Блёкат чорны

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Блёкат чорны

Агульны выгляд квітнеючай расліны
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Hyoscyamus niger L.


Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  30523
NCBI  4079
EOL  581037
GRIN  t:19532
IPNI  815932-1
TPL  kew-2857441

Блёкат чорны[3][4] (Hyoscýamus níger) — двухгадовая травяністая расліна, від роду блёкат (Hyoscyamus) сямейства паслёнавыя (Solanaceae), якая першапачаткова расла ў Еўразіі, а затым распаўсюдзілася паўсюдна.

Усе часткі расліны атрутныя, утрымліваюць моцнадзейныя алкалоіды — гіясцыямін  (руск.) (бел., скапаламін  (руск.) (бел. і атрапін. Блёкат і яго прэпараты ўжываюць і як лекавую расліну, але толькі па прызначэнні лекара.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Відавую назву niger — чорны — расліна атрымала з-за чорна-фіялетавага зева кветкі[5].

Сярод беларускіх назваў блёкат чорны, блёкат[6], дурнап’ян[7], мардоўнік[8][9][10], гарлачыкі, зубнік[9][11][12][13][14], дур-трава, дыдар, дыдыр[9][15].

Батанічнае апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Двухгадовая расліна вышынёй 20-115 см, з непрыемным пахам, пакрытае мяккім клейкім пушком. У першы год утварае толькі разетку  (руск.) (бел. эліптычных завостранага, выемкава-перыстараздзельнага або буйназубковага мяккага лісця на доўгіх хвосціках. Прамыя, тоўстыя (таўшчынёй ля аснавання 1,5—2 см), галінастыя, пакрытыя мяккімі валасінкамі сцёблы[4] вырастаюць на другі год[16].

Корань вертыкальны, таўшчынёй да 2-3 см, слабагалінасты[4], мяккі, часам амаль губчаты, маршчыністы, з патоўшчанай каранёвай шыйкай.

Лісце чарговае[4], мяккае, цьмянае, зверху цёмна-зялёнае[4], знізу шаравата-зялёнае[4], больш светлае. Ніжняе (разеткавае) лісце на доўгіх хвосціках, даўгавата-яйкападобнае або эліптычнае, выемчата-перыстанадрэзанае, да часу цвіцення адмірае; сцябловае— сядзячае, паўсцеблаабдымныя[4], даўгавата-ланцэтнае, выемчата-лопасцевае або надрэзанае, з трохкутнымі або трохкутна-ланцэтнымі, завостранымі або вострымі, большай часткай з чатырма—пяццю лопасцямі або надрэзамі; прыкветкавае — сядзячае, даўгаватае або вузкаланцэтнае, з нешматлікімі зубцамі або цэльнакрайняе. Лісце, як і ўся расліна, валодае непрыемным пахам[4].

Кветкі сядзячыя, сабраны на канцах сцябла і галін у аблісцвеных завітках[4], якія пасля цвіцення моцна падаўжаюцца. Чашачка зялёная травяністая, даўжынёй 10-22 мм, унізе трубчастая, вышэй сярэдзіны рэзка шырока званочкава-пашыраная, з пяццю шырокімі трохкутнымі зубцамі, рэзка звужанымі ў кароткае вастрыё; пры пладах павялічаная, даўжынёй 21-32 мм, цвярдзее, званочкавая, з перацяжкай вышэй сярэдзіны, у ніжняй частцы пашыраная і тут густаатагнута-валасістая. Вяночак пяцілопасцевы, даўжынёй 20-45 мм, варонкападобны, брудна-жоўты[4] або радзей бялёсы, з сеткай пурпуровых жылак, а ў зеве і ў верхняй частцы трубкі пурпурна-фіялетавы, з тупымі, некалькі няроўнымі лапасцямі адгіну. Тычынкі няроўныя, дзве больш кароткія, астатнія тры — больш доўгія, некалькі  перавышаюць зеў, з белымі ніткамі, прымацаванымі ў сярэдзіне трубкі, унізе валасістай. Песцік з верхняй завязью. Завязь голая; слупок у ніжняй частцы валасісты. Лычык галоўкавы. Цвіце ў чэрвені — жніўні[4].

Плады — двухгнёздавая каробачка гарлачыкавай формы (крыначка), якая адкрываецца наверсе паўшарападобным вечкам[4]. Насенне шматлікае (да 500 насенін у кожнай каробачцы), цёмна-карычневае або буравата-шэрае[4], круглявае або злёгку пупышкападобнае, пляскатае[4], з дробнаячэістай паверхняй, даўжынёй каля 1,5 мм; вага 1000 насенін 0,5—0,9 г[17]. Плоданасіць у ліпені — верасні[4]. Размнажаецца толькі насеннем[4].

