Ордэн Белага Арла

Ордэн Белага Арла (польск.: Order Orła Białego) — адзін з старэйшых польскіх ардэноў, таксама выкарыстоўваўся для ўзнагарод у Расійскай імперыя з 1831 года.

Гісторыя ордэна

Ордэн Белага Арла быў заснаваны 1 лістапада 1705 г. каралём і курфюрстам саксонскім Аўгустам II. Увядзенне такога ордэна было тактычным крокам у барацьбе за ўладу. Ордэн не быў папулярны ў Каралеўстве Польскім. Знакі ордэна часцей раздаваліся шляхетным замежнікам, чым палякам. Аўгуст узнагароджваў гэтым ордэнам магнатаў, якія падтрымлівалі яго на выбарах, у тым ліку гетмана Івану Мазепе. Ордэнам былі ўзнагароджаны саюзнікі Польшчы ў вайне супраць Швецыі. У 1712 кавалерамі ордэна сталі Пётр I і некаторыя яго паплечнікі (А. Д. Меншыкаў). На працягу ХVIII стагоддзя ордэн неаднаразова ліквідавалі і зноў аднаўлялі. Усяго з 1705 па 1831 праведзена 1017 узнагароджанняў. Апошняя адмена яго на тэрыторыі Польшчы адбылася ў канцы XVIII стагоддзя.

Аднавіў ордэн імператар Аляксандр I ўжо пасля далучэння Польшчы да Расійскай імперыі ў 1815 годзе. Узнагароджвацца ім павінны былі толькі ўраджэнцы Польшчы, але гэта правіла не выконвалася. У 1831 годзе, пасля падаўлення польскага паўстания і пазбаўлення Польшчы аўтаноміі, імператар Мікалай I канчаткова прылічыў да расійскіх усе польскія ардэна. Скасаваны дэкрэтам УЦВК ў 1917 годзе.

У Другой Рэчы Паспалітай адроджаны ордэн Белага Арла быў заснаваны соймам Польскай Рэспублікі 4 лютага 1921 года як вышэйшая ўзнагарода за выдатныя грамадзянскія і ваенныя заслугі перад дзяржавай і народам. Першае ўзнагароджанне ордэнам Белага Арла ў адроджанай Польшчы адбылося 25 чэрвеня 1921. Сярод узнагароджаных - кіраўнікі дзяржавы і вышэйшыя чыноўнікі: Ю. Пілсудскі, З. Зялінскі, І. Падзерэўскі і інш. З замежных грамадзян ордэнам Белага Арла ўзнагароджаны Пуанкарэ, Клемансо, Фош, Барта, кароль Румыніі Фердынанд I, кароль Сербіі Аляксандр I Карагеоргиевич, кароль Іспаніі Альфонса XIII, Папа Пій XI і інш. Усяго за перыяд з 1921 года па 1939 год ордэнам Белага Арла было праведзена 24 ўзнагароджанняў польскіх грамадзян (агульная колькасць узнагароджанняў за гэты перыяд склала 95).

Пасля Другой сусветнай вайны з заснаваннем ПНР ўзнагароджанні ордэнам былі спынены. У 1992 годзе ордэн быў адноўлены. Гросмайстрам ордэна з'яўляецца Прэзідэнт Польшчы. У сеняшней Польшчы ордэн Белага Арла з'яўляецца адной з найважнейных дзяржаўных узнагарод. У 2010 годзе ўзнагароджана 10 асоб, 2011 - 4 асобы.

Апісанне

Ордэн Белага арла.
XVIII ст.

Ордэн Белага арла ў Расійскай імперыі.

У 18 стагоддзі знак ордэна ўяўляў сабой залаты малюнак польскага арла, пакрытага белай эмаллю, накладзенага на залаты крыж з чырвонымі эмалевымі прамянямі. Яго насілі ў левага сцягна на светла-сіняй муаравай стужцы. Ордэн з'яўляўся вышэйшай узнагародай Рэчы Паспалітай, меў адну ступень. Уяўляў сабой медальён з выявай белага польскага арла і дэвізам "PRO FIDE, REGE ET LEGE" (За веру, караля і закон). Знак ордэна насіўся на стужцы белага колеру з чырвонымі палоскамі, ў 1713 годзе стужка стала сіняй. Кавалеры насілі яго на блакітнай стужцы, а кароль - на ланцугу, у звёнах якой чаргаваліся белыя арлы і медальёны з малюнкам святой Дзевы.

