Рыгор Пятровіч Піўтарак

Файл:Pivtorak.jpg

Рыгор Піўтарак

Рыго́р Пятро́віч Піўтара́к (нар. 14 чэрвеня 1935, в. Карыцішча, цяпер Недрыгайлаўскі раён Сумскай вобл., Украіна) — украінскі мовазнаўца, доктар філалагічных навук (1990), прафесар (1992), акадэмік НАН Украіны (2009; член-карэспандэнт 1997). Аўтар больш за 250 прац па гісторыі і дыялекталогіі ўсходнеславянскіх моў, этнагенезу ўсходніх славян. Абгрунтаваў цэласную тэорыю паходжання ўкраінскай, беларускай і рускай моў. Складальнік і рэдактар шэрага фундаментальных слоўнікаў.

Украінец. Скончыў Палтаўскі педагагічны інстытут імя У. Г. Караленкі. Працуе ў Інстытуце мовазнаўства імя А. А. Патабні НАН Украіны. Заснавальнік і старшыня Украінскай асацыяцыі беларусістаў (з 1991), намеснік старшыні Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. Жыве ў Кіеве. Сферы навуковых зацікаўленняў: паходжанне і гісторыя ўсходнеславянскіх моў, гістарычная дыялекталогія, этымалогія, гісторыя беларускай літаратурнай мовы, гісторыя ўкраінскай літаратурнай мовы, гістарычная граматыка, славянская лексікалогія і лексікаграфія.

Навуковая дзейнасць

Р. П. Піўтарак грунтоўна даследаваў гісторыю інфінітыва ва ўсходнеславянскіх мовах. Адзін са складальнікаў сямітомнага «Этымалагічнага слоўніка ўкраінскай мовы» (выдаецца з 1982), які выяўляе генетычныя сувязі ўкраінскай літаратурнай і дыялектнай лексікі ХIХ–ХХ стагоддзяў на славянскім і індаеўрапейскім фоне. Актыўна вывучае ўкраінска-беларускія моўныя і літаратурныя сувязі. Складальнік (разам з А. І. Скапненкам) і рэдактар акадэмічнага «Беларуска-ўкраінскага слоўніка» (2006). Гэта выданне падае ўкраінскія эквіваленты да агульнаўжывальнай лексікі сучаснай беларускай літаратурнай мовы, а таксама да найбольш распаўсюджаных у беларускай літаратуры гутарковых слоў, архаізмаў і дыялектызмаў, вядомых беларускіх фразеалагізмаў і г. д. Слоўнік прызваны задаволіць самыя вострыя практычныя патрэбы карыстальнікаў пры перакладзе розных тэкстаў з беларускай мовы на ўкраінскую. Удзельнік многіх украінскіх і міжнародных канферэнцый, нарад, кангрэсаў.

Тэорыя паходжання ўсходнеславянскіх моў

На аснове комплекснага падыходу – вывучэння шматлікіх моўных (гістарычная фанетыка, гістарычная дыялекталогія, пісьмовыя помнікі) і пазамоўных (гісторыя, археалогія, антрапалогія, этнаграфія, фалькларыстыка) крыніц – абгрунтаваў уласную канцэпцыю ўсходнеславянскага глотагенезу. Паказаў, што галоўныя фанетычныя асаблівасці, якімі адрозніваюцца ўкраінская, беларуская і руская мовы, у XII–XIII стагоддзях у асноўным ужо склаліся. Усе тры мовы ўзніклі не з агульнай старажытнарускай мовы, а з прычыны перагрупоўкі шасці старажытнарускіх дыялектных масіваў у новыя арэалы. Р. П. Піўтарак абвяргае міф аб тым, быццам украінцы, беларусы і рускія паходзяць з адзінай старажытнарускай народнасці. Вучоны даказвае, што Кіеўская Русь першапачаткова фарміравалася як ранняя ўкраінская дзяржава. Яе дзяржаваўтваральным і аб’яднальным этнасам сталі паўднёвыя русіны, г. зн. праўкраінцы. Пазней у яе склад увайшлі і іншыя плямёны – тыя, з якіх пасля сфарміраваліся беларусы і рускія.

