Геаграфія Мінска

Мінск знаходзіцца на паўднёва-ўсходнім схіле Мінскага ўзвышша. Ён стаіць на рацэ Свіслачы, абапал якой створана сістэма вадаёмаў і аб’ектаў азелянення, якая перасякае шырокай «зялёнай стужкай» увесь горад з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход — ад вадасховішча Дразды да Шабаноў.

Колькасць насельніцтва складае на 2018 год 1 982 444 чалавек і працягвае павялічвацца. Шчыльнасць насельніцтва складае каля 5683 чалавек на км².

Выгляд з космасу

Геаграфічнае становішча

Мінск знаходзіцца ў цэнтральнай частцы Беларусі на паўднёва-ўсходнім схіле Мінскага ўзвышша, якое мае марэнавае паходжанне. Яно ўтварылася падчас Сожскага абляднення, апошняга, якое дасягнула гэтай тэрыторыі.

Найбольш прыпаднятая частка Мінска размяшчаецца ў раёне вуліцы Ляшчынскага, за домам № 8 (да забудовы горада на захад такая кропка была паміж вуліцамі Ціміразева і Харкаўскай). Яе абсалютная вышыня 283 м. Найніжэйшая адзнака (181,4 м) знаходзіцца на паўднёвым усходзе горада ў абалоне Свіслачы ў раёне Чыжоўскага вадасховішча.

Тэрытарыяльны рост

Па стане на 26 сакавіка 2012 года агульная плошча зямель, якія знаходзяцца ў гарадской мяжы горада Мінска, складае 34 884,43 га (348,84 км²). Па стане на 31 снежня 2006 года тэрыторыя горада складала 306,68 км². У далейшым, у сувязі са зменай межаў горада Мінска і Мінскага раёна на падставе Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 22 лістапада 2007 года № 592 «Аб змяненні межаў г. Мінска і Мінскага раёна» у гарадскія межы было перададзена 5,2715 га (0,05 км²) тэрыторыі Мінскага раёна. Яшчэ 116,95 га (1,17 км²) тэрыторыі Смалявіцкага раёна Мінскай вобласці былі перададзеныя ў гарадскую рысу горада Мінска згодна з Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 21 ліпеня 2008 года № 397 «Аб змяненні межаў г. Мінска і Смалявіцкага раёна». Апошняе на сённяшні дзень змяненне межаў горада і яго тэрыторыі адбылося ў 2012 годзе пасля падпісання Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь Указа № 141 ад 26 сакавіка 2012 года «Аб змяненні межаў г. Мінска і Мінскага раёна» № 141, у адпаведнасці з якім тэрыторыя горада павялічылася на 4 095,0812 гектара (40,95 км²), якія раней знаходзіліся ў Калодзішчанскім сельсавеце Мінскага раёна Мінскай вобласці.

З улікам названых змяненняў (тэрытарыяльнага росту) ужо каля 1/3 (30,71 %) тэрыторыі горада Мінска (10 714,37 га, или 107,14 км²) у цяперашні час знаходзіцца за межамі Мінскай кальцавой аўтамабільнай дарогі, у той час як у яе межах тэрыторыя горада складае 24 170,07 га (241,70 км²), або 69,29 % гарадской тэрыторыі.

Акрамя таго, палажэннямі Генеральнага плана горада Мінска, распрацаванага ў 2010 годзе, прадугледжана забеспячэнне ў перспектыве тэрытарыяльнага росту горада да 54,2 тыс. га (542 км²).

Геалагічная будова

У тэктанічным дачыненні тэрыторыя горада і наваколляў належыць да Беларускай антэклізы. Крышталічны падмурак залягае на глыбіні ад 360 м (у Мінску) да 750 м (на паўднёвы ўсход ад горада) ніжэй за ўзровень мора. Асадкавы чахол складзены верхнепратазойскімі, палеазойскімі і мезазойскімі пяскамі, пясчанікамі, алеўрытамі і алеўралітамі, глінамі і сланцам, мелам, мергелямі і іншымі адкладамі. Магутнасць чахла антрапагенавых адкладаў ад 100 м на паўночным захадзе да 160 м на паўднёвым усходзе; яны прадстаўлены рознага роду марэнавымі і водна-ледавіковымі пяскамі, глінамі, суглінкамі.

Найбольшую ролю ў будове тэрыторыі адыгрываюць ледавіковыя покрывы дняпроўскага зледзянення, якія складаюць каля паловы аб’ёму антрапагенавых тоўшчаў. Марэнавыя адклады прадстаўлены супескамі, радзей суглінкамі, моцна завалуненымі. У геалагічным сэнсе гэта складаны кангламерат краявых утварэнняў, з магутнымі вузламі, сфарміраванымі галоўным чынам у выніку фаз і асцыляцый у дняпроўскі і сожскі час. У будове марэнавых і водна-ледавіковых тоўшчаў вылучаюць дняпроўскую, мінскую, ашмянскую стадыі.

