Мінскае замчышча

Тэрыторыя Замчышча ў наш час

Схема Мінскага замчышча і месцы археалагічных раскопаў. Пункцірам пазначана схема дарог на картах XIX ст. Чорны прамавугольнік — месца размяшчэння крапасных варот. Чырвоным колерам пазначаны месцы і нумарацыя археалагічных раскопаў пав. Э. М. Загарульскага, фіялетавым — пав. Г. В. Штыхава. 1 — зводны раскоп 1946—1961 гг.; 15 — раскоп 1981—1982 гг.; 17 — раскоп у катлаване станцыі метро «Няміга» 1984—1986 гг.; 20 -раскоп 1986 г.; 21 — раскоп 1987 г.; 22 — раскоп 1988 г. (пав. Г. В. Штыхава).

За́мчышча — гістарычны раён, дзяцінец старажытнага Мінска, на аснове якога ўзнік горад і вакол якога ён рос і развіваўся. Размешчаны ля зліцця рэчак Нямігі і Свіслачы. У старажытнасці быў атачоны валамі і драўлянымі ўмацаваннямі Мінскага замка.

Мінскае Замчышча існавала ў раёне цяперашняй плошчы 8-га Сакавіка. На яго тэрыторыі цяпер размешчаныя крамы «Алеся» і «Рамонак», жылыя будынкі, Палац спорту; праходзіць праспект Пераможцаў.

Гісторыя

Рэканструкцыя замкавай брамы на памятнай манеце «Глеб Менскі» (2007)

Узнік у 2-й пал. XI ст. на 2-метровым узвышшы сярод нізкай мясцовасці правабярэжнай поймы р. Свіслач і вусця р. Няміга. Быў абнесены пясчана-гравійным валам вышынёй каля 8 м на грэбні якога ўзведзены драўляныя сцены. З паўднёвага боку была пабудавана брама. Меў форму няправільнага авала. Даўжыня ад Свіслачы да процілеглага заходняга краю складала 300 м, шырыня 120—150 м, плошча 3 га. Першая згадка ў летапісе Менска («Меньск») і «Немизы» пад 1067 г., а таксама наяўнасць у 16,7 км ад Мінска вялізнага археалагічнага комплексу на р. Мена, дало падставы для развіцця навуковай дыскусіі аб месцы першапачатковага Менска. Дадзенае пытанне мае дастаткова вялікую гістарыяграфію, сваіх прыхільнікаў і праціўнікаў. Тым не менш, дагэтуль праблема ўзнікнення горада і яго магчымага пераносу з прычыны шэрагу прычын ваеннага, сацыяльнага і эканамічнага характару канчатковая не вырашана.

Гісторыя забудовы ў XVII—XIX стст.

Замчышча на плане Мінска 1783 г.

Пасля вайны сярэдзіны XVII ст. мінскае Замчышча канчаткова страціла ваеннае значэнне і было ўключана ў сістэму гарадской забудовы. Лагчына, якая аддзяляла яго ад суседняй ўзвышша, імкліва запаўнялася культурным пластом, у тым ліку і зрытым з іншых, больш узнёслых участкаў. Неўзабаве і тут паўстала гарадская забудова. Пераадкладзены і новы культурны пласт, які хутка нарастаў, паступова хаваў вал замчышча. У ім былі ўладкаваныя новыя праезды, што знайшло адлюстраванне на планах 1773 і 1793 гг. Мяркуючы па плане горада 1797 г., гэтыя праезды, як і старажытны, пашыраліся, руйнуючы вал. У дадатак, праектны план 1800 г. прадугледжваў пракладанне скрозь замчышча новай вуліцы, якая павінна была разбурыць ўмацаванні ў паўднёва-ўсходняй частцы. Але гэты праект не атрымаў найвышэйшага зацвярджэння.

Мінскае Замчышча ў 1903 годзе

Замчышча на плане Мінска 1790 г.

Мінскае замчышча з поўначы, XIX ст.

Чарговы праектны план 1809 г. прадугледжваў пракладку праз замчышча вуліцы, якая атрымоўвала працяг за ракой, у Траецкім прадмесці. У выніку вал падлягаў прарэзцы ва ўсходнім і заходнім ускрайках. І хоць гэты план таксама не быў зацверджаны, некаторыя работы па ім вяліся: план горада 1810 г. фіксуе з'яўленне на тэрыторыі Замчышча вуліцы, якая перасекла яго з захаду на ўсход, знішчыўшы ў заходнім ускрайку частку вала. Істотна закранулі Замчышча і будаўнічыя работы, прадугледжаныя зацверджаным 21 лютага 1817 г. «Планом губернскому городу Минску 1817 г.» і адлюстраваныя на плане горада 2-й чвэрці XIX ст. З гэтых планаў відаць, як гарадская планіроўка і забудова паступова паглыналі ўмацавання старажытнага дзяцінца Менска. У выніку ад іх візуальна захавалася толькі невялікая ўзвышаная частка, якая прымыкала да берага Свіслачы. Менавіта за ёй ў 2-й палове XIX—XX стст. замацавалася назва «замчышча».

