкаваліся два дні (пятніца і субота), то ў пятніцу рабілі посную вячэру, а ў суботу — «скаромны абед». На посны стол падавалі рыбу, фасоль, куццю, кісель, канун, квас (Жлобінскі, Рагачоўскі раёны), на скаромны стол — ужо варанае мяса, квас з буракоў, бліны, кашу, канун (Бярэзінскі, Салігорскі раёны) або поліўку, клёцкі, куццю (Лепельскі, Ушацкі раёны).

Як убачыць дзядоў

Паводле павер'яў, жывыя маглі пабачыць душы памерлых.

• Верылі, быццам дзядоў мог пабачыць той, хто не спіць пасля Дзедавай вячэры.
• Пабачыць іх мог чалавек, які пасціцца («Як будзеш посьнікаць, то побачіш мертвых, як ідуць на дзеды на вачэру»).
• Каб убачыць дзядоў, трэба было ўвесь дзень пасціцца і маўчаць, а ў час вячэры — залезці на печ і начапіць прадзеную суравую нітку ці пояс, вытканы з імху. Або паглязець скрозь конскі хапут, на які накінута палатно. Тады «дзеды будуць ісці, будзеш бачыць. Толькі ні з кім не гавары».
• У некаторых сем'ях лічылася, што ўбачыць дзядоў мог толькі той, хто не прыгатаваў ім вячэру. Або толькі дзеці ці тыя, каму хутка паміраць.

Стаўроўскія Дзяды

У літаратуры сустракана тры меркавання адносна часу адзначэння Стаўроўскіх Дзядоў і розныя іх назвы — Траецкія (перад святам Тройцы, Сёмухай), Уздвіжанскія Дзяды (перад святам Уздвіжання Крыжа), а таксама атаясненне з Дзмітрыеўскай суботай (т.б. і з восеньскімі, галоўнымі Дзядамі).

Масавыя мерапрыемствы на Дзяды

З 1987 года святкаванне Дзядоў перайшло ў публічную прастору. Упершыню правялі Дзяды ў парку Янкі Купалы ў Мінску грамадскія аб'яднанні "Тутэйшыя" і "Талака" у 1987 годзе. А 30 кастрычніка 1988 года ў Мінску ля Усходніх могілак і Курапат адбыліся шматтысячнае шэсце і мітынг-рэквіем памяці ахвяр сталінізму. Камуністычныя ўлады сілай разагналі акцыю. З таго часу штогод апазіцыя ладзіць шэсці ў Курапаты і Лошыцу.

Глядзі таксма

• Вырай
• Радаўніца
• Бабы

Літаратура

• Дучыц Л. Дзяды // Беларуская міфалогія: энцыклапедычны слоўнік / С.Санько [і інш]; склад. І.Клімковіч. — 2-е выд., дап. — Мн.: Беларусь, 2006. — 599с.: іл.

Спасылкі

• Дзяды. Традыцыя культу продкаў на Беларусі: ключавыя паняткі, лакальныя асаблівасці