Яны ўтвараюць верхні і ніжні рознаўзроставыя комплексы. Ніжні комплекс прадстаўлены асноўнай марэнай, аформленай у выглядзе кутніх масіваў. Верхні комплекс прадстаўлены марэнамі напору, якія нязгодна залягаюць з ніжнім комплексам, накладзеным на яго ў эпоху рэгрэсіўнага этапу дзейнасці ледавіка. Верхні комплекс прадстаўлены тыповым канечна-марэнавым пагорыстым рэльефам, а таксама формамі нерухомага лёду і тэрмакарста. У межах узвышша таксама ярка выяўленыя маргінальныя франтальныя грады.

Геалогія і геамарфалогія тэрыторыі канчаткова сфармавалася ў эпоху сожскага абляднення, неаднаразова накладзенага на дняпроўскую падставу. Адклады паазерскага ўзросту прадстаўлены перыгляцыяльнымі ўтварэннямі.

Тэрыторыя мае складаную геалагічную будову. Крышталічны падмурак перакрыты суцэльным чахлом дачацвярцічных і чацвярцічных ападкавых акумуляцый магутнасцю ад некалькіх дзесяткаў да соцень метраў. Складанасць будовы, вялікія абсалютныя і адносныя вышыні ў межах Мінскага раёна ствараюць прыкметы вертыкальнай яруснасці. Верхні ярус (250—300 м) утвараюць вузлы і кутнія масівы. Яны адрозніваюцца буйнапагоркавым і градавым рэльефам з адноснымі вышынямі да 80 м над узроўнем Цэнтральнабярэзінскай раўніны. Пагоркі маюць купалападобную форму, якая надае ландшафту аблічча сопкавага дробнагор’я. Значныя (да 30°) ухілы спрыяюць руху грунту па схілах і ўтварэнню шкілетных глеб. Вяршыні часцей за ўсё пакрытыя 19 лесам, на супесках пераважаюць хваёвыя лішайнікавыя бары з ядлоўцам ў падлеску. У месцах распаўсюджання суглінкавых марэн у складзе лесу з’яўляецца елка, а падлесак больш багаты.

Сярэдні ярус займае вышыні 250—220 м. Прадстаўлены сярэднепагоркавым, узгоркавым рэльефам з адноснымі перавышэннямі 40-50 м над паверхняй раўнін. У складзе марэн пераважаюць валуновыя суглінкі і супескі. Вяршыні нярэдка ўвянчаныя купалападобнымі камамі, складзенымі слаіста пясчанымі адкладамі. Актыўна развіваюцца схілавыя працэсы і фарміраванне дэлювію.

Характэрную асаблівасць рэльефу надаюць лёсападобныя пароды. Яны ўтвараюць плашч магутнасцю да 2-4 м на вышынях 180—220 м. Лёсападобныя суглінкі і супескі залягаюць непасрэдна на марэнавых і водна-ледавіковых адкладах і па ўзросце ставяцца да позняга Паазер’я або ранняга познеледавікоўя. Дзякуючы значнай распаханасці гэтыя раёны адрознівае інтэнсіўная старажытная і сучасная эрозія. На схілах бэлек і рачных далін утвараюцца маладыя эразійныя калдобіны, а на плакорах — суфазійныя западзіны. Прыкметную ролю ў абліччы ўзвышша гуляюць тэхнагенныя формы, прадстаўленыя кар’ерамі, выманнямі па здабычы торфу і інш.

Рэльеф і геамарфалагічныя асаблівасці

Рэльеф у горадзе Мінску разнастайны, характарызуецца значнай пагоркавасцю, што адкрывае шырокія патэнцыйныя магчымасці для панарамнага контурнага і фрагментарнага ўспрымання забудовы. Перапад адзнак у цэлым па горадзе складае каля 100 м: самыя высокія пляцоўкі знаходзяцца ў заходнім (Фрунзенскім) і паўднёва-заходнім (Маскоўскім) планіровачных раёнах горада і складаюць адпаведна 280 і 270 м, найбольш паніжаныя паўднёвая (Ленінскі раён) і паўднёва-ўсходняя (Заводскі раён) часткі горада маюць адзнаку каля 177 м. Найбольш узнесеная частка Мінска (283 м) размешчана ў раёне вуліцы Ляшчынскага, за домам № 8. Самая нізкая адзнака (181,4 м) знаходзіцца на паўднёвым усходзе горада ў пойме Свіслачы ў мікрараёне Чыжоўка.

Важным элементам рэльефу горада з’яўляецца палогаўвагнутая даліна ракі Свіслачы з двума надпойменнымі тэрасамі, размешчанымі на вышыні 10-20 м над межанным узроўнем ракі. У бок даліны Свіслачы мясцовасць паніжаецца да 220—200 м. Паўднёва-ўсходняя ўскраіна горада паступова вылучаецца ў бок Цэнтральнабярэзінскай раўніны, якая характарызуецца згладжанымі формамі рэльефу, забалочанасцю, слабой расчлененасцю і невялікімі ўхіламі.

