Капішча

Ка́пішча — у шырокім сэнсе кніжны састарэлы тэрмін, які азначае язычніцкі храм; у вузкім сэнсе славянскае паганскае свяцілішча, культавае месца, дзе ўсталёўваліся ідалы багоў.

Заходнія славяне

Рэканструкцыя славянскага свяцілішча, Радонім, IX—X стст., цяперашняя Германія

У заходніх славян, у першую чаргу балтыйскіх, існавалі храмавыя архітэктурныя збудаванні і скульптурныя статуі. У той жа час існаванне славянскіх каменных храмаў з купаламі, якія ўпамінаюцца некаторымі арабскімі крыніцамі, такімі як Аль-Масудзі, X стагоддзе, не пацвярджаецца іншымі крыніцамі і належаць да ліку літаратурных выдумак.

Самым вывучаным храмавым комплексам славян ёсць драўляны храм у Радэне, у цяперашняй Германіі. Храм быў прамавугольным будынкам з вертыкальных плах, якія былі абабіты дошкамі ў форме антрапаморфных фігур. Цэнтральная частка будынка была пашкоджана. У будынку былі знойдзены дзве дзіды, чэрапы зубра і шасці коней.

Заходнееўрапейскія храністы апісвалі храмы заходніх славян у Арконе і інш. (востраў Руген), у Рэтры — Рыдэгосце, дзе паводле апісанняў існаваў трохвугольны ў плане горад з трыма брамамі і ў святым лесе было свяцілішча Сварожыча, у Шчэціне і Воліне, дзе было свяцілішча Вінета на тэрыторыі сучаснай Польшчы. Археалагічныя пошукі на гэтых месцах не далі матэрыялу, паводле якога можна было б ажыццявіць дэталёвую рэканструкцыю. Цітмарам Мерзебургскім у XI стагоддзі ўпамінаецца святы гай Шкейтбар, «Святы бор» на ўсход ад Лютцэна ў цяперашняй Германіі, шанаваны славянамі «як Бог». Гэтыя свяцілішчы былі знішчаны ў часе хрысціянізацыі славянскіх земляў.

Усходнія славяне

Княжанне Уладзіміра Святаславіча ў Кіеве: усталяваны паводле яго загаду ідал Перуна ў акружэнні нячысцікаў. Мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу, канец XV ст.

Язычніцкія храмы ўсходніх славян не вядомыя ні паводле пісьмовых крыніц, ні паводле археалагічных матэрыялаў. Супроць заходніх славян, ва ўсходніх не склаліся храмавыя архітэктура і скульптура.

Адзінае апісанне славянскага язычніцкага свяцілішча ў старажытнарускай літаратуры ёсць у «Аповесці мінулых часоў» (складзенай у пачатку XII стагоддзя) пад 980 годам, дзе расказана аб устанаўленні Уладзімірам Святаславічам у Кіеве на ўзгорку за межамі церамавага палаца шасці куміраў. Мяркуецца, што пры Ігару Рурыкавічу ў сярэдзіне X стагоддзя ідал Перуна месціўся непасрэдна ў двары княжацкага церама.

У вестцы пад 980 годам згаданыя ўсталяваныя ідалы Перуна, Хорса, Даждзьбога, Стрыбога, Сімаргла і Мокашы:

І пачаў Уладзімір княжыць у Кіеве адзін і паставіў куміры на пагорку па-за церамным дваром: Перуна драўлянага з галавою срэбнаю і вусамі залатымі, і Хорса, Дажбога, і Стрыбога, і Сімаргла, і Мокаш. І складаў ім ахвяры, называючы іх багамі, і прыводзіў сыноў сваіх і дачок, і складаў ахвяры бесам, і зневажаў зямлю ахвярамі сваімі.

Арыгінальны тэкст (стар.-руск.)  

И нача княжити Володимиръ въ Киевѣ одинъ и постави кумиры на холъму внѣ двора теремнаго: Перуна деревяна, а голова его серебряна, а усъ золот, и Хоръса, и Дажьбога, и Стрибога и Сѣмарьгла, и Мокошь. И жряхут имъ, наричуще богы, и привожаху сыны своя, и жряху бѣсомъ, и осквѣрняху землю требами своими.