Адзнакі і ўзнагароды

Лаўрэат Прэміі імя І. Я. Франко НАН Украіны (1995), Прэміі прэзідэнтаў акадэмій навук Украіны, Беларусі і Малдовы (2003), Прэміі імя А. А. Патабні НАН Украіны (2010).

Асноўныя публікацыі

Манаграфіі

• Морфологія інфінітива в східнослов’янських мовах: (Пор.-істор. нарис). – К.: Наук. думка, 1974. – 144 с.
  
• Историческая типология славянских языков: Фонетика, словообразование, лексика и фразеология / Под ред. А. С. Мельничука. – К.: Наук. думка, 1986. – 288 с. (автор розділу «Глагол»).
  
• Формування і діалектна диференціація давньоруської мови: (Істор.-фонет. нарис). – К.: Наук. думка, 1988. – 280 с.
  
• Культура української мови: Довідник / За ред. В. М. Русанівського. – К.: Либідь, 1990. – 304 с. (автор розділу «З історії власних імен»).
  
• Українці: звідки ми і наша мова. – К.: Наук. думка, 1993. – 200 с.
  
• Нариси білорусько-українських літературних зв’язків: Культурно-історичні та літературознавчі аспекти проблеми. – К., 2003. – 413 с. (автор вступної статті, перекладач).
  
• Походження українців, росіян, білорусів та їхніх мов: Міфи і правда про трьох братів слов’янських зі «спільної колиски». – К.: Академія, 2001. – 152 с. (2-ге вид., доп. – К.: Арістей, 2004. – 180 с.).
  
• Інститут мовознавства ім. О.О. Потебні НАН України –75. 1930–2005: Матеріали до історії / Ред. кол. В. Г. Скляренко (відп. ред.) та ін. – К.: Довіра, 2005. – 565 с. (співавтор розділу «Славістичні студії»).
  

Слоўнікі, энцыклапедыі

• Етимологічний словник української мови: У 7 т. / Редкол.: О. С. Мельничук (голов. ред.) та ін. – Т. 1–5. – К.: Наук. думка, 1982–2006 (автор понад 3500 статей, член редкол.).
  
• Українська мова: Енциклопедія. – К.: Вид-во «Укр. енциклопедія» ім. М. П. Бажана, 2000 (2-ге вид. – 2004, 3-тє вид. – 2007) – автор 70 статей, член редкол.
  
• Фразеологія перекладів Миколи Лукаша: Словник-довідник / Уклад.: О. І. Скопненко, Т. В. Цимбалюк. — К. : Довіра, 2002. — 735 с. (відп. ред.).
  
• Російсько-український словник-довідник: Близько 45000 слів / Уклад.: О. І. Скопненко, Т. В. Цимбалюк. — К. : Довіра, 2002. — 632 с. (відп. ред.).
  
• Сучасний словник іншомовних слів: Близько 20 тисяч слів і словосполучень / Уклад.: О. І. Скопненко, Т. В. Цимбалюк. — К. : Довіра, 2006. — 790 с. (відп. ред.).
  
• Білорусько-український словник. – К.: Довіра, 2006. – 723 с. (співукладач, відп. ред.).
  
• Український орфографічний словник / Редкол.: В. Г. Скляренко (голова) та ін. – 9-е вид., перероб. і доп. – К.: Довіра, 2009. – 1011 с. (член редкол.)
  

Падручнікі

• Білоруська мова. – К.: Либідь, 1997. – 240 с.

Артыкулы

• До питання про українсько-білоруську мовну взаємодію донаціонального періоду: (Досягнення, завдання і перспективи досліджень) // Мовознавство. – 1978. – № 3. – С. 31–40.
  