Распаўсюджанне і экалогія[правіць | правіць зыходнік]

Натуральны арэал вельмі вялікі, уключае поўнач Афрыкі (ад Алжыра да Туніса), умераную і трапічную зоны Азіі (Малая Азія, Сярэдняя Азія, Пярэдняя Азія, Каўказ і Закаўказзе, Кітай, Індыйскі субкантынента), амаль усю Еўропу (ад паўднёвай Швецыі да Корсікі).

Расліна занесена  (руск.) (бел. і здзічэла ў Паўночнай Амерыцы і Аўстраліі.

У Расіі і сумежных краінах блёкат чорны распаўсюджаны галоўным чынам у сярэдняй і паўднёвай паласе еўрапейскай часткі Расіі, у Заходняй і Усходняй Сібіры, Сярэдняй Азіі, на Каўказе, ва Украіне, у Беларусі, дзе часцей сустракаецца на поўдні, і Прыбалтыцы, як заносны від на Далёкім Усходзе Расіі[4].

Ставіцца да рудэральных пустазелляў, расце на закінутых месцах, каля дарог і жылля, па пакладах і палях.

Асноўныя раёны нарыхтовак сыравіны ў Расіі: Паўночны Каўказ, Башкірыя, Самарская і Варонежская вобласці. Уведзены ў культуру. Культывуецца ў спецыялізаваных гаспадарках на Украіне і ў Сібіры.

Харчовыя ланцугі[правіць | правіць зыходнік]

Блёкатам харчуюцца лічынкі некаторых відаў лускакрылых (напрыклад, бялянка капусная) і цвердакрылыя (напрыклад, лічынкі і жукі каларадскага жука).

Раслінная сыравіна[правіць | правіць зыходнік]

Лісце блёкату чорнага і вырабленыя з іх прэпараты ўваходзілі ў Дзяржаўную фармакапею СССР  (руск.) (бел..

У гамеапатыя прымяняецца эсэнцыя са свежай цэлай квітнеючай расліны.

У тыбецкай медыцыне прымяняюцца насенне і трава.

Нарыхтоўка лекавай сыравіны[правіць | правіць зыходнік]

З лячэбнай мэтай нарыхтоўваюць лісце  (руск.) (бел. (лац.: Folium Hyoscyami)[4], у фазе разеткі і цвіцення, і траву блёкату (Herba Hyoscyami), у фазе плоданашэння. Тэрмін захоўвання сыравіны два гады[18].

Сцябловае лісце збіраюць у ліпені, падчас цвіцення раслін[4] (разеткавае да гэтага часу адмірае), а разеткавае з нецвітучых раслін — увосень першага года жыцця. Сабранае лісце адразу пасля яго збору сушаць на гарышчах пад жалезным дахам або пад навесамі, раскладваючы іх тонкім пластом[4]. Пры выкарыстанні сушылак тэмпература награвання матэрыялу не павінна перавышаць 60° С[4]. Добрая сыравіна не павінна мець вільготнасць больш 13-14 %, попелу не больш за 20 %, у тым ліку попелу, нерастваральнага ў дзесяціпрацэнтнай салянай кіслаце, не больш за 10 %, алкалоідаў не менш 0,05 %, арганічнай прымешкі (часткі іншых раслін) не больш за 1 %, мінеральных прымешак (пыл, зямля, пясок, каменьчыкі) не больш за 0,5-1 %, пажоўклага, пабурэлага і чорнага лісця блёкату не больш за 3-5 %, іншых частак блёкату (верхавін сцеблаў, кветак і пладоў) не больш за 4-5 %, здробненых частак лісця блёкату не больш 8-9 %[16].

Апрацоўка ў культуры[правіць | правіць зыходнік]

Саджанец блёкату чорнага

Блёкат паходзіць з Еўразіі, але цяпер вырошчваецца па ўсім свеце[19] для выкарыстання ў фармакалагічных мэтах. Блёкат рэдка сустракаецца ў Паўночнай Еўропе; яго культываванне для медыцынскага прымянення распаўсюджана і легальна ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе і ў Індыі. Блёкат з’яўляецца знікаючай раслінай паводле Чырвонага спіса Сусветнага саюза аховы прыроды[20].

