Ніжнялужыцкая мова

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Ніжнялужыцкая мова
Саманазва dolnoserbska rěc, dolnoserbšćina
Краіны Германія
Рэгіёны Ніжняя Лужыца (Брандэнбург)
Арганізацыя, якая рэгулюе Ніжнялужыцкая моўная камісія
Агульная колькасць носьбітаў 7 240 (1995)[1]
Статус знікае (definitely endangered)[2]
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Індаеўрапейская сям'я

Славянская група
Заходнеславянская галіна
Лужыцкая падгрупа
Пісьменнасць лацінка (Ніжнялужыцкі алфавіт)
Моўныя коды
ISO 639-1 —
ISO 639-2 dsb
ISO 639-3 dsb
WALS srl
Ethnologue dsb
ELCat 4109
IETF dsb
Glottolog lowe1385
Вікіпедыя на гэтай мове

Ніжнялу́жыцкая мова[3] (dolnoserbska rěc, dolnoserbšćina) — адна з дзвюх літаратурных моў лужычанаў (лужыцкіх сербаў), распаўсюджаная ў вобласці Ніжняя Лужыца ва ўсходняй Германіі (федэральная зямля Брандэнбург). Уваходзіць у лужыцкую падгрупу заходнеславянскіх моў[4].

Колькасць носьбітаў мовы — 7 240 чалавек (1995 год)[1] — памяншаецца, на ёй размаўляе збольшага старэйшае пакаленне лужычанаў у наваколлі Котбуса, моладзь не ведае мовы[5].

На крышталізацыю ніжнялужыцкай літаратурнай нормы вельмі паўплывала верхнелужыцкая мова, але насупраць ёй ніжнялужыцкая менш нармавана і кадыфікавана, ёй уласцівыя няўстойлівасць і вялікая варыянтнасць[6]. Мовы лужыцкай групы падзяляюць усе заходнеславянскія моўныя чэрты, часткай набліжаючыся да моў ляхіцкай падгрупы, часткай — да чэшска-славацкіх. Мовы Горнай і Долнай Лужыцы маюць значную колькасць супольных чэрт і ў той жа час адрозніваюцца паміж сабой на ўсіх узроўнях моўнай сістэмы (фанетыка, марфалогія, лексіка), мяжу паміж імі ўтвараюць ізаглосы некалькіх старажытных моўных з’яў[7][8].

Рэгулятарам літаратурнай мовы з’яўляецца Ніжнялужыцкая моўная камісія, якая дзейнічае цяпер пры лужыцкай прасветнай грамадзе «Маціца сербская»[9].

Моўная геаграфія[правіць | правіць зыходнік]

На ніжнялужыцкай мове размаўляюць ва Усходняй Германіі на абшары вакол горада Котбус. Агульная колькасць носьбітаў падаецца ў розных крыніцах ад 5 да 15 тысяч, але колькасць актыўных карыстальнікаў трохі меншая.

Двухмоўная шыльда ў Котбусе з назвамі вулак па-долналужыцку і па-нямецку
Будынак Ніжнялужыцкай гімназіі у Котбусе

Ніжнялужыцкая мова знікае, што абгрунтоўваюць дэмаграфічныя падлікі. Большасць размоўнікаў — людзі старэйшага ўзросту. Моладзь карыстаецца нямецкай мовай, што дае большую магчымасць зрабіць кар’еру.

Ёсць спробы захаваць мову ад знікнення. Да найважнейшых адносіцца «Вітай-праграма», што ставіць за мэту развіццё ніжнялужыцкай мовы ў дзіцячых садках. Вынікі праграмы, аднак, далёкія ад станоўчых, што не дазваляе глядзець на будучыню мовы аптымістычна. Існуе збянтажанасць, што як самі лужычане не паспрабуюць рашуча захаваць мову, яна можа знікнуць на працягу наступных двух ці трох пакаленняў.

Дыялекты[правіць | правіць зыходнік]

  • заходнекотбускі;
  • усходнекотбускі;
  • веташаўскі.

Пісьмовасць[правіць | правіць зыходнік]

Пісьмовасць на грунце лацінкі створана ў XVI сталецці[7].

Літара Назва Літара Назва Літара Назва
A a a CH ch cha Ŕ ŕ eŕ, veke eŕ
B b bej I i i S s es
C c cej J j jot Š š eš
Č č čej K k ka Ś ś śej
Ć ć ćej Ł ł eł T t tej
D d dej L l el U u u
DŹ dź dźej M m em W w wej
E e e N n en Y y y
Ě ě jet, ět Ń ń eń Z z zet
F f ef O o o Ž ž žet
G g gej P p pej
H h ha R r er

Лінгвістычная характарыстыка[правіць | правіць зыходнік]

Ніжнялужыцкая мова шмат чым адрозніваецца ад верхнелужыцкай.
Фанетычныя асаблівасці:

  1. Захаванне гуку g выбухнога (у верхнелужыцкай h).
  2. Пераход r > š пасля зычных p, t, k (trawa > tšawa).
  3. Задзіночанне č і c (čas > cas).

Марфалагічныя асаблівасці:

  1. Парны лік.
  2. Асаблівыя формы дзеясловаў мінулага часу: аорыст ды імперфект.
  3. Супін, які ў іншых славянскіх мовах, акрамя славенскай, знікнуў.

Лексічныя асаблівасці — нямецкі ўплыў на слоўнік большы, чым у верхнелужыцкай.

Марфалогія[правіць | правіць зыходнік]

Назоўнік[правіць | правіць зыходнік]

Назоўнік ніжнялужыцкай мовы мае катэгорыі роду (мужчынскі, жаночы, ніякі), ліку (адзіночны, парны, множны), склону и адушаўлёнасці[10].

Назоўнікі скланяюцца ў 6 склонах: назоўным, родным, давальным, вінавальным, творным, месным[11].

Жаночы род назоўнікаў мае 3 скланенні: к I-му адносяцца назоўнікі з асновай на цвёрды зычны і канчаткам -a у назоўным склоне, к II-му — назоўнікі з асновай на мяккі ці зацвярдзелы (гістарычна мяккі) зычны (c, s, z, š, ž) і канчаткам -a у назоўным склоне, па III-ім змяняюцца назоўнікі з нулявым канчаткам[12].

Скланенне назоўнікаў жаночага роду на ўзоры словаў głowa «галава», droga «дарога», zemja «зямля», duša «душа», kosć «костка», rěc «мова»[13]:

Склон і лік I скланенне II скланенне III скланенне
Назоўны адз. ліку głowa droga zemja duša kosć rěc
Родны адз. ліку głowy drogi zemje duše kosći rěcy
Давальны адз. ліку głowje droze zemi dušy kosći rěcy
Вінавальны адз. ліку głowu drogu zemju dušu kosć rěc
Творны адз. ліку głowu drogu zemju dušu kosću rěcu
Месны адз. ліку głowje droze zemi dušy kosći rěcy
Назоўны парн. ліку głowje droze zemi dušy kosći rěcy
Родны парн. ліку głowu drogowu zemjowu dušowu kosćowu rěcowu
Давальны парн. ліку głowoma drogoma zemjoma dušoma kosćoma rěcoma
Вінавальны парн. ліку głowje droze zemi dušy kosći rěcy
Творны парн. ліку głowoma drogoma zemjoma dušoma kosćoma rěcoma
Месны парн. ліку głowoma drogoma zemjoma dušoma kosćoma rěcoma
Назоўны мн. ліку głowy drogi zemje duše kosći rěcy
Родны мн. ліку głowow drogow zemjow dušow kosćow, kosći rěcow
Давальны мн. ліку głowam drogam zemjam dušam kosćam rěcam
Вінавальны мн. ліку głowy drogi zemje duše kosći rěcy
Творны мн. ліку głowami drogami zemjami dušami kosćami rěcami
Месны мн. ліку głowach drogach zemjach dušach kosćach rěcach

Лічэбнік[правіць | правіць зыходнік]

Лічэбнікі ад 1 па 21[14]:

Колькасныя Парадкавыя Зборныя
Адушаўлёныя Неадушаўлёныя
1 jaden (м. р.), jedna (ж. р.), jedno (с. р.) prědny
2 dwa (м. р.), dwě (ж. р., с. р.) drugi dwoji
3 tśi tśo tśeśi tšoji
4 styri styrjo stworty stwory
5 pěś pěśo pěty pěśory
6 šesć šesćo šesty šesćory
7 sedy sedymjo sydymy sedymory
8 wosym wosymjo wosymy wosymory
9 źewjeś źewjeśo źewjety źewjeśory
10 źaseś źaseśo źasety źaseśory
11 jadnasćo jadnasty jadnasćory
12 dwanasćo dwanasty
13 tśinasćo tśinasty
14 styrnasćo styrnasty
15 pěśnasćo pěśnasty
16 šesnasćo šesnaty
17 sedymnasćo sedymnasty
18 wosymnasćo wosymnasty
19 źewjeśnasćo źewjeśnasty
20 dwaźasća dwaźasty
21 jadenadwaźasća jadenadwaźasty