• Праслов’янська епоха у світлі сучасних наукових даних // Мовознавство. – 1982. – № 2. – С. 32–42.
  
• Виникнення писемності у східних слов’ян за сучасними науковими даними // Мовознавство. – 1984. – № 6. – С. 9–21.
  
• Агульныя і своеасаблівыя беларуска-ўкраінскія дыялектныя рысы // Весці АН БССР: Сер. грамад. навук. – 1987. – № 3. – С. 115–120.
  
• Діалектна диференціація української мови у світлі етно- і глотогенезу східних слов’ян // Мовознавство. – 1988. – № 2. – С. 64–69.
  
• Рання писемність східних слов’ян у контексті слов’янських культур другої половини І тисячоліття н. е. // Слов’янське мовознавство. Х Міжнародний з’їзд славістів (Софія, вересень 1988 р.): Доповіді. – К.: Наук. думка, 1988. – С. 214–232.
  
• Актуальні проблеми реконструкції давньоруських діалектних ареалів // Мовознавство. – 1989 – № 1. – С. 38–46.
  
• Діалектна ситуація в Київський Русі // Мовознавство. – 1993. – № 2. – С. 6–13.
  
• Походження українського народу та української мови // Вісник НАН України. – 1996. – № 9–10. – С. 16–21.
  
• Мовна ситуація в Київській Русі та її вплив на давньоруську периферію // Мовознавство. – 1997. – № 4/5. – С. 3–10.
  
• Вытокі беларускай мовы: новая канцэпцыя. Да праблемы «Беларусь паміж Украінай і Расіяй» // Беларусіка – Albaruthenika-6. – Мінск, 1997. – С. 329–334.
  
• Занепад зредукованих Ъ, Ь і його вплив на формування фонологічних систем слов’янських мов // Мовознавство. – 1998. – № 2–3. – C. 3–14.
  
• Державна мова у Великому князівстві Литовському і проблема розмежування українських та білоруських пам’яток // Мовознавство. – 2005. – № 3–4. – С. 80–84.
  
• Українська, білоруська, російська: Три мови – три історії // VІ Міжнародний конгрес україністів (Донецьк, 26 черв. – 1 лип. 2005 р.): Доповіді та повідомлення. – Кн. 5: Мовознавство. – К., 2007. – С. 521–529.
  
• Українсько-південнослов’янські лексичні паралелі як джерело реконструкції ранньої історії слов’янських племен // Мовознавство. – 2008. – № 2–3. – С. 13–23.
  
• Деякі методологічні проблеми дослідження етно- і глотогенезу східних слов’ян на сучасному етапі // Мовознавство. – 2010. – № 2–3. – С. 8–29.

Літаратура

• Григорій Петрович Півторак: Біобібліографія до 75-річчя / Упорядник і автор біографічного нарису П. О. Селігей. – К.: Видавничий дім Дмитра Бураго, 2010. – 128 с.
  
• Григорію Петровичу Півторакові – 75 років // Мовознавство. – 2010. – № 2–3.
  
• Запрудскі С. Залатая пара жыцця: Рыгору Піўтораку – 70 гадоў // Голас Радзімы. – 2005. – 23 чэрв. – С. 5.
  

• Слов’янські два крила (З нагоди 75-річчя від дня народження Григорія Петровича Півторака) // Вісник Національної академії наук України. – 2010. – № 6.

У Сеціве

• Етимологічний словник української мови (фармат djvu)
• Формування і діалектна диференціація давньоруської мови: (Істор.-фонет. нарис) (фармат djvu)
• Походження українців, росіян, білорусів та їхніх мов: Міфи і правда про трьох братів слов’янських зі «спільної колиски» (электронны варыянт манаграфіі)
• Мовні питання простих людей зазвичай мало цікавлять (інтэрв’ю з акад. НАН Украіны Р. П. Піўтараком)
• Рыгор Піўтарак – намеснік старшыні Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў