Элам

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Гістарычная дзяржава
Элам
𒁹𒄬𒆷𒁶𒋾
Сталіца Сузы
Найбуйнейшыя гарады Сузы, Чога-Занбіль, Ліян
Мова(ы) эламская мова
Форма кіравання манархія
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы
Сцяг Ірана Гісторыя Ірана
Персідская імперыя — Персідскія цары
Да нашай эры
Дагістарычны Іран
Гільмендская культура (3200—2200 да н.э.)
Прота-эламіты (3200—2700 да н.э.)
Джырофт (3000—500 да н.э.)
Элам (2700—539 да н.э.)
Мана (1000—700 да н.э.)
Мідыя (728—550 да н.э.)
Ахеменіды (648—330 да н.э.)
Селеўкіды (330—150 да н.э.)
Наша эра
Аршакіды (250 да н.э. — 224 н.э.)
Сасаніды (224—650)
Арабскае заваяванне (637—651)
Амеяды (661—750)
Абасіды (750—1258)
Тахірыды (821—873)
Алавіды (864—928)
Сафарыды (861—1003)
Саманіды (875—999)
Зіярыды (928—1043)
Буіды (934—1055)
Газневіды (963—1187)
Сельджукі (1037—1194)
Гурыды (1149—1212)
Харэзмшахі (1077—1231)
Хулагуіды (1256—1353)
Музафарыды (1314—1393)
Чабаніды (1337—1357)
Сербедары (1337—1381)
Джалаірыды (1370—1432)
Туркаманы Кара-Каюнлу (1407—1468)
Туркаманы Ак-Каюнлу (1378—1508)
Сефевіды (1501—1722/1736)
Хатакі (1722—1729)
Афшарыды (1736—1802)
Зенды (1750—1794)
Каджары (1781—1925)
Пехлеві (1925—1979)
Ісламская рэвалюцыя ў Іране (1979)
Ісламская рэспубліка Іран (з 1980)
Партал «Іран»

Эла́м (саманазва: 𒁹𒄬𒆷𒁶𒋾, Халтамці) — старажытная краіна на тэрыторыі сучаснага паўднёва-заходняга Ірана, на ўсход ад ракі Тыгр. Існавала як дзяржава ў 3 тысячагоддзі да н. э. — 639 да н. э.

Геаграфічна Элам падзяляўся на раўнінную і горную часткі. Галоўным культурным і адміністрацыйным цэнтрам з’яўляўся горад Сузы ў раўніннай частцы. Асноўнае насельніцтва складалі эламіты — народ, які размаўляў на ізаляванай мове. З 3 тысячагоддзя да н. э. яны ўжывалі некалькі форм пісьма, у тым ліку клінапіс. У пазнейшы перыяд у дзяржаўным справаводстве шырока выкарыстоўвалася акадская мова.

Элам меў шчыльныя сувязі з суседняй Месапатаміяй. Яны ўскладняліся частымі ваеннымі канфліктамі. У выніку Элам заваёўваўся Акадам, трэцяй дынастыяй Ура і Асірыяй, аднак зноў адраджаўся. Эламіты знішчылі трэцюю дынастыю Ура і дынастыю касітаў у Вавілоне. Супрацьстаянне Элама і Асірыі скончылася ліквідацыяй эламскай дзяржавы ў 639 г. да н. э. Пазней Элам быў падзелены паміж Мідыяй і Вавілонам, склаў асобную частку дзяржавы Ахеменідаў.

Гістарычная геаграфія[правіць | правіць зыходнік]

Назва Элам (клінапіс: 𒉏𒆠), або Эламту (𒉏𒈠𒆠) паходзіць з шумерскай і акадскай моў. Самі насельнікі Элама называлі сваю радзіму Халтамці (𒁹𒄬𒆷𒁶𒋾). Мяркуецца, што гэта можа значыць «краіна літасцівага бога»[1]. Яна складалася з 2 няроўных частак. Меншую займала раўнінная вобласць, што атрымала ў эліністычны перыяд назву Сузіяна паводле найбуйнейшага горада Сузы. Раўніна паступова падвышаецца з поўдня ад Персідскага заліва на поўнач да гор сучаснага Лурэстана і абрашаецца рэкамі Керхэ і Карун. У старажытнасці яны ўпадалі ў Персідскі заліў. Ландшафт старажытнай Сузіяны адлюстроўваўся на цыліндрычных пячатках як звілістыя вадацёкі, у якіх плавалі рыбы[2]. На захадзе яна межавала з забалочанымі землямі ніжняй Месапатаміі і хуткаплынным Тыграм.

На поўначы і ўсходзе ад раўніны пачыналася горная частка. Мяркуюць, што менавіта яна першасна і звалася Эламам[3]. У эламіцкіх надпісах вылучаліся горныя вобласці Аван, Сімашкі і Аншан, на тэрыторыі якіх у 3 тысячагоддзі да н. э. былі створаны дзяржаўныя фарміраванні. Горная частка Элама славілася сваімі багаццямі. Адтуль у Сузіяну і Месапатамію вывозілі лес, медзь, волава, іншыя металы, прыродны камень, коней. Межы ўплыву эламітаў у горным рэгіёне да канца не вызначаны. Яны маглі цягнуцца да Сіялка ў цэнтральнай частцы Іранскага плато.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Перыядызацыя[правіць | правіць зыходнік]

Гісторыю Элама прынята падзяляць на некалькі перыядаў:

  • Протаэламскі, 3200 — 2675 гг. да н. э.
  • Стары эламскі, 2675—1500 гг. да н. э.
  • Сярэдні эламскі, 1500—1100 гг. да н. э.
  • Новы эламскі, 1100—639 гг. да н. э.

Протаэламскі перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Протаэламская цывілізацыя

Тэрыторыя Элама была населена ў каменным веку. Сельская гаспадарка і вытворчасць керамікі ўзніклі ў эпоху неаліта, каля 12 000 — 9 500 тысяч гадоў таму[4]. Каля 4 395 г. да н. э. на раўніннай частцы было заснавана паселішча, што пазней ператварылася ў найбуйнейшы эламскі горад, вядомы як Сузы[5]. Раскопкі гэтага паселішча паказалі, што да апошняй трэці 4 тысячагоддзя да н. э. мясцовыя керамічныя вырабы значна адрозніваліся ад тых, што знаходзяць у суседняй Месапатаміі. Аднак каля 5200 гадоў таму тут ужо адчуваўся ўплыў паўднёвай месапатамскай культуры Джэмдзет-Наср[6]. Прыкладна ў той жа час з’явіліся гліняныя таблеткі з піктаграфічным лінейным пісьмом[7].

Лінейнае пісьмо першасна фіксавала матэрыяльны дабрабыт раўнінных жыхароў. Вельмі часта запісы тычыліся свойскай жывёлы. Протаэламіты трымалі авечак, коз, радзей кароў[8]. Важнасць жывёлагадоўлі была ў тым, што жывёла выступала не толькі як крыніца мяса, малака і воўны, але і як адзінка гандлёвых разлікаў. Відавочна, пашырэнне абмену і гандлю сталі прычынай таго, што ў 3 тысячагоддзі да н. э. горныя раёны на поўнач ад Сузіяны сталі цэнтрам вытворчасці медных сплаваў, у тым ліку бронзы[9]. У протаэламскі перыяд плошча Сузаў дасягнула 11 га[6], што сведчыць пра рост прадукцыйнасці эканомікі, якая дазваляла існаваць гарадскім паселішчам, у большай ступені залежным ад рамяства і гандлю, чым ад сельскай гаспадаркі.

Стары эламскі перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Ніжняя частка статуі Пузур-Іншушынака з надпісамі, знойдзеная ў Сузах

Першай вядомай узгадкай пра Элам у месапатамскіх крыніцах стала сведчанне пра паспяховае ўварванне ў гэту краіну з боку Энмебарагесі, прадстаўніка першай дынастыі Кіша. Мяркуецца, што гэта адбылося ў 2675 г. да н. э.[10] Паміж 2600 г. да н. э. і 2550 г. да н. э. эламіты перамаглі і паланілі Балулу, апошняга валадара першай дынастыі Ура, але ў выніку былі выгнаны з Шумера дзякуючы валадару Кіша. Варта мець на ўвазе, што запісы пра гэтыя падзеі з’явіліся значна пазней у перыяд трэцяй дынастыі Ура і ў час існавання Вавілона былі ўнесены ў спіс шумерскіх валадароў. У варыянце спіса, складзенага ў 2 тысячагоддзі да н. э. і знойдзенага ў Сузах, прысутнічае запіс пра кіраванне ў Эламе старога перыяда дынастыі з Авана[11]. У ім пералічаны 12 імёнаў валадароў, аднак пра дзейнасць першых сямі нічога не вядома.

Болей падрабязныя звесткі пра Элам з’яўляюцца ў месапатамскіх крыніцах часоў Акадскай імперыі. У спісе ваенных трыўмфаў Саргана I значыцца перамога над Эламам і здабыча, захопленая ў Аване. Сярод пераможаных ворагаў узгадваецца эламскі валадар Лух-ішан, які ў эламскім тэксце выступае як восьмы кіраўнік аванскай дынастыі Хішыпрашыні[11]. Нягледзячы на перамогу, Сарган I далучыў да свайго тытула толькі фармулёўку «заступнік Элама». Сузы і Аван не пералічваліся сярод гарадоў, што ўвайшлі ў склад яго імперыі. Паспяховыя ваенныя кампаніі супраць Элама вялі яго пераемнікі Рымуш і Маніштушу. Тым не меней, акадскі валадар Нарам-Сін быў вымушаны заключыць з Эламам дагавор. Яго тэкст дайшоў да нашага часу на акадскай і эламскай мовах. Ён пачынаецца са згадвання імёнаў эламскіх багоў, некалькіх шумерскіх і акадскіх багоў. Неназваны ў дакуменце валадар Элама сцвярджае: «Вораг Нарам-Сіна — мой вораг, сябар Нарам-Сіна — мой сябар!»[12] Некаторыя даследчыкі лічаць, што дагавор сведчыў аб падпарадкаваным стане Элама ў адносінах да Акада, але таксама выказваецца думка, што ён быў раўнапраўным. У ім зафіксаваны абмен пасланцамі і падарункамі.

Апошнім вядомым прадстаўніком Аванскай дынастыі стаў Пузур-Іншушынак[13]. Дакладны час яго кіравання не вядомы. Некаторыя гісторыкі лічаць, што ён ўзвысіўся пры нашчадках Нарам-Сіна, але ў запісах трэцяй дынастыі Ура ён называецца як сучаснік Ур-Наму. У надпісах ранняга перыяду ён сціпла называў сябе энсі Сузаў і вайскаводам Авана, але на стэле пазнейшых гадоў кіравання ён ужо адзначаны як валадар усёй краіны і чатырох бакоў свету. Дзякуючы паспяховай ваеннай кампаніі Пузур-Іншушынак падначаліў сабе суседнія горныя вобласці. Валадар Сімашкі прызнаў яго вяршэнства. У гонар сваіх перамог ён пабудаваў храм у Сузах. Пузур-Іншушынак быў апошнім манархам Элама, пры якім выкарыстоўвалася лінейнае пісьмо.

Пасля знішчэння Акадскай імперыі гутыямі адносіны паміж Шумерам і Эламам былі складанымі. Гудэа, энсі Лагаша, паведамляў, што перамог Элам і Аван. На адной з яго цыліндрычных пячатак кажацца, што эламіты і жыхары Суз удзельнічалі ў пабудове храма ў Лагашы[14]. Сярод абласцей, заваяваных Пузур-Іншушынакам, узгадвалася вобласць Кут, населеная гутыямі. Такім чынам, яго перамога магла садзейнічаць паўстанню Утухегаля і ўзвышэнню трэцяй дынастыі Ура. Яе другі прадстаўнік Шульгі падначаліў сабе Элам. Сузы былі пераўтвораны ў адзін з найважнейшых гарадоў агульнай шумерскай дзяржавы. Тут дзейнічалі законы Ур-Наму, выплочваліся штогадовыя правінцыйныя падаткі[15]. Болей за тое, эламіты былі вымушаны служыць у шумерскім войску. Але ў горных ускраінах працягвала існаваць мясцовая ўлада. У прыватнасці, захавалася дынастыя Сімашкі, у якой усяго налічвалася 12 валадароў. Характэрна тое, што ў перыяд трэцяй дынастыі Ура яны прынялі шумерскі тытул вайскаводаў.

Падчас кіравання Ібі-Суэна, апошняга лугаля трэцяй дынастыі Ура, Элам паўстаў супраць шумераў. Ібі-Суэн здолеў адбіць у паўстанцаў Сузы, але яго поспехі былі перарваны прыроднай катастрофай на радзіме. Паміж 2022 г. да н. э. і 2018 г. да н. э. Тыгр і Еўфрат змянілі свае рэчышчы. У Шумеры пачаліся голад і распад дзяржавы. Ібі-Суэн захаваў уладу толькі ў Уры[16]. У 2004 г. да н. э. Кіндату, шосты прадстаўнік дынастыі Сімашкі, узначаліў кааліцыю горных народаў і ўзяў Ур у аблогу[17]. Эламіты перакрылі канал, які злучаў горад з Еўфратам, што дапамагло ім скончыць аблогу перамогай. Ур быў разбураны. Ібі-Суэна і сакральную статую Сіна вывезлі ў Элам. Вызваленне Элама ад панавання трэцяй дынастыі Ура ўнесла змены ў тытул кіраўнікоў дынастыі Сімашкі. Індату-Іншушынак I, сын Кіндату, ужо называў сябе як сункір (манарх) Элама і Сімашкі.

Пасля заняпаду Ура галоўнымі праціўнікамі Элама ў Месапатаміі сталі лугалі Ісіна і Ларсы. Ішбіэра, заснавальнік першай дынастыі Ісіна, выгнаў войска Кіндату з Шумера, а пазней ён або яго сын Шуілішу вярнулі статую Сіна. Пераемнікі Кіндату былі вымушаны шукаць саюз з Эшнунай[18], дзе з пачатку 2 тысячагоддзя да н. э. кіравалі лугалі з эламскімі імёнамі. Тым не меней, у 1932—1906 гг. да н. э. дынастыя Сімашкі пацярпела паражэнне ад амарэйскай дынастыі Ларсы[19]. Апошнім прадстаўніком дынастыі Сімашкі паводле эламскага спісу стаў Ідату II, які меў тытул толькі кіраўніка (энсі) Сузаў.

Да сярэдзіны XIX ст. да н. э. у Эламе адбылася змена кіравання, калі ўлада апынулася ў валадароў з першасным тытулам сукальмах. Звычайна іх вылучаюць у самастойную дынастыю, паколькі сувязь з папярэдняй дынастыяй Сімашкі не ясная. Першым яе прадстаўніком быў Эпарты, або Эбарат[20], таму гэтую дынастыю часам называюць Эпартыдамі. Перад сваім імем Эпарты ставіў клінапісны знак «дэнгір», што значыла «бажаство» — незвычайны выпадак для Элама, дзе ў адрозненні ад Акада і Шумера валадары не абагаўляліся. Для ўзмацнення свайго стану ён ажаніўся з прынцэсай з Ісіна. Яго сын Шылхаха не меў прамых нашчадкаў і перадаў уладу нашчадкам сваёй сястры. У далейшым усе валадары дынастыі спасылаліся на свой род ад сястры Шылхахі.

Дынастыя сукальмах вяла актыўную палітыку ў дачыненні да Месапатаміі, аднак ёй прыйшлося сутыкнуцца з узвышэннем Вавілона. У 1764 г. да н. э. Хамурапі, валадар Вавілона, перамог кааліцыю Элама, Эшнуны і Асірыі[21], а ў 1763 г. да н. э. разбурыў Ларсу і паланіў Рым-Сіна, прадстаўніка апошняй дынастыі Ларсы, якая па меркаванню некаторых вучоных паходзіла з Элама[22]. У канцы XVIII ст. да н. э. або ў пачатку XVII ст. да н. э. эламскі сукальмах Кутыр-Нахунтэ зрабіў спусташальнае нашэсце на Вавілонію, дзе зруйнаваў святыні Акада[23]. Магчыма, менавіта яго ўзгадвае Кніга Быцця пад імем Кедарлаамэр[24], калі апавядае пра ўмяшанне эламітаў у вайну на Блізкім Усходзе. Саслабленне Вавілона садзейнічала яго заваяванню касітамі, якія пазней ператварыліся ў супернікаў Элама.

Сярэдні эламскі перыяд[правіць | правіць зыходнік]

На мяжы XVI ст. да н. э. і XV ст. да н. э. дынастыя Эпартыдаў спынілася пры невядомых абставінах. На чале Элама стаў валадар Кідыну, які ўжо не ўжываў тытул сукальмах. Ён і яго 4 пераемнікі зваліся сункір Элама і Аншана, а таксама служкамі Кірвашыра, бажаства з Іранскага плато[25]. Відавочна, іх кіраванне было спынена нашэсцем касіцкага валадара Курыгальзу. Згодна з месапатамскімі крыніцамі, валадар Элама кпіў з яго і прапаноўваў пазмагацца. Курыгальзу атрымаў перамогу, захапіў праціўніка ў палон і ўвайшоў у Сузы. Захоп палаца ў гэтым горадзе ён прысвяціў багіне Нінліль[26]. На троне Элама апынуўся заснавальнік новай дынастыі Ігіхалкі, які дзякаваў за прыход да ўлады багіню Іштар[27]. Яго сын Пахір-Ішан ажаніўся з сятрой (або дачкой) Курыгальзу.

З часоў знікнення эламскай лінейнай пісьмовасці ў адміністрацыйным жыцці Элама часцей карысталіся акадскай мовай. У гады кіравання дынастыі Ігіхалкідаў працягвалі карыстацца клінапісам, але ўжывалі эламскую мову. Дзякуючы міру з Вавілоніяй валадары разгарнулі маштабнае будаўніцтва ў Сузах і Чога-Занбіль. Унташ-Напірыша (XIII ст. да н. э.), заснавальнік Чога-Занбіль, узводзіў не толькі культавыя комплексы і ўмацаванні, але таксама складаныя ірыгацыйныя збудаванні[28]. Аднак у другой палове XII ст. у справы саслабленай касіцкай дынастыі Вавілоніі пачала актыўна ўмешвацца Асірыя. Таму эламскі валадар Кідын-Хутран здзейсніў 2 спусташальныя паходы ў Месапатамію.

