Сфатул Цэрый
Сфатул Цэрый (рум.: Sfatul Ţării — Савет краю, Савет краіны) — орган дзяржаўнай улады ў Бесарабіі. Створаны 21 лістапада (4 снежня) 1917 года. Абвясціў Малдаўскую Народную Рэспубліку (надалей, з 27 сакавіка (9 красавіка) 1918 года Малдаўская Дэмакратычная Рэспубліка) і прызнаў далучэнне Бесарабіі да Румыніі, пасля чаго спыніў сваё існаванне 27 лістапада (10 снежня) 1918 года.
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Сфатул Цэрый быў часткова сфармаваны на так званым Ваенна-малдаўскім з'ездзе. Адкрыццё адбылося 21 лістапада (4 снежня) 1917 года. Адкрыццё першага пасяджэння пасвянціў Гурые Гросу. Старшынёй быў эсэр І. К. Інкулец, віцэ-старшынёй — П. М. Халіпа; выканаўчы орган — Савет генеральных дырэктараў (Дырэктарат); выдавалася газета «Сфатул цэрый».
Сітуацыя, якая склалася, а таксама хваляванні ў вёсцы і курс Цэнтральнай рады УНР на незалежнасць прымусілі Сфатул Цэрый 2 (15) снежня 1917 года прыняць дэкларацыю, што абвяшчала ўтварэнне Малдаўскай Народнай Рэспублікі. Дэпутаты Сфатул Цэрый паінфармавалі афіцыйнай тэлеграмай урад у Петраградзе. Новая рэспубліка была прызнана Петраградскім Саветам і Саветам Народных Камісараў РСФСР.
7 (20) снежня 1917 года быў арганізаваны Савет генеральных дырэктараў, што складаўся з дзевяці міністраў на чале з П. Ерханам. Былі прызначаны камісары ў паветах, рабіліся спробы стварэння арміі, ствараліся камітэты па выпрацаванні законаў. Аднак Сфатул Цэрый не меў ні адміністрацыйных, ні фінансавых магчымасцей для падтрымання грамадскага парадку ў рэспубліцы. Тымчасам узрос уплыў Саветаў. У гэтых умовах лідары Сфатул Цэрый пачалі весці перамовы з румынскім урадам пра ўвядзенне войскаў у Малдову. Звесткі пра гэтыя перамовы пратачыліся, што выклікала масавы пратэст насельніцтва. Не чакаючы завяршэнні перамоў, 7 снежня 1917 года пад падставай закупу харчу два палкі румынскай арміі перасеклі Прут, занялі Леова і некалькі пагранічных сёл. Бальшавікі Кішынёўскага гарнізона змаглі выставіць заслон румынскім войскам, а рэвалюцыйна наладжаныя салдаты ўзялі пад кантроль пагранічную станцыю Унгень.
20 снежня у Кішынёве і іншых гарадах былі пашыраны пракламацыі, што выкрывалі дзейнасць Сфатул Цэрый і абвінавачвалі яго ў продажы Бесарабіі Румыніі. Урад МНР адпрэчваў гэтыя вінавачанні. 21 снежня у «Бесарабскім жыцці» была апублікавана інфармацыя, што «сёлы Пагэнешць, Саратэ Рэзешць і Вайнешць аточаны румынскімі войскамі, якія страляюць па насельніцтве». Рэзалюцыі, што выказвалі пратэст супраць уводу румынскіх войскаў, апублікавалі многія грамадскія арганізацыі, улучаючы сялянскія з'езды Хоцінскага і Бельцкага паветаў, другі з'езд Румчерода і іншыя.
28 снежня 1917 года на пасяджэнні Сфатул Цэрый у Сялянскай фракцыі П. Ерхан паставіла на галасаванне пытанне пра патрэбу ўводу румынскіх войскаў «для змагання з анархіяй, аховы харчовых складоў, чыгунак і замежнай пазыкі». Гэта прапанова была прынята большасцю галасоў (38).
8 студзеня румынскія войскі пачалі наступ на паўночныя і паўднёвыя раёны Малдаўскай Народнай Рэспублікі. Сілы былі няроўныя і пасля некалькіх дзён кровапралітных баёў рэвалюцыйны штаб пакінуў Кішынёў і 13 студзеня яго занялі румынскія войскі. 15 студзеня Сфатул Цэрый па ініцыятыве І. Інкулеца правёў урачыстае пасяджэнне ў гонар прыёму румынскага генерала Е. Брашцяну. У сваіх заявах Сфатул Цэрый пераконваў насельніцтва, што румынскія войскі прыйшлі толькі для змагання з анархіяй і аховы чыгунак і складоў.
22 студзеня 1918 года міністр П. Ерхан інфармаваў Сфатул Цэрый, што Украінская Народная Рэспубліка абвясціла незалежнасць. На пасяджэнні ў ноч з 23 на 24 студзеня ва ўмовах дыслакацыі на тэрыторыі рэспублікі румынскіх войскаў Сфатул Цэрый абвясціў незалежнасць. У дэкларацыі пра незалежнасць абвяшчаліся дэмакратычныя правы і волі, роўнасць народаў, перадача зямлі сялянам і да т.п.
Кіраўнікі Сфатул Цэрый І. Інкулец і Д. Чугуряну распачалі некалькі падарожжаў у Ясы дзеля кансультацыі па пытанні аб'яднання Бесарабіі з Румыніяй з румынскім урадам, што знаходзіўся ў гэтым горадзе, бо Бухарэст быў акупаваны нямецкімі войскамі. У выніку перамоў быў распрацаваны план, паводле якога пытанне пра далучэнне павінна развязвацца Сфатул Цэрый, а не рэферэндумам, і пасля далучэння Бесарабія захавае статус правінцыйнай аўтаноміі, Сфатул Цэрый застанецца найвысокім органам улады і будзе абірацца ўсенародным галасаваннем.
З 13(2) студзеня па 27 сакавіка (9 красавіка) 1918 пяцёра дэпутатаў Сфатул Цэрый, якія выступалі супраць далучэння Бесарабіі да Румыніі былі расстраляныя на загад румынскага ваеннага камандавання. Многія дэпутаты, якія асцерагаліся падобнага лёсу, беглі з Бесарабіі. Пры спробе пераходу Днястра была таксама расстраляна Надзея Грынфельд — адна з дзвюх кабет-дэпутатаў.
27 сакавіка(9 красавіка) 1918 года на паседжанні Сфатул Цэрый быў пастаўлены пытанне пра аб'яднанне Бесарабію з Румыніяй. Была абвешчана Малдаўская Дэмакратычная Рэспубліка. Падчас галасавання будынак, дзе засядаў Сфатул Цэрый, быў аточаны румынскімі войскамі з кулямётамі, на самым галасаванні былі румынскія ваенныя ўлады. Галасаванне, насуперак пратэстам некаторых дэпутатаў, было адкрытым, а не таемным.
Прадстаўнікі нямецкай, балгарскай і гагаузскага меншасцей заявілі, што ў гэтым пытанні ўстрымліваюцца ад галасавання. Прадстаўнік сялянскай фракцыі У. Цыганко і прадстаўнік Рускай культурнай лігі А. Грэкулаў заявілі, што пытанне аб'яднання можна вырашыць толькі шляхам усенароднага рэферэндуму. Аднак да іх аргументаў не прыслухаліся, і было праведзена адкрытае пайменнае галасаванне. За далучэнне прагаласавалі 86 дэпутатаў, супраць — 3, устрымаліся — 36, адсутнічалі на пасяджэнні — 25.
У рэгіёне пачаліся масавыя страйкі і паўстанні.
У лістападзе пачалася падрыхтоўка да мірнай канферэнцыі ў Парыжы, на якой Румынія мела намер дамагчыся міжнароднага прызнання аб'яднання. Румынскі ўрад арганізавала скліканне Сфатул Цэрый дзеля прыняцця рашэнне пра безумоўнае аб'яднанне Бесарабіі з Румыніяй без якіх б там ні было ўмоў пра аўтаномію. Перад адкрыццём Сфатул Цэрый генеральны камісар Бесарабіі генерал Вайцяну запрасіў дэпутатаў і пераконваў іх адмовіцца ад аўтаноміі.
На паседжанні 25—26 лістапада 1918 года пры адсутнасці кворума 36-ю галасамі было прынята рашэнне пра безумоўнае далучэнне Бесарабіі да Румыніі, якое ліквідавала ўсё ўмовы акта ад 27 сакавіка 1918 года. Неўзабаве пасля прыняцця гэтага развязка Сфатул Цэрый спыніў сваё існаванне. Значная частка дэпутатаў выказала пратэст па гэтай нагодзе і нават скіравала мемарандум румынскаму ўраду з вымогамі аднавіць аўтаномію паводле акта ад 27 сакавіка, але іх прэтэнзіі не былі прыняты да ўвагі.
Наступныя 22 гады Бесарабія ўваходзіла ў склад Румыніі.
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сфатул Цэрый