Вырошчванне блёкату чорнага ў культуры магчыма на ўрадлівых друзлых глебах. Участкі, на якіх застойваецца вада, для вырошчвання блёкату непрыдатныя. Лепшыя папярэднікі — чорны пар  (руск.) (бел. і азімыя, якія высейвалі па ўгноенаму пару. Глебы з падвышанай кіслотнасцю неабходна вапнаваць  (руск.) (бел.. Угнаенні ўносяць пад асноўнае узворванне пры пасеве і ў падкормах. Пасеў вырабляюць вясной ці пад зіму. Для вясновага пасеву насенне неабходна стратыфікаваць  (руск.) (бел.. Пасеў вырабляюць радавым спосабам з міжраддзямі ў 60 см з заладкай насення на глыбіню 1,5-2 см. Норма высеву насення 8-9 кг са ўсходжасцю не ніжэй за 65-70 %. Калязімовы пасеў вырабляюць павярхоўна, без заладкі насення пры норме высеву 10-11 кг/га. На першым годзе жыцця расліна развівае толькі разетку прыкаранёвага лісця, на другім годзе цвіце і плоданасіць. Догляд плантацый складаецца ў праполцы і рыхленні міжраддзяў, падкормах і барацьбе са шкоднікамі і хваробамі. Збор ураджаю лісця ў першым годзе вегетацыі праводзяць у канцы лета, калі большая частка яго дасягае поўнага развіцця (спыняецца рост ліставай пласцінкі). Абрываюць буйнае лісце, пакідаючы дробнае ў сярэдзіне разеткі. На наступны год увесну ў пачатку цвіцення збіраюць сцябловае лісце. Траву перад сушкай здрабняюць на саламарэзцы. Ураджайнасць паветрана-сухой сыравіны складае 8-12 ц/га[17].

Уся расліна ядавітая і мае моцны непрыемны пах, таму пры рабоце з блёкатам у памяшканнях рот і нос неабходна закрываць марлевай павязкай, а на вочы надзяваць ахоўныя акуляры[4].

Хімічны склад[правіць | правіць зыходнік]

У каранях расліны ўтрымліваюцца алкалоіды ў колькасці 0,15-0,18 %, у лісці — да 0,1 %, сцеблах — каля 0,02 %, насенні — 0,06-0,1 %. Сярод алкалоідаў — гіясцыямін  (руск.) (бел., атрапін, скапаламін  (руск.) (бел.. Змяшчаецца таксама гіясцыпікрын, гіясцэрын і гіясцыразін. Максімальная колькасць алкалоідаў у лісці знойдзена ў пачатку цвіцення[4][17].

У насенні знойдзена да 34 %[4] тлустага алею светла-жоўтага колеру, у склад якога ўваходзіць ненасычаныя кіслоты (6,3 %), лінолевая (71, 3 %) і алеінавая кіслоты (22,4 %)[4][17].

Фармакалагічныя ўласцівасці[правіць | правіць зыходнік]

Алкалоіды блёкату чорнага валодаюць атрапінападобным дзеяннем, то ёсць аказваюць спазмалітычнае  (руск.) (бел.[4] дзеянне на гладкую мускулатуру, пашыраюць зрэнкі  (руск.) (бел., павышаюць унутрывочны ціск  (руск.) (бел., выклікаюць параліч  (руск.) (бел. акамадацыі  (руск.) (бел., душаць сакрэцыю  (руск.) (бел. залозавага апарата, пачашчаюць скарачэнні сэрца. Дзеянне алкалоідаў блёкату на цэнтральную нервовую сістэму рознае: гіясцыямін павышае ўзбудлівасць нервовай сістэмы, а скапаламін — паніжае яе.

Таксічнасць[правіць | правіць зыходнік]

Таксічнасць[5]

Блёкат нават у малых дозах можа быць таксічны. Асабліва вялікая рызыка атручвання дзяцей, якіх прыцягваюць арыгінальныя плады блёкату. Таму ў населеных пунктах від падлягае безумоўнаму знішчэнню.

Сімптомы атручвання: маторнае ўзбуджэнне, рэзкае пашырэнне зрэнак, гіперэмія скурных пакроваў асобы і шыі, сухасць слізістай рота, ахрыпласць голасу, часты пульс, галаўны боль, моцная смага, расстройства мовы і глытання, зрокавыя галюцынацыі, трызненне, эпілептычныя сутаргі са стратай прытомнасці[4]. У наступным развіваецца каматозны стан[4].