Дынастыя Шутрукідаў, што ўсталявалася на мяжы XIII ст. да н. э. і XII ст. да н. э., працягвала палітыку папярэднікаў па «эламізацыі» Элама, а таксама актыўна займалася будаўніцтвам. Яе другі прадстаўнік Шутрук-Нахунтэ, які даў назву ўсёй дынастыі, займаўся зборам стэл і іншых старажытных помнікаў[29]. Часцяком іх дастаўлялі яго воіны з экспедыцый у горныя мясцовасці. У 1157 г. да н. э. яго войска захапіла Вавілон і канчаткова выгнала дынастыю касітаў[30]. Аднак сіл для даўгатэрміновага ўтрымання шматнаселенай Вавілоніі ў эламітаў не было. У неакупаванай частцы краіны ўлада перайшла да другой дынастыі Ісіна, якая вызваліла Вавілон. Нашчадкі Шутрук-Нахунтэ былі вымушаны абмяжоўвацца спусташальнымі рэйдамі супраць суседняй краіны. Яны таксама атакавалі Асірыю. Навухаданосар I здзейсніў 2 зваротныя паходы супраць Элама. Першы скончыўся фактычным паражэннем з-за эпідэміі, што ахапіла яго войска. Але ў другі раз ён уварваўся ў Сузіяну і атрымаў перамогу на рацэ Дыяла. Навухаданосар I не здолеў развіць поспех і канчаткова заваяваць Элам, паколькі сам пацярпеў паражэнне ад Асірыі.

Новы эламскі перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Эламскі прынц спрабуе выратаваць параненага ў бітве бацьку, валадара Тэмці-Хубан-Іншушынака

Катастрофа бронзавага веку і некалькі наступных стагоддзяў гісторыі Элама амаль не асветлены пісьмовымі крыніцамі. У XI—X стст. да н. э. на Іранскім плато і паўночна-ўсходніх схілах Загроса з’явіліся арыі[31], якія ў першай палове 1 тысячагоддзя да н. э. стварылі магутныя дзяржавы Мідыю і Персію. Ускосным сведчаннем таго, што Элам пацярпеў ад нашэсця, з’яўляецца пакіданне карэнным насельніцтвам Аншана каля 1000 г. да н. э.[32] Магчыма, гэта паўплывала на змену ў адносінах паміж Эламам і Вавілоніяй, якія выступілі як саюзнікі супраць супольных ворагаў. У 985—980 гг. Вавілонам кіраваў Мар-біці-апла-уцур, валадар эламскага паходжання[33]. У 720 г. да н. э. эламіты выступілі на баку вавіланян і перамаглі асірыйскага валадара Саргана II[34].

Адным з першых валадароў Элама ў 1 тысячагоддзі да н. э., што ўзгадваўся ва ўласна эламскіх крыніцах, быў Шутрук-Нахунтэ II (скончыў кіраваць у 699 г. да н. э.). Хаця яго часам адносяць да нейкай новай дынастыі, якая ўзначаліла краіну пасля Шутрукідаў, сам ён лічыў сябе іх нашчадкам і меў тыя ж тытулы, што і валадары канца 2 тысячагоддзя да н. э. Цікава, што доўгі час даследчыкі меркавалі, быццам бы яго першасным імем было Шутур-Нахунтэ[35]. Але, як пазней высветлілася, гэта былі розныя валадары[36]. Ён называў сябе прымнажальнікам дзяржавы. У 702 г. да н. э. няўдала падтрымаў вавілонскага валадара Мардук-апла-ідзіна II у барацьбе з Сінахерыбам[37] і ў выніку, паводле вавілонскіх крыніц, быў зрынуты сваім братам Халушу-Іншушынакам[38], які ў сваю чаргу быў забіты падчас паўстання.

У 691 г. да н. э. Сінахерыб арганізаваў буйную ваенную экспедыцыю супраць Элама як помсту за выкраданне яго сына з Вавілона. Асірыйскае і эламскае войскі сустрэліся на рацэ Тыгр. Сінахерыб паведамляў, што забіў у бітве 150 000 варожых воінаў. Ён пахваляўся[39]:

Колы маёй баявой калясніцы, якая зводзіць бязбожных і злых, былі заліты брудам і крывёй. Я запоўніў раўніну целамі іх ваяроў, як травою. Я зрэзаў ім яечкі і парваў іх інтымныя месцы, як насенне агуркоў у чэрвені. Потым яны ўцяклі ад мяне. Яны стрымлівалі мачу, але дазвалялі гною патрапіць у іх калясніцы.

Але яго пахвальба хавала рэчаісны пройгрыш. Яму прыйшлося спыніць наступ і вярнуцца ў Асірыю.

Відавочна, у гады кіравання асірыйскага валадара Асархадона адносіны паміж яго дзяржавай і Эламам на кароткі час палепшыліся. Ашурбаніпал нават узгадваў харчовую дапамогу, якую яго бацька аказаў эламскаму валадару Уртаку (каля 675—664 гг. да н. э.), калі ў Эламе здарыўся неўрадлівы перыяд[40]. Але, калі ён узначаліў імперыю, адносіны паміж краінамі зноў абвастрыліся. Эламіты падтрымалі яго брата Шамаш-шум-укіна ў барацьбе за трон, а таксама працягнулі набегі на Месапатамію. У 653 г. да н. э. войска Ашурбаніпала ўварвалася ў Элам і на рацэ Улай атрымала бліскучую перамогу. Эламскі валадар Тэмці-Хубан-Іншушынак быў абезгалоўлены. У Ніневіі захаваўся рэльеф, на якім Ашурбаніпал выяўлены падчас адпачынку з жонкай, а галава Тэмці-Хубан-Іншушынака непадалёк прымацавана да дрэва[41]:

Галава Тэмці-Хубан-Іншушынака прымацавана да дрэва злева

У 646—645 гг. да н. э. Ашурбаніпал паўтарыў паход на Элам і заняў Сузы. Эламскі валадар Хумпан-Хальташ схаваўся ў гарах, але трапіў у палон да горнага племені і быў перададзены асірыйцам[42]. Лічыцца, што Элам быў канчаткова заваяваны Асірыяй у 639 г. да н. э.

У 605 г. да н. э., калі Асірыя была заваявана Мідыяй і Вавілоніяй, горная частка Элама ўвайшла ў склад Мідыі, а раўнінная — Вавілоніі. Відавочна, Сузы атрымалі пэўную аўтаномію, паколькі ў першай палове VI ст да н. э. тут узгадваліся мясцовыя валадары. У 540 г. да н. э. Элам увайшоў у склад імперыі Ахеменідаў. Апошнюю спробу ўзнавіць незалежнасць радзімы зрабілі паўстанцы-эламіты на чале з Ашынам у 522 г. да н. э. Але паўстанне было задушана, а Ашына забіты Дарыем I[43].

Дзяржава[правіць | правіць зыходнік]

Выява на стэле Унташ-Напірышы

Асаблівасцю функцыянавання дзяржавы ў Эламе было тое, што ён аб’ядноўваў некалькі адміністрацыйных фарміраванняў: Сузы, Аван, Сімашкі і Аншан. Прычым, у гісторыкаў не выклікае спрэчак толькі месцазнаходжанне Сузаў. Некаторыя мяркуюць, што Аван і Аншан маглі з’яўляцца тым жа самым месцам, паколькі ў перыяд існавання тытула валадара Элама і Авана, Аншан не ўзгадваўся. Калі з’явіўся тытул валадара Элама і Аншана, Аван ужо не пералічваўся ў складзе дзяржавы. Але звычайна Аван лакалізуюць на поўнач ад Сузаў, Сімашкі — на паўночны усход, а Аван — на усход і паўднёвы ўсход[25]. Вобласць Сімашкі была далучана толькі Пузур-Іншушынакам і канчаткова інтэгравалася ў склад Элама пасля заняпаду трэцяй дынастыі Ура. Не вядома, ці сапраўды вобласць Аншан была часткай Элама ў апошнія стагоддзі яго існавання. На сувязь з Аншанам першай паловы 1 тысячагоддзя да н. э. прэтэндавала дынастыя Ахеменідаў[44].

На працягу большай часткі XX ст. даследчыкі гісторыі Элама сцвярджалі, што мясцовая манархія была трыадзінай. Усталяванне трыадзінства імкнуліся прасачыць ужо ў перыяд дынастыі Сімашкі. Выразна яно выяўлялася падчас кіравання дынастыі Эпартыдаў. Выглядала гэта наступным чынам. На чале дзяржавы стаяў вярхоўны валадар, але разам з ім існавала пасада другога валадара, старэйшага з братоў манарха. Яго рэзідэнцыя знаходзілася ў месцы паходжання дынастыі, але ні ў якім разе не ў Сузах. Сузы былі падначалены свайму асабліваму валадару, звычайна старэйшаму сыну вярхоўнага валадара. Пасля смерці апошняга, другі валадар займаў трон, яго пасада перадавалася маладзейшаму брату, але валадар Сузаў працягваў кіраваць пакуль не паміраў, і тады яго месца атрымоўваў старэйшы сын дзейснага манарха[45].

