Этнагенез беларусаў

Этнагене́з белару́саў — працэс фарміравання беларускага этнасу.

Беларускі народ — адна з галін (падгруп) усходніх славян у складзе славянскай групы індаеўрапейскай сям’і народаў. Ён сфармаваўся ў выніку працяглых і складаных этнічных працэсаў, якія праходзілі ў розны час на тэрыторыі Беларусі, увабраў у сябе і перапрацаваў увесь той разнастайны генетычны фонд, які назапашваўся тут некалькі тысячагоддзяў.

Прычыны, этнічная аснова і час з’яўлення беларусаў

Узнікненне беларускага народа — заканамерны вынік мінулага этнічнага развіцця насельніцтва Беларусі, абумоўлены законамі этнагенезу. У гістарычнай літаратуры праблема ўзнікнення беларускага народа асвятляецца не заўсёды слушна з-за сувязі з законамі этнагенезу і рэальнымі гістарычнымі абставінамі. Нярэдка замест фундаментальных, тэарэтычна абгрунтаваных распрацовак, якія базуюцца на шырокім крынічным матэрыяле, прапануюцца выказаныя ў розны час думкі або здагадкі, далёкія ад навукі. Цяжка назваць навуковымі канцэпцыямі некаторыя меркаванні, выказаныя калісьці непрафесіяналамі на аматарскім узроўні. Чаго варта, напрыклад, ідэя аб узнікненні беларусаў на аснове фінскага этнасу. Яна была прапанавана чалавекам, далёкім ад гуманітарных навук. У якасці аргументу для яго дастаткова было паказаць на тое, што на тэрыторыі Беларусі сустракаюцца асобныя фіна-ўгорскія тапонімы. Нязначнае чысло фіна-ўгорскіх гідронімаў сапраўды існуе, але маецца на паўночным усходзе Беларусі. У цэлым жа, у гідранімічнай наменклатуры Беларусі пераважаюць балцкія рачныя назвы. Аднак перавага тут неславянскай гідранімікі можа сведчыць толькі пра тое, што славянам тут папярэднічала фіна-ўгорскае і балцкае насельніцтва. Пры гэтым фіна-ўгорская гідраніміка, якая з’явілася яшчэ ў неаліце да прыходу балтаў, часткова стала выкарыстоўвацца апошнімі. Славяне ж заспелі на гэтай тэрыторыі не саміх фіна-уграў, а балтаў. Такім чынам, ніякага ўплыву на этнагенез беларусаў фіна-ўгры аказаць не маглі.

Несумнеўным з’яўляецца той факт, што славяне распаўсюдзіліся на тэрыторыі, раней занятай балтамі, што і тлумачыць выкарыстанне імі рачных назваў, якімі карысталася мясцовае балцкае насельніцтва, у тым ліку і фіна-ўгорскімі гідронімамі, якія захоўваліся.

Icнуе некалькi тэорый фарміравання беларускага этнасу.

Першая тэорыя — аб вырашальнай ролі ў этнагенезе беларусаў балцкага субстрата.

Другая тэорыя — выводзіць беларусаў непасрэдна з усходнеславянскіх плямёнаў: крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Калі ўсходнія славяне сталі засяляць тэрыторыю Беларусі на поўнач ад Прыпяці, яны ўжо прадстаўлялі сабой не плямёны, а больш высокі тып пераходных протадзяржаўных супольнасцяў.

Трэцяя тэорыя — паходжанне ад старажытнарускай народнасцi, iснаванне якой многiмi даследчыкамi cтавiцца пад сумнеў.

Вылучэнне беларускага этнасу сярод іншых славянскіх народаў было абумоўлена ўсімі тымі фактарамі, якія праяўляюць сябе ў этнагенезе: гэта і этнічнае мінулае, і прасторавы фактар (вялікая тэрыторыя, якую займалі ўсходнія славяне), і дзеянне этнічных субстратаў, і ролю палітычнага падзелу ўсходніх славян, які пачаўся ў XIII ст., рознае палітычнае асяроддзе, у якім развіваліся розныя ўсходнеславянскія вобласці. Усё гэта варта ўлічваць пры тлумачэнні прычын з’яўлення беларускага народа.

Даследуючы праблему паходжанні беларусаў, неабходна вылучыць асноўныя характэрныя прыкметы беларусаў у мове, матэрыяльнай і духоўнай культуры і прасачыць, калі, як і чаму яны паўсталі. Вельмі важна высветліць станаўленне і зацвярджэнне беларускай этнічнай ідэнтыфікацыі

Генафонд і антрапалагічны тып

Узнікненне беларусаў варта разглядаць як вынік яго мінулай этнічнай гісторыі. Як гэта не падасца парадаксальныным, але нават вельмі аддаленыя падзеі атрымалі сваё адлюстраванне ў некаторых этнічных і антрапалагічных характарыстыках сучаснага сучасных беларусаў.

У этнічнай гісторыі Беларусі вылучаецца некалькі перыядаў:

• даіндаеўрапейскі, які супадае з каменным векам (XXV—III тыс. да н. э.);
• балцкі, які супадае з бронзавым і жалезным вякамі (II тыс. да н. э. — сяр. I тыс. н. э.);
• славянскі (з др. пал. I тыс. — да нашых дзён).

• агульнаўсходнеславянскі (да XIII ст.)
• беларускі (ад XIV—XVI ст. да нашых дзён).

Гэтыя даты, як і межы паміж этнічнымі перыядамі, некалькі ўмоўныя, паколькі этнічныя працэсы працякаюць вельмі павольна, і пераход ад аднаго перыяду да іншага можа заняць шмат часу.