• Замчышча на планах Мінска
• 
  Замчышча на плане Мінска 1800 г.
• 
  Замчышча на плане сяр. XIX ст.
• 
  Замчышча на плане Мінска 1898 г.
• 
  Замчышча на плане Мінска 1904 г.

На планах канца XVIII—XIX стст. сучасную тэрыторыю замчышча перасякае вул. Вялікая (пазней Стара-Мясніцкая), якая ў паўночным канцы пераходзіла ў вул. Замкавую, якая паварочвала на захад і прыблізна за 300 м ад Свіслачы фактычна замыкалася з вул. Падзамкавай, якая фактычна стварала тое паўкола. Вуліца Падзамкавая была сфарміравана ў адпаведнасці з праектным планам 1858 г. на месцы знівеліраванага вала. На тэрыторыі ўсходняй часткі замка сфармаваўся квартал, які атрымаў паводле адміністрацыйнага падзелу г. Мінска ў канцы XIX — пачатку XX стст. парадкавы № 29. На частцы фотаздымкаў і малюнкаў Мінска канца XIX — пачатку XX стст., ёсць выявы часткі замчышча. Часцей за ўсё ў кадр пападала усходняя і паўночная часткі замчышча, якія сваім высокімі бакамі (рэшткамі вала) выходзілі да рэк Свіслачы і Нямігі.

На пачатку ХХ ст. Замчышча ўваходзіла ў другую паліцэйскую частку горада.

• 
  Мінскае замчышча ў XIX ст.
• 
  Месца сутоку Нямігі і Свіслачы пры Замчышчы, пач. XX ст.
• 
  Усходні схіл Замчышча, пач. XX ст.
• 
  Агульны выгляд, да 1950 г.

Пытанні лакалізацыі ў 1920-30-х гг.

Крушні дамоў Маньковіча на Замкавым узгорку. Я. Драздовіч. 1920

Спробы археалагічнай лакалізацыі старажытнага Менска рабіліся з 1920-х гг. Аднак шчыльная забудова тэрыторыі замчышча каменнымі будынкамі XIX ст. у значнай ступені абмяжоўвала магчымасці даследчыкаў. Не гледзячы на наяўнасць пісьмовых сведчанняў археалагічнай старажытнасці Менска, тапаграфічна лакалізаваць і археалагічна вывучыць яго да Другой сусветнай вайны спробы амаль не рабіліся.

Абрыў Замкавай гары і прыбярэжная грэбля на правым беразе ракі Свіслач. Я. Драздовіч. 1920

У 1920-1930-хх гг. беларускія археолагі асноўную сваю ўвагу надавалі пошуку, фіксацыі археалагічных помнікаў эпохі каменнага, бронзавага і жалезнага вякоў, а археалагічнае вывучэнне гарадзішчаў старажытных летапісных гарадоў праводзілася ў вельмі абмежаваным маштабе (Полацк, Тураў, Слуцк, Орша і інш.) Акрамя таго, археолагі таго часу цалкам не мелі вопыту і ведаў для паўнавартаснага вывучэння і інтэрпрэтацыі знойдзеных артэфактаў і рэшткаў канструкцый у магутных гарадскіх напластаваннях. Сітуацыя яшчэ больш пагоршылася ў канцы 1930-х гг., калі фактычна ўсе навукоўцы былі рэпрэсаваныя.

Акрамя таго, у выніку актыўнага горадабудаўніцтва і шматлікіх земляных работ, Менскае замчышча фактычна страціла бачныя прыкметы ўмацаванага паселішча і не атаясамлівалася даследчыкамі 1920-30-х гг. як месца летапіснага Менска. Праўда, Ісак Сербаў адзначыў, што дадзенае месца (замчышча) мае прыкметы гарадзішча. Але і пазасталае ад замчышча ўсходняе ўзвышэнне было асуджана на знішчэнне генеральным планам развіцця горада 1938 г., які аднак не быў рэалізаваны.

Пытанні лакалізацыі ў 1945 — пач. 1950 гг.

На аэрафотаздымку 24 чэрвеня 1941 г.

Як сведчыць В. Р. Тарасенка, толькі пасля Другой сусветнай вайны, калі была моцна разбурана каменная забудова XIX — пачатку XX стст. у раёне Нізкага Рынку і замчышча, агляд навакольнага рэльефу археолагам К. М. Палікарпавічам у 1945 г. даў магчымасць вызначыць, што гэтая мясцовасць носіць некаторыя рысы, якія ў старажытнасці рабілі яе вельмі зручнай для размяшчэння на ёй умацаванага паселішча.