Сучасныя даследчыкі адмаўляюцца ад сцверджання аб трыадзінстве ўлады. Атрыманне трона ў спадчыну звычайна засноўвалася на мужчынскім першародстве. Аднак манархі Элама мелі традыцыю жаніцца на сваіх сёстрах, прычым дзеці ад такіх шлюбаў мелі вышэйшы статус, чым іншыя дзеці валадара, а значыцца маглі прэтэндаваць на трон перш за старэйшых братоў ад іншых шлюбаў. Вышэйшая жа ступень легітымнасці была прадастаўлена сыну, народжанаму ад саюза валадара з яго ўласнай дачкой. Калі ў манарха не было нашчадкаў, то ўлада пераходзіла да пабочнай лініі дынастыі, часцей — да яго брата або пляменніка. Наяўнасць асобнага валадара Сузаў не была правілам, хаця вярхоўны валадар мог часова перадаваць частку ўлады свайму сыну або сваяку, напрыклад, калі яго двор пераязджаў улетку са спякотнай сталіцы ў горы[25].

Некаторае выключэнне складае перыяд канца кіравання дынастыі Сімашкі — пачатку кіравання дынастыі Эпартыдаў. Падобна на тое, што першыя сукальмах валадарылі разам з прадстаўнікамі старой дынастыі, прычым абедзве дынастыі прэтэндавалі на ўсю ўладу ў дзяржаве[46]. Тытул сукальмах паходзіў з суседняга Шумера і быў ніжэйшы за тытулы лугаля і энсі. Відавочна, ён з’явіўся ў Сузах у перыяд шумерскай акупацыі трэцяй дынастыяй Ура. Але менавіта пры Эпартыдах, што карысталіся ім, адбылося небывалае ўзвышэнне дзяржавы, калі манархі Мары і Вавілона звярталіся да эламскага валадара прыніжана як да бацькі[47].

Манархі Элама разглядалі сябе як прылады волі багоў, а таму іх цывільная ўлада перамяжоўвалася з сакральнай. Яны выступалі ў ролі вярхоўных суддзяў, вайскаводаў і будаўнікоў. Да 1 тысячагоддзя да н. э. асноўным сімвалам іх улады з’яўлялася змяя[48]. У прыватнасці, ў абліччы змяі быў зроблены трон. Выявы змеяў таксама знаходзяць на іншых палацавых артэфактах.

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Статуя з Сузаў з выявай валадара падчас ахвярапрынашэння

Рэлігія эламітаў была політэістычнай. Усяго вядома каля 200 імёнаў багоў[49], якіх шанавалі ў Эламе, аднак многія з іх мелі неэламскае паходжанне. Вядомы культы дыльмунскага бога фінікавых пальм Анзака, шумерскіх і акадскіх багоў Інаны, Сіна, Шамаша, Іштар, Эа і інш. Ім будавалі храмы, прысвячалі надпісы, імі кляліся, дадавалі іх імёны ў свае асабістыя. Існавалі эламскія цыліндрычныя пячаткі з міфалагічнымі сюжэтамі з Месапатаміі[50]. Росквіт шанавання іншаземных багоў прыйшоўся на эпоху Эпартыдаў. Эламскія багі ўпершыню ўзгадваюцца ў дагаворы з Нарам-Сінам. У другой палове 2 тысячагоддзя да н. э. іх шанаванне набывае болей уяўны характар. Аднак далёка не ўсе эламскія багі атрыбутаваны. Амаль палова эламскіх багоў, якія згадваюцца ў шумерскіх і акадскіх крыніцах, невядома з эламскіх тэкстаў. З 19 эламскіх багоў, пералічаных Ашурбаніпалам, атрыбутаваны толькі 14.

Найбольш вядомыя багі эламскага пантэона:

Галоўным рэлігійным цэнтрам краіны здаўна былі Сузы. Каля 1250 г. да н. э. валадар Унташ-Напірыша заснаваў храмавы комплекс у Чога-Занбіль[51], першапачаткова прысвечаны багам Іншушынаку і Напірышы. Але ўжо ў час кіравання Унташ-Напірышы комплекс ператварыўся ў месца шанавання розных багоў. Ён зруйнаваў малы зікурат у гонар Іншушынака і пабудаваў на яго месцы вялікі, дзе адбываліся рытуалы і ахвярапрынашэнні заступнікам валадарскай дынастыі. Тым не меней, Чога-Занбіль не здолеў цалкам захіліць Сузы.

Пасрэднікам паміж багамі і людзьмі лічылася жрэцтва. Яно складала асобны пласт грамадства і было арганізавана ва ўплывовую супольнасць. На чале яе стаялі вярхоўны жрэц і яго намеснік у Сузах. Храмы валодалі землямі, рухомай і нерухомай маёмасцю, атрымоўвалі ахвяраванні ад парафіян і валадароў, займаліся ліхвярствам. Жрацы ўваходзілі ў склад арыстакратыі, часам займалі дзяржаўныя і ваенныя пасады[52]. Жрацамі маглі быць як мужчыны, так і жанчыны. Аднак пробашчамі храмаў з’яўляліся толькі мужчыны. Акрамя шанавання багоў, эламскія жрацы практыкавалі магію, у прыватнасці некрамантыю.