Дапамога. Прызначэнне рэчываў анціхалінэстэразнага і халінаміметычнага дзеяння (эзерын  (руск.) (бел., празерын  (руск.) (бел., пілакарпін  (руск.) (бел.), марфіну і прамыванне страўніка  (руск.) (бел. слабымі растворамі акісляльнікаў (перманганат калія  (руск.) (бел.), прызначэнне адсарбуючых сродкаў з наступным прамываннем страўніка і правядзенне сімптаматычнай тэрапіі, накіраванай на аднаўленне жыццёва важных функцый арганізма.

Таксанамія[правіць | правіць зыходнік]

Від Блёкат чорны ўваходзіць у род Блёкат (Hyoscyamus) трыбы Hyoscyameae падсямейства Solanoideae сямейства Паслёнавыя (Solanaceae) парадку Паслёнакветныя (Solanales).


  яшчэ 4 сямейства (згодна Сістэме APG II)   яшчэ 6 трыб (згодна Сістэме APG II)   яшчэ каля 20 відаў
           
  парадак Паслёнакветныя     падсямейства Solanoideae     род Блёкат    
                   
  аддзел Кветкавыя, або Пакрытанасенныя     сямейства Паслёнавыя     трыба Hyoscyameae     від Блёкат чорны
             
  яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II)   яшчэ 6 падсямействаў (згодна Сістэме APG II)   яшчэ 6 родаў  
       

Гаспадарчае значэнне і ўжыванне[правіць | правіць зыходнік]

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Аптэчны посуд для прэпаратаў блёкату. Германія, XIX стагоддзе

Выкарыстанне блёкату старажытнымі грэкамі было задакументавана Плініем, а Дыяскарыд  (руск.) (бел. рэкамендаваў яго ў якасці заспакаяльнага і абязбольвальнага[21]. Расліна, запісаная як Herba Apollinaris, выкарыстоўвалася жрыцамі Апалона для прадказанняў  (руск.) (бел.[19].

З лекавымі мэтамі блёкат гістарычна выкарыстоўвалі ў спалучэнні з такімі раслінамі, як Mandragora officinarum, Atropa belladonna і дурнап’ян (Datura), для абязбольвання  (руск.) (бел., а з-за псіхаактыўных якасцяў  (руск.) (бел. яго ўключалі ў склад «чароўных зелляў»[19][22][23]. Гэтыя псіхаактыўныя ўласцівасці ўключаюць у сябе візуальныя галюцынацыі і адчуванне палёту[24]. Першапачаткова блёкат выкарыстоўваўся ў кантынентальнай Еўропе  (руск.) (бел., арабскіх краінах і Азіі, хоць у Сярэдневякоўі быў распаўсюджаны і ў Англіі[25]. У апошні час дадзеныя пра яго ранейшае выкарыстанне ў шатландскім неаліце былі аспрэчаныя[26]. Джон Джэрард у сваёй кнізе «Herball» піша, што «Лісце, насенне і сок, пры прыёме ўнутр выклікаюць неспакойны сон, падобны сну п’янага, які доўга цягнецца і з’яўляецца смяротным для пацыента. Мыццё ног у адвары блёкату, а таксама часта водар яго кветак наводзіць сон»[21].

Блёкат быў адным з інгрэдыентаў ў груйце  (руск.) (бел., што традыцыйна выкарыстоўваўся ў піваварэнні  (руск.) (бел. для араматызацыі. Некалькі гарадоў, у першую чаргу Пльзень, былі названыя ў гонар нямецкай назвы расліны «Bilsenkraut» у кантэксце яе вытворчасці для араматызацыі піва[27]. Блёкат выйшаў з ужывання ў півавараў з-за замены яго на хмель  (англ.) (бел. у XI—XVI стагоддзях, паколькі Баварскі закон аб чысціні  (руск.) (бел. забараняў выкарыстоўваць пры вытворчасці піва любыя інгрэдыенты, акрамя ячменю (соладу), хмелю і вады[28].

Насенне блёкату знайшлі ў магіле вікінгаў каля дацкага Фірката  (англ.) (бел. ў 1977 годзе[29]. З улікам таго, што здробненыя і расцёртыя на скуру пялёсткі блёкату могуць даць адчуванне здранцвення з мяккім адчуваннем палёту, гэта адкрыццё прывяло да тэорыі, што іменна блёкат, а не грыбы або спірт выкарыстоўваўся для распальвання легендарнай лютасці ў берсерках  (руск.) (бел.[30].