Першыя этнічныя утварэнні

Першыя людзі з’явіліся на тэрыторыі Беларусі ў познім палеаліце. На поўдні краіны, у Гомельскай вобласці, знойдзены і вывучаны дзве стаянкі гэтага часу: Бердыжская ў Чачэрскім раёне (23 тыс. гадоў назад) і Юравіцкая — у Калінкавіцкім (26 тыс. гадоў назад). Неспрыяльнае кліматычнае становішча з-за доўгага размяшчэння тут ледавіка перашкаджала асваенню чалавекам гэтай тэрыторыі. Узмацненне халадоў нярэдка прымушала людзей пакідаць яе і адыходзіць на поўдзень. Не выключана, што ўсё насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў гэты перыяд не перавышала сто чалавек, якія аб’ядноўваліся ў некалькі ранняродавых абшчын.

Толькі пасля заканчэння ледавіковага перыяду (прыблізна 10 тыс. гадоў назад) пачынаецца актыўнае засяленне тэрыторыі Беларусі. Розныя мезалітычныя плямёны паляўнічых праніклі сюды з суседніх рэгіёнаў і ўтварылі 3-4 этнакультурныя вобласці, якія не моцна адрозніваліся паміж сабой у элементах матэрыяльнай культуры. Пазней (IV—III тыс. да н. э.) на іх аснове развіліся неалітычныя культуры.

Розныя зыходныя тэрыторыі рассялення з самага пачатку вызначылі адрозненні ў этнічным складзе насельніцтва Беларусі на працягу ўсяго каменнага веку. На яе тэрыторыі пражывала некалькі племянных груп паляўнічых і рыбаловаў, якія былі прамымі нашчадкамі найстаражытнага насельніцтва Усходняй Еўропы.

Межы, якія аформіліся ў мезаліце паміж асобнымі племяннымі групамі апынуліся дастаткова устойлівымі і захоўваліся на працягу некалькіх тысячагоддзяў. Устойлівасць этнасаў і займаных імі тэрыторый ва ўмовах аднолькавага ладу жыцця і ўзроўня гаспадарчага і сацыяльнага развіцця гэтых плямёнаў сведчыць пра складаныя міжэтнічныя адносіны, якія хутчэй за ўсё выключалі значныя змешванні і пранікненні адных плямёнаў на тэрыторыю іншых.

Мова большай частцы неалітычных плямёнаў Беларусі не паддаецца вызначэнню, але ўяўляецца несумнеўным, што гэтыя плямёны не адносіліся да індаеўрапейскай групы народаў. Таму іх можна умоўна назваць даіндаеўрапейцамі.

У к. неаліту (III тыс. да н. э.) у паўночныя раёны Беларусі прыйшлі новыя плямёны з характэрнай культурай ямачна-грабеньчатай керамікі, якую археолагі звязваюць са старажытнымі фіна-вуграмі. Гэтая выснова знаходзіць пацверджанне таксама ў дадзеных антрапалогіі і лінгвістыкі.

Такім чынам, пачатковы перыяд этнічнай гісторыі Беларусі, які супадае з каменным векам і панаваннем прысвойваючай формы гаспадаркі, можна назваць найстаражытным або даіндаеўрапейскім. Ен быў самым доўгім і ахопліваў час з моманту з’яўлення на тэрыторыі Беларусі першых людзей да к. III тыс. да н. э. Асноўнымі заняткамі былі паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва. Багатыя дзічынай лясы і развітая сістэма рэк і азёр стваралі спрыяльныя ўмовы для такіх заняткаў. Усё насельніцтва Беларусі да канца каменнага века не складала больш за 5 тыс. чалавек.

Балцкі перыяд

Важнейшыя змены ў гістарычным лёсе насельніцтва Беларусі наступілі ў к. III — пач. II тыс. да н. э. На яе тэрыторыі сталі рассяляцца новыя індаеўрапейскія плямёны жывёлаводаў і земляробаў. Вялікая міграцыя індаеўрапейскіх плямёнаў, якая ахапіла велічэзныя прасторы Азіі і Еўропы, была выкліканая пераходам індаеўрапейцаў да жывёлагадоўлі і земляробства, якія стварылі цалкам новыя магчымасці для існавання людзей. Жывёлагадоўля надзейна забяспечвала чалавека мясам, малаком, тлушчамі, воўнай. Гэта хутка адбілася на ўзроўні жыцця індаеўрапейцаў: значна скарацілася дзіцячая смяротнасць і павялічылася працягласць жыцця людзей. Усё гэта прывяло да рэзкага павелічэння колькасці і шчыльнасці насельніцтва. Уласнай тэрыторыі для індаеўрапейцаў ўжо не стала хапаць. Яны выйшлі за межы сваёй «прарадзімы» і пачалі паступова асвойваць суседнія тэрыторыі.

Міграцыя індаеўрапейцаў з вобласці іх першапачатковага месцазнаходжання (прарадзімы) ажыццяўлялася ў розных напрамках і заняла некалькі тысяч гадоў. У пач. III тыс. да н. э. адна з іх груп, прайшоўшы праз Іранскае пласкагор'е і Сярэднюю Азію, рассяліліся ў паўднёвых стэпах Усходняй Еўропы, паміж Волгай і Дняпром. Тут паўстаў буйны ачаг далейшага прасоўвання індаеўрапейцаў ў больш паўночныяі заходнія вобласці Еўропы, у тым ліку і на тэрыторыю Беларусі.

Пры рассяленні індаеўрапейцам ўдавалася захоўваць асноўныя рысы сваёй культуры, і яны змаглі разнесці многія культурныя дасягненні Старажытнага свету (вытворчыя формы гаспадаркі, металургію, колавы транспарт і інш.) Перавага новай эканомікі і культуры стала вырашальнай прычынай таго, што ім не толькі ўдавалася замацавацца на новых месцах, але і выходзіць пераможцамі ў працэсе этнічных узаемадзеянняў з мясцовымі плямёнамі паляўнічых і рыбаловаў. Мясцовае насельніцтва ўспрымала больш высокую эканоміку прышэльцаў і паступова пераходзіла на індаеўрапейскі лад гаворкі.

Выхад за рамкі пачатковай невялікай тэрыторыі пражывання і рассяленне на шырокіх прасторах, якія суправаджаліся змешваннем з рознымі народамі, прывялі да распаду індаеўрапейцаў на мноства роднасных народаў, моў і культур.

Прыблізна ў сяр. III тыс. да н. э. частка індаеўрапейскіх плямёнаў прасунулася з паўднёвых стэпаў на поўнач і рассяліліся ў Сярэднім Падняпроўе. Тут яна пачала энергічна змешвацца з плямёнамі мясцовай неалітычнай культуры (днепра-данецкай), у выніку ўзнікла новая археалагічная культура ранняга бронзавага веку — сярэднедняпроўская.

На мяжы III і II тыс. плямёны сярэднедняпроўскай культуры пачалі хутка рассяляцца на тэрыторыі Беларусі. Гэта паклала пачатак новаму, індаеўрапейскаму, перыяду ў этнічнай гісторыі Беларусі.

З рассяленнем індаеўрапейцаў змяніўся не толькі этнічны склад насельніцтва, але змянілася цэлая эпоха: каменны век саступіў месца бронзаваму. Старажытная эканоміка, заснаваная на паляванні, рыбалоўстве і збіральніцтве, паступова замянялася якая вытворчай — жывёлагадоўляй і земляробствам. Гэтак жа значнымі былі сацыяльныя змены. У індаеўрапейцаў панаваў бацькоўскі лад і патрыярхальныя адносіны. Распаўсюдзіліся новыя формы рэлігіі, для якіх характэрна шанаванне нябесных свяцілаў, перш за ўсё сонца.

Маюцца важкія падставы меркаваць, жывёлагадоўча-земляробчыя плямёны, якія рассяліліся на тэрыторыі Беларусі і далей у Прыбалтыцы прадстаўлялі адну з новых галін індаеўрапейцаў — найстаражытных балтаў, якія займалі гэтую тэрыторыю да прыходу сюды славян. Археалагічныя і антрапалагічныя даследаванні сведчаць, што старажытнае даіндаеўрапейскае насельніцтва, якое пражывала тут, засталося на сваіх месцах і паступова асіміляваліся прышэльцамі. Але для гэтага спатрэбілася больш за тысячу гадоў.

У пачатку I тыс. да н. э. балцкія плямёны навучыліся атрымліваць жалеза з мясцовых балотных і лугавых руд, што паклала пачатак жалезнаму веку (I тыс. да н. э. — сяр. I тыс. н. э.). Калі раней плямёны вы адчувалі недахоп метала, які паступаў на тэрыторыю Беларусі з Каўказа і Карпат у асноўным у выглядзе гатовых прылад, зброі і ўпрыгожванняў, то зараз насельніцтва стала валодаць сваім металам. Метал усё больш укараняўся ў гаспадарчым жыцці людзей. Пры дапамозе жалезнай сякеры чалавек вызваляў ад лесу зямельныя ўчасткі і вёў на іх падсечнае земляробства. З гэтым перыядам звязаны шматлікія ўмацаваныя гарадзішчы, якія служылі месцам пражывання вялікіх патрыярхальных сем’яў. Такая сям’я была адначасова асноўны гаспадарчай і грамадскай адзінкай. У Беларусі налічваецца прыблізна адна тысяча гарадзішчаў. Калі выказаць здагадку, што на гарадзішчы ўсярэднім пражывала ад 50 да 70 чалавек, то можна падлічыць, што ўсё насельніцтва Беларусі ў жалезным веку складала ад 50 да 70 тыс. чал..

Патрыярхальныя сем’і аб’ядноўваліся ў роды, роды — у плямёны. На тэрыторыі Беларусі сфармавалася некалькі своеасаблівых архелагічных культур, што адбівалі племянное чляненне насельніцтва. Найважнейшыя з іх мілаградская, зарубінецкая, штрыхаванай керамікі, днепра-дзвінская. Усе яны былі дастаткова развітымі, нягледзячы на тое што лясная зона і адносна бедныя глебы не спрыялі гаспадарчаму развіццю.

Да сяр. I тыс. н. э. у жыцці плямёнаў адбыліся прыкметныя перамены. Радавыя гарадзішчы саступілі сваё месца неўмацаваным паселішчам, на якіх сяліліся не толькі роднасныя, але і няроднасныя сям’і, якія складалі разам суседскую (тэрытарыяльную) абшчыну. Умацаваныя гарадзішчы захоўваюцца часам каля паселішчаў як месца, куды ўкрывалася насельніцтва ў выпадку ваеннай небяспекі.

У др. пал. I тыс. н. э. на аснове культур ранняга жалезнага веку сфармаваліся тры-чатыры новыя археалагічныя культуры(доўгіх курганоў, калочынская і банцараўская-тушэмлінская). Балцкае насельніцтва гэтых культур дажыло да прыходу і рассялення ў гэтых месцах славян.

Такім чынам, балцкі перыяд у этнічнай гісторыі Беларусі ўмоўна працягваўся з II тыс. да н. э. да сяр., а ў цэнтры і на поўначы Беларусі — амаль да к. I тыс. н. э. З гэтым перыядам звязана ўзнікненне балцкіх назваў беларускіх рэк.

Агульнаўсходнеславянскi перыяд

Да сяр. I тыс. н. э. Усходняя Еўропа мела складаную этнічную структуру. Лінгвістычныя дадзеныя сведчаць, што тут было некалькі розных лінгвістычных зон. На поўнач ад Заходняй Дзвіны знаходзіўся старажытны фіна-ўгорскі масіў. На поўдзень ад яго да Сярэдняга Падняпроўя размяшчаўся балцкі. Паўднёвей, у стэпах жылі носьбіты старажытнаіранскіх моў. Нягледзячы на існаванне розных гіпотэз аб месцы славянскай прарадзімы, лінгвістычныя і археалагічныя дадзеныя аддаюць перавагу ідэі аб лакалізацыі яе ў вобласці паміж Эльбай і Віслай, Карпатамі і Балтыйскім морам. Выхад славян за межы сваёй прарадзімы і засяленне імі Паўднёва-Усходняй і Усходняй Еўропы адбыліся адносна позна, каля сяр. I тыс. н. э. Да гэтага часу адносяцца і першыя найбольш дакладныя звесткі аб славянах ў пісьмовых крыніцах, у якіх яны выступаюць пад сваім этнічным імем («склавіны» — славяне). Доўгае знаходжанне ў межах сваёй прарадзімы і адносна позняе рассяленне выступілі прычынай блізкасці моў і культур у розных славянскіх групах у раннім сярэднявеччы. Славяне змаглі захаваць і агульную саманазву — «славяне».

Па меры росту колькасці насельніцтва славяне мацней сталі адчуваць нястачу тэрыторыі і, калі склаліся спрыяльныя геапалітычныя ўмовы, прынялі ўдзел у Вялікім перасяленні народаў: пачалі рассяляцца на суседніх тэрыторыях за межамі сваёй прарадзіыы. Адна частка славян засяліла Балканскі паўвостраў. Іншая пайшла на ўсход і рассяліліся на поўдні Беларусі і поўначы Украіны. У VI ст. тут з’явіліся першыя дакладныя агульнаславянскія помнікі культуры пражскага тыпу. Выхад славян за межы сваёй прарадзімы і змешванне іх з мясцовымі народамі прывялі да падзелу славян на тры галіны: заходніх, усходніх і паўднёвых славян. Паўднёвая Беларусь і паўночная Украіна сталі прарадзімай ўсходніх славян. Гэтым быў пакладзены пачатак славянскага перыяду ў этнічнай гісторыі Беларусі.

Перыяд знаходжання часткі славян на тэрыторыі паўднёвай Беларусі і паўночнай Украіны апынуўся вельмі важным у іх гісторыі. Храналагічна ён займае адрэзак часу з VI да другой паловы IX ст. У працэсе змешвання розных славянскіх груп паміж сабой і мясцовым балцкім насельніцтвам у гэтай частцы славян ўзнікалі і замацоўваліся новыя, толькі ім уласцівыя прыкметы: ўсходнеславянскі тып мовы, адзіная культура, агульная этнічная самасвядомасць. Ёсць падставы казаць, што менавіта ў гэты перыяд у іх, як і ў заходніх і паўднёвых славян, упершыню фарміруецца дзяржаўнасць. Усё гэта стала праявай агульных гістарычных заканамернасцяў. Да пачатку рассялення славяне ўжо знаходзіліся на апошняй стадыі першабытнасці, на тым этапе, які называюць ладам ваеннай дэмакратыі.

Засваенне новых тэрыторый паскорыла працэс канчатковага разбурэння першабытна-абшчыннага ладу і прывяло да ўзнікнення ў славян першых дзяржаўных утварэнняў. З пісьмовых крыніц вядома аб узнікненні ў VII ст. дзяржавы Само у заходніх славян, якая паспяхова змагалася супраць авараў. Ва ўсходніх славян першым палітычным цэнтрам наканавана было стаць Кіеву. Кія і двух яго братоў Шчэка і Хорыва — летапісец называе кіраўнікамі родаў у зямлі палян. Пасля іх смерці княжанне ў палян трымалі іх нашчадкі. Улада па спадчыне заставалася ў руках роду Кія. Гэта была першая вядомая нам мясцовая славянская дынастыя. Такія ж княжанні, паводле летапісу, былі і ў драўлян. Называюцца і некаторыя іншыя вобласці паўночней Прыпяці, але са славянамі іх звязваць нельга, паколькі славяне туды тады яшчэ не праніклі. Указанне летапіса на барацьбу палян з улічамі і драўлянамі, відавочна, уяўляе сабой успамін аб барацьбе Кіева за аб’яднанне вакол яго некаторых славянскіх і, магчыма, неславянскіх плямёнаў. На пачатковых этапах дзяржаўнасці такое сустракаецца ў гісторыі нярэдка. Саюз плямёнаў распадаецца пасля смерці кіраўніка або пачынаецца барацьба за перавагу паміж асобнымі родамі або плямёнамі.

Ёсць падставы меркаваць, што менавіта ў гэты перыяд ва ўсходніх славян з’яўляецца агульнае саманазва «русь», «рускія».

Археалагічныя дадзеныя сведчаць аб тым, што ўсходнія славяне перайшлі Прыпяць і пачалі сваё далейшае рассяленне на шырокіх прасторах Усходняй Еўропы толькі ў другой палове IX—X стст. Да гэтага часу асноўным насельніцтвам сярэдняй і паўночнай часткі Беларусі заставаліся балты, а на поўнач і паўночны ўсход ад іх пражывалі фіна-вугры.

Рассяленне ў новых месцах славян не магло само па сабе прывесці да славянізацыі мясцовага насельніцтва. У гэтым сэнсе гаворка можа ісці толькі аб хуткай славянізацыі мясцовай знаці. Агульная ж славянізацыя магла адбыцца толькі ў абстаноўцы шчыльных этнічных кантактаў саміх этнасаў. Прымаючы пад увагу канчатковы рэзультат этнічных працэсаў, варта меркаваць, што ў новыя вобласці перасяляліся не толькі воіны, але і славянскае земляробчае насельніцтва.

Паводле слоў летапісца, рассяляючыся, славяне атрымлівалі новыя імёны. Некаторыя з іх, верагодна, перайшлі да славян ад назваў мясцовых народаў. Так у славян, па меры змешвання іх з мясцовымі жыхарамі, з’явіліся другія імёны — крывічы, радзімічы і дрыгавічы.