Пасля 1831 года адбыліся значныя змены у выяве ордэна. На ордэнскім знаку Белага Арла польская карона была заменена расійскай, а чырвоны ордэнскі крыж з белым аднагаловым арлом, змешчаны паверх двухгаловага расійскага арла. Зорка ордэна была захавана без істотных зменаў На васьміпрамянёвай залатой зорцы ў блакітным медальёне размясцілі малюнак маленькага чырвона-белага крыжа, а па крузе - дэвіз «Pro Fide, Rege et Lege". Стужка ордэна стала цёмна-сіняй. Узнагароджваць ордэнам сталі асоб не ніжэй IV класа Табелі аб рангах, г.зн. генерал-маёраў або сапраўдных стацкіх саветнікаў і вышэй. З 1855 года зорка ордэна, падараванага за ваенныя заслугі, стала дапаўняцца малюнкам двух перакрыжаваных мячоў, якія праходзяць праз яе цэнтр. У 1882 пачалі ўручаць дыяментавыя знакі да ордэну. Знак ордэна насіўся ў правага сцягна на цёмна-сіняй (муаравай) стужцы праз левае плячо, зорка насілася на левым баку грудзі. Ордэн Белага Арла быў узнагародай адносна рэдкай. Адным з самых вядомых яго кавалераў быў віцэ-адмірал Павел Сцяпанавіч Нахімаў, ганараваны ордэна за абарону Севастопаля ў гады Крымскай вайны 1853-55 гг. З 1915 года ордэн сталі вырабляць з некаштоўных металаў, а ў 1917 годзе з ордэнскага знака прыбралі кароны. Пры гэтым замест вялікай кароны змясцілі блакітны бант, а месца на зорцы, дзе быў дэвіз, прыкрылі залатымі лаўровымі галінамі.

Ордэн Белага арла ў сучаснай Польшчы

Зорка да ордэна Белага арла

Сучасная выява ордэна мае форму Мальтыйскага крыжа, восем вострых рэшт якога ўпрыгожаны шарыкамі. У прамежках паміж плячыма крыжа размяшчаюцца пучкі разбежных ад цэнтра прамянёў (па сем прамянёў у кожным пучку). Асабовы бок крыжа пакрыты эмаллю лілова-чырвонага колеру. Па перыметры плечы крыжа акантаваны паяском, пакрытым эмаллю белага колеру. У цэнтры крыжа размешчаны польскі каранаваны арол з распасцёртымі крыламі, пакрыты эмаллю белага колеру з залачэнным апярэннем. Карона, дзюба і лапы арла пазалочаныя. Правае крыло арла некалькі вышэй левага. Адваротны бок крыжа па перыметры акантаваны паяском, пакрытым белай эмаллю. Плечы крыжа грануляваныя.

На плячах крыжа надпіс выпуклымі літарамі:

- "ZA" - на верхнім плячы;

- "OJCZY" - на левым плячы;

- "ZNE" - на правым плячы;

- "I NAROD" - у два радкі на ніжнім плячы

У цэнтры крыжа ў круглым медальёне, пакрытым эмаллю белага колеру, змешчана манаграма з пазалочаных літар: "RP". Медальён акружаны вянком з лісцяў лаўра, пакрытых эмаллю зялёнага колеру. У верхняй частцы крыжа маецца вушка з выцягнутым кольцам для мацавання ордэна да стужкі. Усе элементы ордэнскага знака з пярэдняга і адваротнага боку, свабодныя ад эмалі, пазалочаныя.

Зорка ордэна Белага Арла - васьміканцовая срэбная зорка, выкананая ў выглядзе разбежных ад цэнтра прамянёў (па сем прамянёў у пучку). У цэнтры зоркі размешчаны крыж, па форме і выкананню ідэнтычны адваротнага боку ордэнскага знака. Адрозненне складаецца ў тым, што восем вострых канцоў крыжа не ўпрыгожаны шарыкамі і плечы яго пакрытыя эмаллю лалава-чырвонага колеру, праз якую праглядаецца лускаватая паверхня крыжа. Між плячыма крыжа змешчана кампазіцыя ў выглядзе стылізаваных языкоў полымя, што разыходзяцца ад цэнтра зоркі. Элементы крыжа, свабодныя ад эмалі, а таксама языкі полымя пазалочаныя. На адваротным баку маецца наразны штыфт з гайкай (або іголка) для мацавання зоркі да адзення.

Спасылкі

• Ордэн Белага арла (рус.) С. Шишков, «Награды России. 1698—1917 гг.», т. 1
• Польские по происхождению ордена, статья на сайте За Веру и Верность
• The Order of the White Eagle, by Rafal Heydel-Mankoo, 2004
• Jan Pruszyński «Order Orła Białego w Rzeczypospolitej» (dostęp 18.10.2009)
• Mustimus (wg Z. Puchalski «Dzieje polskich znaków zaszczytnych» i E. Potkowski «Zakony rycerskie.Polskie dzieje») «Order Orła Białego»
• Lista osób odznaczonych w latach 1992—2005 (.pdf) — prezydent.pl