Паводле «Аповесці мінулых часоў», пасля прыняцця хрышчэння ў Карсуні Уладзімір у 988 годзе загадаў зрынуць, пасекчы або спаліць драўляныя ідалы ў Кіеве. Ідала Перуна спусцілі ўніз па Дняпры да рачных парогаў, за межы Рускай зямлі. Тэкст летапісу аб «выгнанні» Перуна грунтуецца на этыкетным узоры — аповедзе аб выгнанні з Рыма злодзея Феўрарыя, увасаблення зімы, Феўраля, у візантыйскай Хроніцы Георгія Амартола, якая была адной з крыніц рускіх летапісаў. У той жа час умовы, у якіх былі знойдзены рэдкія язычніцкія статуі на тэрыторыі Русі, могуць сведчыць аб сапраўднасці летапіснага апавядання аб звяржэнні ідалаў, што адносіцца да Збруцкага ідала, каменнай статуі, знойдзенай пры расчыстцы ракі Шэксны ў ваколіцы старажытнарускага Белаазера.

Асноўнымі крыніцамі звестак аб славянскіх язычніцкіх свяцілішчах ёсць даныя археалогіі. Аднак навукоўцы па-рознаму інтэрпрэтуюць гэтыя даныя. Каменную вымостку, якая была выяўлена ў выніку яшчэ не зусім навуковых раскопак Вікенція Хвойкі ў 1908 годзе і разглядаліся як капішча Перуна або гіпатэтычнага бажаства Рода, а таксама шэсць ці пяць выступаў меркавана прызначаныя для ідалаў пантэона Уладзіміра, знойдзеныя ў 1975 годзе на Уладзімірскай вуліцы ў склепе сучаснага дома, пазбаўленыя дакладнай датыроўкі і археалагічнай дакументацыі, што робіць немагчымай іх навуковую інтэрпрэтацыю. Меркаванні Барыса Рыбакова ў гэтых адносінах, які падтрымаў археолагаў Пятра Талочку і Яраслава Бараўскага, якія «адкрылі» капішча Уладзіміра, у апошні час аспрэчваюцца. Мяркуючы паводле даных летапісаў, капішча Перуна было і ў Ноўгарадзе, на Пярыні. Яно было меркавана выяўлена савецкім археолагам Валянцінам Сядовым, аднак і яго рэканструкцыі на сённяшні дзень выклікаюць вялікія сумневы. Са славянскіх свяцілішчаў, выяўленых археолагамі, асабліва вылучаюць таксама Збруцкі культавы цэнтр.

У апошні час выказваюцца здагадкі, што функцыю свяцілішчаў на паўночным захадзе Русі маглі выконваць сопкі — сакральныя помнікі ў выглядзе насыпаў над пахаваннямі. Прынамсі, сам насып часцей за ўсё граў больш рытуальную функцыю, чым пахавальную. Рэшткі менавіта такога свяцілішча маглі быць выяўлены на Пярыні. Пярынь пад Ноўгарадам стала разглядацца як месца капішча Перуна толькі познімі летапіснымі і іншымі паданнямі. Археолаг Валянцін Сядоў выявіў на Пярыні круглыя капаніцы, якія маюць сляды агню, і разглядаў гэтыя знаходкі як рэшткі свяцілішча. Аднак гэтая інтэрпрэтацыя падвяргаецца сумненню, і знаходкі могуць быць рэшткамі знівеліраваных сопак, пахавальных насыпаў. Археолагі Ірына Русанава, Барыс Цімашчук прапанавалі інтэрпрэтацыю шэрагу помнікаў XI—XIII стагоддзяў паўднёва-заходніх ускраін Кіеўскай Русі як язычніцкіх гарадоў-свяцілішчаў у сітуацыі меркаванага «двуверства», напрыклад, свяцілішча ля гары Багіт і іншыя помнікі на рацэ Збруч. Гэтае разуменне таксама носіць дыскусійны характар. Знойдзеныя на гэтых гарадзішчах чалавечыя астанкі могуць сведчыць аб ваенным разгроме. Частка з іх адносіцца да часу мангольскага нашэсця. У гэтых мясцінах не выяўлены ніякія культавыя выявы, ідалы. У цяперашнім Звянігарадзе Цярнопальскай вобласці культавым аб’ектам мог быць перакулены камень, магчыма, антрапаморфная стэла, што, як мяркуецца, звязана са звяржэннем ідалаў, у дачыненні да Кіева, апісаным у летапісе.