Мяркуючы паводле дадзеных лінгвістыкі, працэс асіміляцыі славянамі мясцовага насельніцтва на тэрыторыі Беларусі расцягнуўся на доўгі час, ці ледзь не да XII ст. І ён не прайшоў бясследна для саміх славян, якія выпрабавалі на сабе дзеянне мясцовых этнічных субстратаў.

На тэрыторыі Беларусі распаўсюджваецца пісьменнасць, пра што сведчаць надпісы на бытавых прадметах: грабянях, прасніцах, посудзе, лісты на бярозавац кары. У Полацку, Тураве і Наваградку вялося летапісанне. Пры саборах і кляштарах меліся зборы рукапісных кніг. Шырокую вядомасць у царкоўнай літаратуры набылі творы Кірылы Тураўскага (ХII ст.)

Фізічны тып

Асноўны артыкул: Антрапалогія беларусаў

Гістарычнае мінулае вызначыла фізічны тып беларусаў. Яго антрапалагічныя асаблівасці былі перанятыя з мінулага як вынік этнічных працэсаў, міграцый і змешванняў розных этнічных груп. З імі варта звязваць прысутнасць у складзе сучаснага беларускага насельніцтва розных антрапалагічных тыпаў.

Падзеі старажытнай этнічнай гісторыі, адзначаныя змяшэннем славян з неславянскімі плямёнамі непасрэдна або праз прамежкавыя этнасы, сфармавалі антрапалагічны тып беларусаў. Па сваіх антрапалагічных характарыстыках славянскае насельніцтва Беларусі прадстаўлена трыма асноўнымі групамі.

На поўдні краіны ў Палессі беларусы прадстаўленыя палескім варыянтам ўсходнееўрапейскага антрапалагічнага тыпу, для якога характэрныя цёмная пігментацыя валасоў і вачэй, адносна вузкі твар, сярэдні носавы паказальнік (суадносіны шырыні і вышыні носа) і ўвагнутасць спінкі носа, ўмераная брахікефалія (адносіны шырыні галавы да даўжыні). Паводле ўсіх гэтых прыкмет гэты тып блізкі насельніцтву поўначы Украіны, дзе славяне распаўсюдзіліся са сваёй прарадзімы ў V—VI стст. н. э. У параўнанні з насельніцтвам паўночнай частцы Беларусі жыхары палескага рэгіёну маюць больш нізкі рост.

Насельніцтва Падзвіння і Верхняга Падняпроўя, куды славяне праніклі ў X ст., мае больш светлую пігментацыю валасоў, больш шырокі твар, больш ўвагнутую спінку носа і меншы галаўны паказальнік.

Гэтыя антрапалагічныя рысы і адрозненні паміж паўднёвым і паўночным рэгіёнамі Беларусі можна растлумачыць абставінамі засялення тэрыторыі Беларусі славянамі і іх узаемадзеяннем з мясцовым даславянскім насельніцтвам. Так, шыракатварасць, кароткагаловасць і нізкі нос былі характэрныя для фіна-вугорскага насельніцтва, якое рассялілася ў гэтых месцах у неалітычнай эпоху, у III тыс. да н. э. Ва II—I тыс. да н. э. фіна-вугорскія плямёны былі асіміляваны балтамі, якія прыйшлі сюды, і хутчэй за ўсё, перанялі гэтыя прыкметы, перадаўшы іх частцы славян паўночнай частцы Беларусі. Цікава, што гэтыя рысы перайшлі да славян не непасрэдна ад фіна-вуграў, якія насялялі гэтыя месцы ў неалітычнай эпоху, а ад балтаў.

Не зусім ясна, якім быў антрапалагічны тып неалітычнага насельніцтва сярэдняй і паўднёвай частцы Беларусі, але, мабыць, ён адрозніваўся ад фіна-ўгорскага і не адбіўся гэтак прыкметна на фізічным тыпе славян. Лічыцца, што больш значная даліхакраннасць была засвоена ад балцкіх індаеўрапейцаў, якія рассяліліся тут у бронзавым веку. Аднак уяўляецца, што і самі славяне, калі яны выйшлі з прарадзімы, мелі той жа індаеўрапейскі тып. Ва ўсякім выпадку, першыя славяне, носьбіты культуры шарападобных амфар, паводле антрапалагічных паказчыкаў былі тыповымі індаеўрапейцамі.

Зрэшты, насельніцтва сярэдняй частцы Беларусі мае як бы прамежкавыя антрапалагічныя паказчыкі паміж палескай і паўночнай групамі насельніцтва. М. Ф. Піліпенка схільны тлумачыць гэта працэсамі дыфузіі, больш познімі перасоўваннямі сюды насельніцтва з паўночных і паўднёвых рэгіёнаў і іх змешваннем. Можа, гэта і так, але нельга выключыць і магчымасці таго, што, паколькі ў неаліце тут пражывала насельніцтва, адрознае ад фіна- вуграў поўначы Беларусі, яно мела бы іншыя, больш блізкія да індаеўрапейцаў антрапалагічныя прыкметы яшчэ да прыходу сюды балтаў, што тлумачыць наяўнасць у насельніцтва гэтай зоны антрапалагічных рыс, сярэдніх паміж палескім і паўночнабеларускім тыпамі. Паколькі ж у цэлым для беларусаў характэрная адносна светлая афарбоўка валасоў і вачэй, то можна казаць, што гэтая прыкмета дасталася ім ад старажытнага даіндаеўрапейскага насельніцтва беларускага рэгіёну, так як класічныя індаеўрапейскія мігранты адносіліся да малаазіяцка-міжземнаморскага антрапалагічнага тыпу, мелі цёмную афарбоўку валасоў і нос з высокім пераноссем.