У 1945 г. К. М. Палікарпавічам было адзначана, што ад Татарскай вуліцы на ўсход да самай р. Свіслач цягнецца вузкая доўгая града. Уздоўж абодвух бакоў грады размешчаны ўчасткі поймы рэк Свіслач і Няміга, занятыя збольшага лугам. У раёне Татарскай вуліцы града аддзелена ад высокага берага даліны р. Свіслач лагчынай, якая прадстаўляе старую даліну Нямігі. Прылеглая да Свіслачы частка грады (мыс) і магла быць, паводле меркавання К. М. Палікарпавіча, месцам старажытнарускага горада Менеска. Зыходзячы з гэтага дапушчэння, сектар археалогіі Інстытута гісторыі Акадэміі навук БССР паставіў улетку 1945 г. перад інстытутам пытанне аб правядзенні раскопак на Замчышчы.

Археалагічныя даследаванні 1945—1951 гг. В. Р. Тарасенка адзначыў, што правядзенне раскопак на Мінскім замчышчы з самага пачатку было сустрэтае са значнымі цяжкасцямі. Уся паверхня Замчышча апынулася пакрытай абломкамі цаглін, будаўнічым друзам, кавалкамі ржавага жалеза, рэшткамі цагляных падмуркаў будынкаў, якія былі разбураныя на Замчышчы ў часе Вялікай Айчыннай вайны 1941—1945 гг. і г.д. Так, паблізу паўночнага краю Замчышча немцамі быў збудаваны жалезабетонны дот, а папярок пляцоўкі Замчышча вырылі акопы поўнага профілю, якія ішлі з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Акрамя таго, у цэнтральнай частцы плошчы Замчышча імі ж былі выкапаныя дзве глыбокія ямы. У адной з іх, больш буйной паводле памераў, калісьці размяшчаліся зенітныя гарматы і склад снарадаў, а дно закладзена бітай цэглай.

В. Р. Тарасенка на працягу 7 гадоў вёў раскопкі на адным з двух узвышшаў, размешчаных адзін за другім ўздоўж правага берага Свіслачы, паблізу ўпадзення ў яе р. Нямігі. Адно з гэтых узвышшаў, званае «замчышчам», знаходзілася на поўдзень ад старога вусця Нямігі і ўяўляла паўднёва-ўсходняе заканчэнне вышэйапісанай грады. Сярэдняя вышыня яго 8,15 м над узроўнем Свіслачы. Другое ўзвышша меншых памераў знаходзілася за 150 метраў на поўнач ад першага і было акружана з усіх бакоў лугам, акрамя усходняга боку, прылеглай да Свіслачы.

Паводле яго назіранняў, замчышча, за межамі яго заходняй мяжы, ўяўляла сабой канчатак мыса, які пашыраецца ля берага Свіслачы. Мыс гэты ўзвышаўся над навакольнай мясцовасцю і быў арыентаваны з захаду на ўсход перпендыкулярна да цячэння ракі. Сярэдняя шырыня гэтага мыса каля 30-45 м. На захад і поўнач ад Замчышча мясцовасць ўяўляла луг-пойму Свіслачы, нават і ў 1940-я гг. забалочаную, а ў старажытнасці, несумненна, цяжкапраходную.

Аднак візуальна ацалелая частка Замчышча, якая прымыкала да Свіслачы, была асуджана на знішчэнне рэалізаваным генпланам 1946 г., паводле якога праз тэрыторыю дзядзінца была пракладзена новая парадная Паркавая магістраль сталіцы (цяпер пр. Пераможцаў).

Пытанні лакалізацыі ў 1950-х гг.

Між тым, як заўважыў Э. М. Загарульскі, В. Р. Тарасенка хоць і звярнуў увагу на тапанімічныя асаблівасці мінскіх вуліц, але ён не суаднёс іх з канкрэтнай тэрыторыяй асобных частак старажытнага Менска. Менавіта Э. М. Загарульскі ажыццявіў дбайнае вывучэнне гістарычнай тапаграфіі горада. Ён адзначыў, што старажытныя вуліцы (вул. Вялікая, Замкавая, Падзамкавая, Завальная) у спалучэнні з натуральным рэльефам мясцовасці акрэсліваюць цалкам вызначаную і закончаную тэрыторыю, паводле свайго размяшчэння, памераў і канфігурацыі характэрную для старажытнарускіх дзядзінцаў.

Так, на планах Мінска 1773, 1793, 1797 гг. тэрыторыя замка, або Старога горада, акружаная кольцам вала, разрываецца ў паўднёвай частцы. Праз гэты разрыў праходзіла Вялікая вуліца. Мяркуючы па планах, працягласць замка ад р. Свіслачы на паўночным захадзе складала 270—300 м, пры шырыні ў сярэдняй частцы да 150 м. Сумяшчэнне планаў XVIII ст. з планам гэтага раёна да перапланіроўкі 1950-60-х гг. выявіла, што замак ахопліваў з усходу на захад тэрыторыю ад Свіслачы да вуліц Падзамкавай і Завальнай. Такім чынам, гістарычная тэрыторыя замка ў некалькі разоў перавышае памеры пагорка, вядомага пад назвай Мінскага замчышча, і само замчышча ўяўляла толькі нязначную крайнюю ўсходнюю частку знішчанага гарадской забудовай старажытнага раёна Мінска.

Археалагічныя даследаванні 1957—1961 гг.

Пачынаючы з 1956 г. на пляцоўцы Замчышча сталі праводзіцца маштабныя земляныя і будаўнічыя працы, звязаныя як з распрацоўкай катлавана падмурка для будаўніцтва павільёна «Працоўныя рэзервы» (Дом фізкультурніка), так і з нівеліроўку паверхні. У выніку гэтых работ былі знятыя культурныя напластаванні магутнасцю 3,0-3,5 м. У сувязі з гэтым ў 1957 г. аднавіліся раскопкі Мінскага замчышча.

Кіраўніком раскопочных работ 1957—1961 гг. з'яўляўся Э. М. Загарульскі. Тапаграфічныя дадзеныя раскопкі з'яўляліся працягам даследаванняў В. Р. Тарасенкі, і, у асноўным, тычыліся ўсходняй часткі дзядзінцу. Усе гэтыя злучаныя паміж сабой раскопы, якія ўмоўна можна назваць раскопам 1957—1961 гг., Склалі агульна 1228 кв.м. Вынікі дадзеных маштабных работ былі абагульнены даследчыкам і апублікаваны ў 1982 годзе ў манаграфіі «Возникновение Минска» (руск.: Узнікненне Мінска). Прыведзеныя ў манаграфіі звесткі аб стратыграфіі і храналогіі замчышча, характары забудовы, абарончых збудаванняў і рэчавым матэрыяле, у пэўнай ступені, кампенсуе адсутнасць паўнавартаснай палявой дакументацыі ў фондах Архіва археалагічнай навуковай дакументацыі Інстытута гісторыі НАН Беларусі.

Археалагічныя даследаванні 1974—1991 гг.

Пачынаючы з 1974 г. да даследаванняў тэрыторыі замчышча старажытнага Менска прыступаюць археолагі Інстытута гісторыі АН БССР. Кіраўніком гэтых работ часцей за ўсё выступаў Г. В. Штыхаў.

Сучаснасць

Вонкавыя выявы
	Эскізная прапанова па карэктыроўцы праекта ўзнаўлення Мінскага замчышча, якая распрацавана спецыялістамі Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры.

Археалагічныя даследаванні 2009 г. У сувязі з праектам рэканструкцыі мінскага Замчышча ў 2009 г. у паўднёва-заходняй частцы тэрыторыі замчышча праводзіліся раскопкі археолагамі Інстытута гісторыі НАН Беларусі пад кіраўніцтвам А. М. Мядзведзева.

Вуліцы і плошчы

Галоўнай вуліцай у замку, а потым на Замчышчы на працягу ўсяго перыяду яго існавання ажно да сярэдзіны XX ст. была вуліца Замкавая. Яе траса была найстаражытнейшай з усіх вуліц у Мінску. Яна перасякала Замчышча па дыяганалі з усходу на захад і ўжо ў першай палове XVI ст. была забрукавана. Пазней вуліца цягнулася і за валам аж да скрыжавання з Вялікай Татарскай. 3 паўднёвага захаду Замчышча агінала вуліца Завальная; з паўночнага захаду — Завальны завулак.

Цяперашняя назва	Першапачатковая назва	Былыя назвы
Замкавая вуліца	Замкавая вуліца
Пераможцаў праспект	Паркавая магістраль	Машэрава праспект (1980—2005)
Не існуе	Новарэзніцкая вуліца	Новамясніцкая вуліца (з 1866)
Не існуе	Падзамкавая на Балоце вуліца
Не існуе	Рэзніцкая вуліца	Мясніцкая вуліца (з 1866)
Эстакада праспекта Пераможцаў	Школьная вуліца

Літаратура

• Пазняк 3. С. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў.— Мн.: Нар. асвета, 1985.— 111 с, іл.
• Іван Сацукевіч. Тапанімія вуліцы і плошчаў Мінска ў ХІХ — пачатку ХХ стст.
• Вячеслав Бондаренко. Названия минских улиц за последнее столетие: тенденции, загадки, парадоксы

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мінскае замчышча