Масавымі культавымі збудаваннямі ўсходніх славян былі пераважна пахавальныя курганы, якія былі звязаны з культам продкаў.

Адсутнасць на Русі развітой язычніцкай пластыкі і архітэктуры тлумачыцца незавершанасцю дзяржаўных формаў язычніцкага культу. Так, князь Уладзімір Святаславіч вымушаны быў адмовіцца ад свайго сінкрэтычнага пантэону праз некалькі гадоў пасля таго, як зацвердзіў яго ў Кіеве.

У лісце мітрапаліта Макарыя Івану Грознаму (1534) паведамляецца, што «паганыя мольбішчы ідальскія захоўваліся і да царства вялікага князя Васіля Іванавіча», а таксама, што ў якасці маленняў выкарыстоўваюцца «лес і камяні і рэкі і балоты, крыніцы і горы і ўзгоркі, сонца і месяц і зоркі і азёры».

На тэрыторыі цяперашняй Беларусі выяўлены Ходасавіцкае свяцілішча, якое, як мяркуецца, было прысвечана Перуну, а таксама Верхаўлянскае свяцілішча. Да XX стагоддзя адбываліся рытуалы на Мінскім капішчы.

Літаратура

• Капішча // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — С. 27—28. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).
• Денисова И. М. Образ древнеславянского храма в русском народном искусстве // Этнографическое обозрение. — № 5. — 1992.
• Капище // Толковый словарь живого великорусского языка / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд.. — СПб.: Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
• Капище // Толковый словарь русского языка: В 4 т / Под ред. Д. Н. Ушакова. — М.: Сов. энцикл.: ОГИЗ, 1935—1940.
• Клейн Л. С. Воскрешение Перуна : К реконструкции восточнославянского язычества. — СПб.: Евразия, 2004. — 480 с. — (Magicum). — ISBN 978-5-8071-0153-7. Архівавана 1 лютага 2014.
• Левкиевская Е. Е. Мифы русского народа. — М.: Астрель, 2000. — С. 442—445. — 528 с. — (Мифы народов мира). — ISBN 5-17-002811-3.
• Российская археология. — 1996. — № 4. — 200—207.
• Русанова И. П., Тимощук Б. А. Языческие святилища древних славян. — М.: Ладога-100, 2007. — ISBN 5-94494-051-3.
• Святилища / Петрухин В. Я. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 582—584. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
• Седов В. В. Древнерусское языческое святилище в Перыни // Краткие сообщения Института археологии. — М.: 1953. — Т. 50.
• Седов В. В. Восточные славяне в VI–XIII вв. — М.: Наука, 1982. — 327 с. — С. 261—268.
• Петрухин В. Я. Русь в IX—X веках. От призвания варягов до выбора веры. — 2-е изд., испр. и доп.. — М.: Форум : Неолит, 2014. — 464 с.
• Диба Юрій. Агіографічне джерело повідомлення ал-Мас’уді про споруди, вшановувані у слов’ян // Actes testantibus. Ювілейний збірник на пошану Леонтія Войтовича / Відпов. редактор Микола Литвин (Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність. Збірник наукових праць. Вип. 20. Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України). — Львів, 2011. — С. 254—288.
• Мурзін В., Ролле Р., Супруненко О. Більське городище. — Київ-Гамбург-Полтава, 1999.
• Тодорова И. Култът към мъртвите в магичните ритуали на Балканите. — В. Търново, 1994.
• Słupecki L. P. (1993). "Słowiańskie posągi bóstw". Kwartalnik Historii Kultury Materialnej. Institute of Archeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences. 41: 33–69. ISSN 0023-5881.
• Słupecki L. P. Slavonic pagan sanctuaries, Warsaw, 1994.
• Jerzy Strzelczyk (1998). Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian [польская]. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. ISBN 83-7120-688-7.