У медыцыне[правіць | правіць зыходнік]

Прэпараты блёкату чорнага валодаюць спазмалітычным, болесуцішальным і седатыўным дзеяннем, што абумоўлена наяўнасцю ў расліне трапанавых алкалоідаў[4]. Устаноўлена, што блёкат чорны памяншае сакрэцыю стрававальных і потавых залоз, дарбатворна дзейнічае пры балючых менструацыях. Прэпараты блёкату чорнага валодаюць спазмалітычным, болесуцішальным і седатыўным дзеяннем, што абумоўлена наяўнасцю ў расліне трапанавых алкалоідаў[4].

Розныя прэпараты блёкату ўжываюцца[5]:

  • Пры захворваннях, звязаных са спазмамі гладкай мускулатуры, страўніка, кішачніка і т. п.[4];
  • Вонкава — у выглядзе алею для расціранняў пры неўралгіях  (руск.) (бел., цягліцавых і сустаўных болях[4];
  • Экстракт са скуркі на сцябле вылечвае хваробы зубоў;
  • Корань або зерне падсушваюць нарывы, нават папярэджваюць іх утварэнне, калі насіць на целе;
  • Пры ўнутраным ўжыванні ў натуральным выглядзе блёкат выклікае нервовыя прыпадкі[31][32].

Лісце ўваходзіць у склад проціастмавых  (руск.) (бел. збораў — астматолу і астмаціну, выкарыстоўваюцца для атрымання блёкатавага алею, які ўжываецца пры медыцынскім масажы як адцягвальны сродак пры неўралгіях[4][18].

Прэпараты блёкату ў большасці заходніх краін можна купіць толькі па рэцэптах. Продажы блёкатавага алею не рэгулююцца законам, таму яго можна купіць не толькі ў аптэках, але і ў крамах[31].

Іншае[правіць | правіць зыходнік]

Водны экстракт з лісця афарбоўвае шэрсць па вісмутавай пратраве ў аліўкавы колер; моцна выпараны сок служыць для падрыхтоўкі серабрыста-белай фарбы.

Пчолы бяруць з блёкату чорнага цёмна-жоўты нектар (у нязначнай колькасці) і шаравата-белы пылок. Пылок шкодны для пчол[33].

У масавай культуры і мастацтве[правіць | правіць зыходнік]

У 1910 годзе брытанскі лекар — гамеапат Кэрліс Харві Крыпен  (руск.) (бел. выкарыстаў блёкат для забойства жонкі.

Блёкат, як мяркуюць, была асноўным кампанентам яду, які прыняў Рамэа  (руск.) (бел. ў трагедыі У. Шэкспіра «Рамэа і Джульета»[34]. Некаторымі лічыцца, што раслінны настой пад назвай хебенон  (англ.) (бел., якім быў атручаны бацька  (руск.) (бел.[22][35] Гамлета  (руск.) (бел. ў аднайменнай трагедыі, павінен атаясамлівацца з настоем блёкату (англ.: henbane), хоць ёсць і іншыя кандыдаты на гэтую роль[36].

У філатэліі[правіць | правіць зыходнік]

Выява блёкату чорнага была выкарыстана Поштай Германіі на паштовых марках 1981 і 1982 гадоў.

  • Паштовая марка Германіі, 1981
    Паштовая марка Германіі, 1981
  • Паштовая марка Германіі, 1982
    Паштовая марка Германіі, 1982