Станаўленне беларускага этнасу

Фарміраванне тэрыторыі Беларусі

Асноўны артыкул: Этнічная тэрыторыя беларусаў

Тэрыторыя — адзін з абавязковых складнікаў этнасу. Сучасная тэрыторыя Рэспублікі Беларусь амаль цалкам супадае з арэалам рассялення беларусаў. Некаторая частка этнічных беларусаў пражывае ў суседніх краінах, але яны нават у бліжэйшых рэгіёнах не складаюць большасці насельніцтва. Менавіта таму Урад Рэспубліцы Беларусь афіцыйна заяўляў, што не мае тэрытарыяльных прэтэнзій ні да аднаго суседняй дзяржавы.

Тэрыторыя Беларусі фарміравалася ў працэсе станаўлення і развіцця беларускага этнасу. На працягу ўсяго гэтага перыяду яна не ведала вялікага прытоку не беларускага насельніцтва, што вызначыла маналітнасць яе этнічнага складу. Але воляю лёсаў краіна не раз падзялялася, і яе асобныя часткі ўваходзілі ў склад розных дзяржаў, затым зноў аб’ядноўваліся.

У сяр. XIII ст. утварылася дзяржава Вялікага княства Літоўскага, Жамойцкага і Рускага, спадкаемнiцай якога можна з упэўнiнасцю лiчыць Беларусь, тэрыторыя якой была ядром дзяржавы. На гэты перыяд прыпадае фарміраванне беларускага этнасу.

У 1569 г. Вялікае княства Літоўскае была вымушана аб’яднацца з кралеўствам Польским у федэрацыю Рэч Паспалітая.

У 1770-1790-х гг. Рэч Паспалітая, раздзіраецца рэлігійнымі і нацыянальнымі супярэчнасцямі, унутранай барацьбой паміж феадальнымі групоўкамі, стала лёгкай здабычай яе суседзяў. У рэзультаце трох раздзелаў яе тэрыторыя была падзелена паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Паводле першага падзелу 1772 г. да Расіі адышла ўсходняя частка Беларусі з гарадамі Віцебск, Магілёў, Гомель, Полацк. Па другому ў 1793 г. — цэнтральная Беларусь з Мінскам і па трэцім раздзеле ў 1795 г. — заходняя частка з Гродна і Брэстам. У выніку падзелаў усе беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі.

У складзе Расіі да Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. тэрыторыя Беларусі была падзелена на 5 губерняў — Віленскую, Гродзенскую, Віцебскую, Мінскую і Магілёўскую. Нязначная частка беларускага насельніцтва пражывала ў Смаленскай, Чарнігаўскай і Валынскай губернях.

Пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. у сакавiку 1918 была абвешчана БНР, а ў студзені 1919 г. было абвешчана стварэнне беларускай савецкай дзяржавы. Аднак у выніку няўдалай для Савецкай Расіі вайны з Польшчай паводле Рыжскай мірнай дамовы 1921 г. Заходняя Беларусь адышла да Польшчы.

30 снежня 1922 г. пасля заканчэння Грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі супраць Савецкай Расіі ўтварыліся чатыры савецкія рэспублікі — БССР, РСФСР, УССР і ЗСФСР аб’ядналіся ў адзіную дзяржаву — Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР).

Беларусь па тэрыторыі, колькасці насельніцтва і эканамічным магчымасцям стала паўнапраўнай рэспублікай у складзе СССР.

Заходняя Беларусь заставалася ў складзе Польшчы да верасня 1939 г., калі ў выніку паразы Польшчы ў распачатай Другой сусветнай вайне яна была злучаная з БССР. Пазней, аднак, Беластоцкая вобласць, населеная ў значнай частцы беларусамі, адышла да Польшчы.

Так завяршылася фарміраванне тэрыторыі Беларусі, якая налічвала каля 10 млн чалавек.

Нягледзячы на тое, што тэрыторыя з беларускім насельніцтвам паслядоўна ўваходзіла ў склад розных дзяржаў (Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі, СССР) і нейкі час была падзелена дзяржаўнымі межамі, яна змагла захаваць сваю цэльнасць, што стварала ўмовы для фарміравання беларускага народа.

Фарміраванне культуры беларусаў

Беларуска, 1904 г.

Асноўны артыкул: Культура Беларусі

Фарміраванне беларускага этнасу ў большасці прыйшлося на перыяд Вялікага княства Літоўскага і працягвалася ў наступны час, паколькі этнічныя працэсы не маюць перапынкаў.

На тэрыторыі Беларусі складваліся і замацоўваліся уласцівыя беларусам этнаграфічныя асаблівасці ў матэрыяльнай культуры. Амаль паўсюдна сцвярджалася шматпольная сістэма земляробства. Распаўсюджваліся аднолькавыя тыпы прылад для апрацоўкі глебы і ўборкі ўраджаю. Асноўнай ворнай прыладай стала двухзубая саха. Для рыхлення глебы, заладкі ў яе насення і догляду за пасевамі стала прымяняцца драўляная, часта плеценая, барана.

Набывае аднастайнасць бытавая культура. Найбольш распаўсюджанай становіцца зрубная хата з устойлівай ўнутранай планіроўкай. На аснове старажытнарускага мужчынскага і жаночага касцюмаў фарміруюцца характэрныя віды народнага адзення. Агульныя для ўсіх беларускіх абласцей рысы адзначаюцца ў ежы, абрадах і звычаях, народнай мастацкай творчасці.

У выніку ажыўлення эканамічнай дзейнасці ў гарадах сфарвалася моцнае гарадское саслоўе з яго характэрным бытам.

Меры, звязаныя з арганізацыяй кіравання дзяржавай, і ўвядзеннем адзінага заканадаўства нанеслі адчувальны ўдар па ўдзельнай сістэме, якая падзяляла краіну на мноства дробных вотчын. Моцная вярхоўная ўлада, усталяваная ў к. XIV — пач. XV ст., у немалой ступені спрыяла аб’яднальным працэсам, больш цесным эканамічным і этнічным сувязям паміж рознымі абласцямі. Гэтым былі створаны перадумовы для фарміравання этнічнай тэрыторыі беларусаў.

Фарміраванне беларускай мовы

Беларуска, 1904 г.

Асноўны артыкул: Гісторыя беларускай мовы

Істотныя пераўтварэнні адбыліся ў мове ўсходнеславянскага насельніцтва гэтай тэрыторыі. Паступова яна набывала новыя рысы, уласцівыя мове новага этнасу. Гэтыя змены закранулі фанетыку, лексіку і сінтаксіс. Сярод фанетычных змен асабліва прыкметным стала «дзеканне» і «цеканне» (дзед замест старажытнарускага дед, цень замест тень), цвёрдае вымаўленне гуку «р», «аканне» і «яканне» (бяроза), выкарыстанне прыстаўных зычных і галосных гукаў у пачатку слова (возера замест озера, ільняны замест льняны).

Становішча ўсходнеславянскай мовы ў Вялікім княстве Літоўскім у якасці афіцыйнай мовы дзяржаўных дакументаў, заканадаўства і судаводства спрыяла яе ўзбагачэнню новай лексікай, якая адлюстроўвае розныя бакі сацыяльна-палітычнага жыцця. Утварылася тэрміналогія, звязаная з сістэмай феадальных адносін. Станавіліся агульнымі назвы павіннасцяў і падаткаў, службовых асоб і органаў дзяржаўнай улады.

У 1569 г. Вялікае княства Літоўскае аб’ядналася з Польскім каралеўствам ў складзе новага дзяржаўнага ўтварэння — Рэчы Паспалітай. Перыяд знаходжання беларускіх зямель у складзе гэтай дзяржавы аказаўся неспрыяльным для развіцця беларускай мовы. Большая частка беларускіх феадалаў парвала з роднай мовай і паланізавалася, аслаб уплыў у дзяржаве беларускай культуры, замарудзілася развіццё беларускай літаратурнай мовы.

У афіцыйнай пісьменнасці беларуская мова стала саступаць месца польскай. Кірыліца стала замяняцца лацінскай графікай (лацінкай).

У 1697 г. польскі сойм забараніў ужыванне беларускай мовы ў судзе, дзяржаўных установах і ў кнігадрукаванні. У беларускую лексіку пранікла шмат слоў і тэрмінаў, запазычаных з польскай мовы і сярэднявечнай латыні. Захаваць мову і нацыянальную культуру змаглі народныя масы, сялянства, якія складалі абсалютную большасць насельніцтва беларускіх земляў. Беларуская мова працягвала развівацца як народна-дыялектная.

У к. XVIII ст. беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. Гэта выратавала беларускі народ ад паланізацыі, але з’явіліся іншыя праблемы з мовай. Беларусы разглядаліся тады як галіна адзінага рускага народа, а іх мова ў працах лінгвістаў лічыўлася асаблівай гаворкай паўднёварускай говара (А. А. Шахматаў). Таму з боку дзяржавы практычна не рабілася ніякіх мер да захавання і развіцця беларускай мовы. Больш за тое, усё рабілася для таго, каб замяніць народную мову рускай. Навучанне на «мясцовай гаворцы» рэкамендавалася весці толькі ў пачатковай школе. Беларуская мова не ўжываўся ў афіцыйных дакументах. Склалася даволі парадаксальная сітуацыя. У вялікіх, асабліва губернскіх, гарадах, дзе былі сканцэнтраваны дзяржаўна-адміністрацыйныя ўстановы і навучальныя ўстановы, мовай зносін і афіцыйных дакументаў была руская мова. У сельскай жа мясцовасці, дзе пражывала пераважная частка насельніцтва і куды яшчэ не паспела глыбока пранікнуць пісьменнасць, панавала беларуская мова. І толькі ў ХХ ст. беларуская мова стала нацыянальнай.

Пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі і абвяшчэння БССР упершыню беларуская мова стала канстытуцыйна дзяржаўнай. У 1920-1930-х гг. было вельмі шмат зроблена па ўпарадкаванні мовы, распрацавана граматыка, складзеныя слоўнікі. Беларуская мова была уведзена ў дзяржаўную практыку. За гады савецкай улады на беларускай літаратурнай мове былі напісаныя і выдадзеныя выбітныя творы, якія ўзбагацілі беларускую мову.

Фарміраванне этнічнай самасвядомасці беларусаў

Адной з найважнейшых прыкмет этнасу з’яўляецца этнічная ідэнтыфікацыя. Этнічную самасвядомасць развіваецца павольней, чым іншыя прыкметы этнасу. Аднак толькі з яе сцвярджэннем завяршаецца станаўленне новага этнасу.

Назвы «беларус», «Белая Русь», «Беларусь» замацаваліся за насельніцтвам і краінай не адразу. У тлумачэнні паходжання гэтых назваў сярод навукоўцаў няма адзінства. Лічыцца, што тэрмін «Бела Русь» упершыню з’явіўся ў лацінскай форме як «Alba Russia» ў польскай хроніцыпад 1382 г. У к. XVI—XVII стст. назву «Белая Русь» ужываецца і ў рускіх дакументах. Як сведчаць крыніцы, жыхары Вялікага княства, а пасля і Рэчы Паспалітай, якія прыязджалі ў Маскоўскую дзяржаву называлі сябе «беларусцамі» або «літвінамі», часам літвінамі-беларусамі. Прычым літвінамі называлі сябе звычайна жыхары больш заходніх славянскіх абласцей ВКЛ. Жыхары ж Верхняга Падняпроўя, Полацка і Віцебска называлі сябе, як правіла, «беларусцамі».

Гл. таксама

• Антрапалогія беларусаў
• Этнічная тэрыторыя беларусаў
• Гісторыя беларускай мовы

Крыніцы

• Славяне: происхождение и расселение на территории Беларуси / Э. М. Загорульский. — Минск : БГУ, 2012. — 367 с. ISBN 978-985-518-772-2

Спасылкі

• МАРФІНА В. У. Палеаантрапалагічныя знаходкі — важная крыніца гістарычнай інфармацыі аб старажытных папуляцыях чалавека. (бел.)

Літаратура

• Беларусы. — Т. 4. Вытокi i этнiчнае развiцццё. / Нац. акад. Беларусі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. — Мінск: Беларуская навука, 2001.
• Беларусы. — Т. 9. Антрапалогія / Л. І. Цягака і інш.; рэдкал.: Л. І. Цягака і інш.; Нац. акад. Беларусі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. — Мінск: Беларус. навука, 2006. — 575 с.
• Бендин, А. Ю. Проблемы этнической идентификации белорусов 60-х гг. XIX — начала ХХ в. в современной историографии / А. Ю. Бендин // Исторический поиск Беларуси: альманах. — Минск: Экономпресс, 2006.
• Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). Вучэбн. дапаможнік / В. І. Галубовіч, З. В. Шыбека, Д. М. Чаркасаў і інш.; Пад рэд. В. І. Галубовіча і Ю. М. Бохана. — Мн.: Экаперспектыва, 2005.
• Гісторыя Беларусі: У 6 т. — Т. 1. Старажытная Беларусь. — Мн., 2000.
• Гринблат М. Я. Белорусы. — Мн., 1968.
• Довнар-Запольский М. В. Очерк истории кривичской и дреговичской земель до конца XII столетия. — К., 1891.
• Ермаловіч М. Па слядах аднаго міфа. — Мн., 1989.
• Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: полацкі і новагродскі перыяды. — Мн., 1990.
• Загарульскі Э. М. Заходняя Русь: IX—XIII стст. — Мн., 1998.
• Загорульский, Э. М. В поисках славянской прародины / Э. М. Загорульский // Выбраныя навуковыя працы Беларускага дзяржаўнага універсітэта: у 7 т. — Т. 2. Гісторыя. Філасофія. Журналістыка / Адк. рэд. А. А. Яноўскі. — Мн.: БДУ, 2001. — 534 с.
• Зеленин Д. К. Восточные славяне. Кто они?. — М.: Эксмо, 2012. — — 400 с. ISBN 978-5-699-56962-5
• Канстанцінаў Ф. Аб паходжанні беларускага народа. — Мн., 1948.
• Карский Е. Ф. Белорусы. Введение к изучению языка и народной словесности. — Вильна, 1904.
• Краўцэвіч, А. Асноўныя храналагічныя рубяжы этнічнай гісторыі Беларусі / А. Краўцэвіч // Гістарычны альманах. — 2002. — Т.
• Левшун, Л. Концепт «литвины» в этнокультурном самосознании белорусов / Л. Левшун // Беларуская думка. — 2009. — № 11.
• Марзалюк, І. Ад этнасу да нацыі / І. Марзалюк // Гістарычны альманах. — 2002. — Т. 7. — С. 145—174. 7. — С. 175—180.
• Мiкулiч Т. М. Мова i этнiчная самасвядомасць. — Мн., 1996.
• Носевич В. В. Белорусы: становление этноса и «национальная идея» // Белоруссия и Россия: общества и государства / Редактор-составитель Д. Е. Фурман. — М.: Права человека, 1998.
• Пилипенко, М. Ф. Возникновение Белоруссии: Новая концепция / М. Ф. Пилипенко. — Мн.: Беларусь, 1999. — 143 с.
• Пичета В. Образование белорусского народа // Вопросы истории. — 1946. — № 5—6.
• Рыбакоў Б. А. Радзімічы. Працы секцыі археолёгіі Беларускай АН. — М., 1932.
• Седов В. В. Археология и проблема формирования белорусов // Этногенез белорусов. Тезисы докладов на научной конференции по проблеме «Этногенез белорусов». — Мн., 1973. — С. 7-10.
• Седов В. В. О происхождении белорусов // Древности Белоруссии. Материалы конференции по археологии Белоруссии и смежных территорий. Мн., 1966. — С. 301—309.
• Седов В. В. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. — М., 1970.
• Седов В. В.. К происхождению белорусов (Проблема балтского субстрата в этногенезе белорусов) // «Советская этнография». — 1967. — № 2. — С. 112—129.
• Славяне: происхождение и расселение на территории Беларуси / Э. М. Загорульский. — Минск : БГУ, 2012. — 367 с. ISBN 978-985-518-772-2
• Соболевский А. И. Очерки из истории русского языка. — К., 1884.
• Тихомиров А. Н. Значение Древней Руси в развитии русского, украинского и белорусского народов // Вопросы истории. — 1954. — № 6.
• Топоров В. Н. К проблеме балтско-славянских отношений // Актуальные проблемы славяноведения. — М., 1961.
• Третьяков П. Н. У истоков древнерусской народности. — Л., 1970.
• Филин Ф. П. Образование языка восточных славян. — М.-Л., 1962.
• Филин Ф. П. Происхождение русского, украинского и белорусского языков: Историко-диалектологический очерк. — Л., 1972.
• Хабургаев Г. А. Этнонимика «Повести временных лет». — М., 1979.
• Хрестоматия по истории Беларуси: учеб. пособие. В 2 ч. — Ч. 1 °C древнейших времён до 1917 г. / сост.: Я. И. Трещенок и др.; под науч. ред. К. М. Бондаренко. — Минск: Изд. центр БГУ, 2008. — 623 с.
• Чаквин, И. В., Терешкович, П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX в.) / И. В. Чаквин, В. П. Терешкович // Советская этнография. — 1990. — № 6. — С. 42-55.
• Черепнин Л. В. Исторические условия формирования русской народности до конца XV в. // Вопросы формирования русской народности и нации. — М.-Л., 1958. — C. 7-105.
• Штыхаў Г. В. Крывічы. — Мн., 1992.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 1 / рэдкал.: М. В. Біч і інш.; прадм. М. Ткачова. — Мн.: БелЭн., 1993. — 494 с.
• Этнаграфiя Беларусi. Энцыклапедыя. — Мн., 1989.