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Хінц 1977, с. 16.
  2. ↑ Хінц 1977, с. 19.
  3. ↑ Piotr Steinkeller, THE BIRTH OF ELAM IN HISTORY
  4. ↑ NEOLITHIC AGE IN IRAN
  5. ↑ Susa — World History Encyclopedia
  6. ↑ а б BRONZE AGE — Encyclopaedia Iranica
  7. ↑ The Puzzle of Proto-Elamite
  8. ↑ JACOB L. DAHL, ANIMAL HUSBANDRY IN SUSA DURING THE PROTO-ELAMITE PERIOD
  9. ↑ The Metallurgy of Bronzes from Western Luristan
  10. ↑ Potts 1999, p. 81.
  11. ↑ а б AWAN — Encyclopaedia Iranica
  12. ↑ The Treaty of Naram-Sin(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 кастрычніка 2021. Праверана 24 кастрычніка 2021.
  13. ↑ Potts 1999, p. 118—119.
  14. ↑ Price, I. M. The Topography of the Gudea Inscriptions // Journal of the American Oriental Society. Vol. 43, 1923. P. 41 — 48
  15. ↑ Potts 1999, p. 132.
  16. ↑ Richard Zettler, THE EMPIRE OF UR-NAMMU UNDER HIS DESCENDANTS
  17. ↑ Biography of King of Ur Ibbi-Sin (2028—2004 a.с.) Архівавана 24 кастрычніка 2021.
  18. ↑ Yuhong, Wu. A political history of Eshnunna, Mari and Assyria during the early Old Babylonian period (from the end of Ur III to the death of ŠamŠi-Adad). — Changchun, 1994
  19. ↑ Potts 1999, p. 187.
  20. ↑ Katrien De Graef, Susa in the Late 3’d Millennium: From a Mesopotamian Colony to an Independent State (MC 2f 10-f9S0)
  21. ↑ Hammurabi — Biography, Code, Importance, & Facts — Britannica
  22. ↑ Leon Legrain, ELAM. ISIN-LARSA
  23. ↑ Potts 1999, p. 237.
  24. ↑ Быццё, 14:1, 4, 5, 9, 17
  25. ↑ а б в The history of Elam — Encyclopaedia Iranica
  26. ↑ Kurigalzu I — Alchetron, The Free Social Encyclopedia
  27. ↑ Potts 1999, p. 205—209.
  28. ↑ Хінц 1977, с. 112—118.
  29. ↑ Хінц 1977, с. 122.
  30. ↑ Nebuchadnezzar and the Fall of Babylon
  31. ↑ ARYANS — Encyclopaedia Iranica
  32. ↑ Waters, M. The Earliest Persians in Southwestern Iran: The Textual Evidence // Iranian Studies. Vol. 32, no 1, 1999. — P. 99
  33. ↑ Leick, G. Who’s Who in the Ancient Near East. — Psychology Press, 2001 P. 101
  34. ↑ Sargon II, king of Assyria (721—705 BC)
  35. ↑ Maurice Lambert, Appendice: Shutruk-Nahunte et Shutur-Nahunte
  36. ↑ Shutur-Nahhunte is not Shutruk-Nahhunte: expert
  37. ↑ Sennacherib — Jewish Virtual Library
  38. ↑ Hallushu(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 28 кастрычніка 2021. Праверана 28 кастрычніка 2021.
  39. ↑ Sennacherib — World History Encyclopedia
  40. ↑ Waters, M. Teʾumman in the Neo-Assyrian Correspondence // Journal of the American Oriental Society. Vol. 119, no 3, 1999. — P. 473—477
  41. ↑ Peter Tsouras, The Fall of Elam, 645 B.C.
  42. ↑ Виктор Рeбрик, Лекции по истории Древнего Востока: от ранней архаики до раннего средневековья
  43. ↑ ššina — Livius.org
  44. ↑ ANSHAN — Encyclopaedia Iranica
  45. ↑ Хінц 1977, с. 86—89.
  46. ↑ Potts 1999, p. 164.
  47. ↑ Potts 1999, p. 160.
  48. ↑ Neshat Madadi, Hassan Ali Pourmand & Seyyedeh Motahareh Mousavi, Mythical Motifs in the Furniture of Elamite Civilization
  49. ↑ Elamite religion — Encyclopaedia Iranica
  50. ↑ Nooraddin Mehdi Ghaempanah, Reza Mehr Afarin and Malake Heydar, Mythological Scenes from Ancient Mesopotamia on Elamit Cylinder Seals
  51. ↑ Chogha Zanbil — World History Encyclopedia
  52. ↑ Abdol Aziz Movahed, Karim Golshani Rad, Mohammad Reza Masih Rad, Role and status of druids (priests) in ancient Elam Архівавана 23 сакавіка 2017.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

commons: Элам на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Элам&oldid=4595091"