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 67. — 160 с. — 2 350 экз.
  4. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц ч ш э ю я аа аб ав аг ад Назва Блёкат чорны згодна з Я. П. Шмярко, І. П. Мазан. Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3.
  5. ↑ а б в Паводле кнігі «Энциклопедия лекарственных растений» (гл. раздзел Літаратура).
  6. ↑ Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897
  7. ↑ Антонов А. А. О врачебных растениях, дикорастущих в Витебской губернии и употребляемых населением ее в домашней народной медицине. Витебск, 1888
  8. ↑ З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
  9. ↑ а б в Анненков Н.  (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878
  10. ↑ Kraskoŭski A. Bielaruskija lekarskija ziolki. Wilnia, 1921
  11. ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
  12. ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
  13. ↑ Рытов М. В.  (руск.) (бел. Русские лекарственные растения. т. I. Петроград, 1918
  14. ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
  15. ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
  16. ↑ а б Энциклопедический словарь лекарственных, эфирномасличных и ядовитых растений / Сост. Г. С. Оголевец. — М.: Сельхозгиз, 1951. — С. 35. — 584 с.
  17. ↑ а б в г Атлас лекарственных растений СССР / гл. ред. Н. В. Цицин. — м: Медгиз, 1962. — С. 76. — 702 с.
  18. ↑ а б Блинова, К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие / под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — м: Высш. шк., 1990. — С. 171. — ISBN 5-06-000085-0.
  19. ↑ а б в Roberts & Wink 1998, p. 31
  20. ↑ Raetsch, Ch. (2005). The encyclopedia of psychoactive plants: ethnopharmacology and its applications. US: Park Street Press. pp. 277–282.
  21. ↑ а б Grieve, Maud (1971). A Modern Herbal: The Medicinal, Culinary, Cosmetic and Economic Properties, Cultivation and Folk-lore of Herbs, Grasses, Fungi, Shrubs, & Trees with All Their Modern Scientific Uses, Volume 1.
  22. ↑ а б Anthony John Carter MB FFARCS (March 2003). "Myths and mandrakes" (PDF). Journal of the Royal Society of Medicine. 96 (3): 144–147. doi:10.1258/jrsm.96.3.144. PMC 539425. PMID 12612119.
  23. ↑ A. J. Carter (1996-12-21). "Narcosis and nightshade". British Medical Journal. 313 (7072): 1630–1632. doi:10.1136/bmj.313.7072.1630. PMC 2359130. PMID 8991015.
  24. ↑ Schultes & Smith 1976, p. 22
  25. ↑ Joseph Perez  (англ.) (бел., Janet Lloyd, The Spanish Inquisition, Yale University Press, 2006, ISBN 0-300-11982-8, ISBN 978-0-300-11982-4, p229 footnote 10]
  26. ↑ Black Henbane (Hyoscyamus niger L.) in the Scottish Neolithic, Journal of Archaeological Science  (англ.) (бел. (1999) 26, 45-52
  27. ↑ Christian Rätsch  (англ.) (бел.. Urbock oder echtes Bier (ням.) (29 ліпеня 2015). — «Diese ehemaligen Anpflanzungen leben in verschiedenen Ortbezeichnungen bis heute fort, z.B. Bilsensee, Billendorf, Bilsengarten und vor allem im böhmischen Pilsen. So hat die Stadt, nach der unser modernes, stark gehopftes Bier »Pilsner« heißt, seinen Namen selbst vom Bilsenkraut, das dem echten »Pilsener Bier«, nämlich dem Bilsenkraut-Bier seinen Namen verlieh! In der Schweiz lebt der alte Name pilsener krut in der Bezeichnung Pilsenkraut bis heute fort.»  Праверана 26 жніўня 2015.
  28. ↑ Dan Rabin, Carl Forget (1998). The Dictionary of Beer and Brewing. Taylor & Francis. xii. ISBN 978-1-57958-078-0.
  29. ↑ S., Price, Neil (2002). The Viking way : religion and war in late Iron Age Scandinavia. Uppsala universitet. Uppsala: Dept. of Archaeology and Ancient History. ISBN 9150616269. OCLC 52987118.
  30. ↑ Kaplan, Matt,. Science of the magical : from the Holy Grail to love potions to superpowers (First Scribner hardcover ed.). New York. p. 40. ISBN 9781476777108. OCLC 904813040.{{cite book}}: Папярэджанні CS1: залішняя пунктуацыя (link)
  31. ↑ а б Raetsch, Ch. (2005). The encyclopedia of psychoactive plants: ethnopharmacology and its applications. US: Park Street Press. pp. 277—282.
  32. ↑ Lindequist, U. (1993). Hyoscyamus. In Haegers Handbuch der pharmazeutischen Praxis, 5th ed., 5.: Berlin: Springer. pp. 460–74.{{cite book}}: Папярэджанні CS1: месца (link)
  33. ↑ Абрикосов Х. Н. и др. Белена чёрная // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 22. Архівавана 7 студзеня 2012.
  34. ↑ Конференция любителей творчества Шекспира Архівавана 10 лістапада 2005. (англ.)
  35. ↑ Hebenon(недаступная спасылка). Webster's Revised Unabridged Dictionary (1913 + 1828). Архівавана з першакрыніцы 24 ліпеня 2009.
  36. ↑ Anatoly Liberman, J. Lawrence Mitchell (2008). An Analytic Dictionary of English Etymology: An Introduction. U of Minnesota Press. pp. 110–111. ISBN 978-0-8166-5272-3.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Блёкат_чорны&oldid=4666459"