Займеннік[правіць | правіць зыходнік]

Скланенне асабовых займеннікаў першай і другой асобы[15]:

Склон I асоба II асоба
Я Мы Мы ўдвух Ты Вы Вы ўдвух
без прыназоўніка после прыназоўніка без прыназоўніка после прыназоўніка
Назоўны ja my mej ty wy wej
Родны mje mnjo / mnje nas naju śi, tebje tebje was waju
Давальны mě mnjo / mnje nam nama śi, tebje tebje wam wama
Вінавальны mě mnjo / mnje nas naju śi, tebje tebje was waju
Творны mnu nami nama tobu / tebu wami wama
Месны mnjo / mnje nas nama tebje was wama

Дзеяслоў[правіць | правіць зыходнік]

Дзеяслоў ніжнялужыцкай мовы мае такія катэгорыі, як час, лад, трыванне, стан, асоба, лік і род[16].

У літаратурнай мове сістэма часу складаецца з цяперашняга і будучага часоў, формаў мінулага часу (перфект, плюсквамперфект, аорыст, імперфект). Але ўжо ў XIX ст. аорыст, перфект і плюсквамперфект пачалі знікаць з гутарковай мовы, а ў сучасны момант пакідаюць і літаратурную норму.[17]

Перфект утвараецца састаўным чынам: l-дзеепрыметнік і дапаможны дзеяслоў byť у цяперашнім часе. Змяненне дзеяслова piś «піць» у перфекце[17]:

Асоба Адзіночны лік Парны лік Мн. лік
Мужчынскі Жаночы Ніякі
1-я асоба som pił som piła *som piło smej piłej smy pili
2-я асоба sy pił sy piła *sy piło stej piłej sćo pili
3-я асоба jo pił jo piła jo piło stej piłej su pili

Лексіка[правіць | правіць зыходнік]

Верагодна, з ніжнялужыцкай у чэшскую перайшло слова brambor «бульба» (хоць самі лужычане завуць бульбу словам běrna)[18].

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ а б Ethnologue report for language code: dsb (англ.)(недаступная спасылка). Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Архівавана з першакрыніцы 29 верасня 2012. Праверана 21 ліпеня 2012.
  2. ↑ UNESCO (англ.). — UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2012.
  3. ↑ Ці долнасорбская, ці долналужыцкая
  4. ↑ Широкова А. Г. Западнославянские языки
  5. ↑ Скорвид С. С. Серболужицкий (серболужицкие) и русинский (русинские) языки: к проблеме их сравнительно-исторической и синхронной общности // Исследование славянских языков в русле традиций сравнительно-исторического и сопоставительного языкознания. Информационные материалы и тезисы докладов международной конференции. — М., 2001. — С. 109—114.
  6. ↑ Ермакова М. И. Функционирование серболужицкого языка // Язык. Этнос. Культура. — М., 1994. — С. 151—165.
  7. ↑ а б Трофимович К. К. Лужицкий язык
  8. ↑ Енч Г., Недолужко А. Ю., Скорвид С. С. Серболужицкий язык. — С. 1—2.
  9. ↑ Delnjoserbska rěčna komisija Архівавана 18 жніўня 2013.
  10. ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 39. — ISBN 978-80-246-1762-6.
  11. ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 43. — ISBN 978-80-246-1762-6.
  12. ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 45-47. — ISBN 978-80-246-1762-6.
  13. ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 54-57, 64-72. — ISBN 978-80-246-1762-6.
  14. ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 97-114. — ISBN 978-80-246-1762-6.
  15. ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 120. — ISBN 978-80-246-1762-6.
  16. ↑ Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 218. — ISBN 978-80-246-1762-6.
  17. ↑ а б Janaš P. Dolnosrbská mluvnice. — Praha: Karolinum, 2011. — С. 275. — ISBN 978-80-246-1762-6.
  18. ↑ Frinta A. Česká jména lužickosrbského původu // Naše řeč. — 1956. — Т. 39. — № 9-10.

Сеціва[правіць | правіць зыходнік]

Вікіпедыя

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
ніжнялужыцкай

Лагатып «Вікіслоўнікі»
Лагатып «Вікіслоўнікі»
У Вікіслоўніку спіс слоў ніжнялужыцкай змяшчаецца ў катэгорыі «Ніжнялужыцкая мова»
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Ніжнялужыцкая_мова&oldid=4372926"