Па паходжанні і марфалогіі рэльефу ў межах горада Мінска выдзелена 7 асноўных тыпаў і больш за 11 відаў формаў. Тут прадстаўлены наступныя тыпы рэльефу: ледніковы, водна-ледніковы, флювіяльны, азёрны, біягенны, схілавы і антрапагенны. Большасць з іх, акрамя антрапагеннага, маюць заканамернае яруснае размяшчэнне.

Верхні ярус (вышэй 260 м) утварае ледавікова-гляцыятэктанічны рэльеф. Ён размешчаны на поўдзень ад пас. Ждановічы і в. Масюкоўшчына, на поўнач ад в. Дзегцяроўка. Яго ўтвараюць градава-пагорыстыя і пагоркава-ўвалістыя напорныя канчатковыя марэны і лагчыны выдушвання. Напорныя канчатковыя марэны распасціраюцца праз тэрыторыю г. Мінска ў выглядзе нешырокіх перарывістых субшыротна выцягнутых палос, а ледавіковыя лагчыны пераймаюцца субшыротнымі далінамі рэк — прытокаў Свіслачы і Заслаўскім вадасховішчам.

Да сярэдняга ўзроўня імкнуцца формы водна-ледавіковага рэльефу — супрагляцыяльныя конусы вынасу і дэльты, камы і озы. Конусы вынасу і дэльты займаюць большую частку г. Мінска і прылеглых тэрыторый, акрамя плошчаў, размешчаных на паўднёвым усходзе і ўздоўж рачных далін. Іх паверхня паступова зніжаецца ў паўднёва-ўсходнім напрамку ад абсалютных вышынь 260—240 м да 200 м. Па морфаметрыі вылучаюцца градава- і пагоркава-ўвалістыя рэльефы.

У ніжнім ярусе ў інтэрвале абсалютных вышынь 220—180 м размешчаны зандравыя раўніны і большасць флювіяльных і біягенных формаў. Зандры шырока развіты на выраўнаваных паверхнях ля вёсак Баравая і Копішча, ахопліваюць плошчы на міжрэччах Свіслачы-Слепні, Лошыцы-Свіслачы, а таксама працягваецца амаль суцэльнай паласой, якая то звужваецца, то пашыраецца ўздоўж даліны р. Свіслачы. Паверхня іх слабаўзгоркавая, радзей палогахвалістая са слабым (1-30) ухілам да даліны р. Свіслачы.

Бэлькі і яры расчляняюць схілы больш высокай заходняй частцы г. Мінска і прылеглай тэрыторыі, участкі распаўсюджання лёсападобных парод і прыдалінавыя палосы. Яны развіваюцца на паверхнях з ўхіламі 30 і строме. Гушчыня бэлечнага раздзялення тэрыторыі горада змяняецца ад 0,7 да 3,6 км / км2. Глыбіня бэлек да 15 — 18 м, шырыня да 300 м. Падоўжныя ўхілы дноў складаюць 5 — 22 м.

Флювіяльны рэльеф у значнай меры вызначае раздзеленае, моцна дэнудыраванае аблічча паверхні горада. Азёрны і біягенных рэльеф распаўсюджаны абмежаваны на днах ледніковых лагчын, поймах рэк і ў зарастальных азёрах. Балоты ў асноўным нізінныя, я з роўнай або дробнабугрыстай паверхняй, у большасці выпадкаў асушаныя. На поймах рачных далін паблізу вадасховішчаў яны нярэдка падтоплены, са стаячай вадой.

Тэхнагенны рэльеф сустракаецца паўсюдна ў раёнах, схільных да меліярацыйнага асваення, будаўніцтва, здабычы будаўнічых матэрыялаў, складзіравання адходаў і г. д. У выніку меліярацыі выпрамлены рэчышчы рэк, змененая іх глыбіня і шырыня, засыпаны яры і раўчукі, пабудаваныя дрэнажныя канавы і насыпы, якія іх абвалоўваюць, асушаныя балоты. Пры будаўніцтве паўсталі дамбы вадасховішчаў і дарожныя насыпы.

Пляскатыя паверхні і будаўнічыя катлаваны імкнуцца да раёнаў новабудоўляў. Выемкі прасочваюцца на участках перасячэння дарогамі град і пагоркаў. Буйныя кар’еры і адвалы грунту маюць месца ў раёнах здабычы пяску і жвіру на ўскраінах вёсак Малінаўка, Шабаны і Калядзічы, а таксама пас. Сосны. Сярод штучных станоўчых формаў самыя буйныя — адвалы прамыслова-бытавых адходаў «Паўночны», «Трасцянец», «Прудзішча».

Глебы

У адпаведнасці з глебава-геаграфічным раянаваннем Мінск ставіцца да Ашмянскай-Мінскага раёна дзярнова-падзолістых суглінкавых і супясчаных глеб Цэнтральнай акругі Цэнтральнай (Беларускай) правінцыі.

Сучаснае глебавае покрыва Мінска сфармаваўся ў выніку сумеснага дзеяння прыродных і антрапагенных фактараў. Зыходная стракатасць глебавага покрыва, звязаная з разнастайнасцю форм рэльефу і матчыных парод, частай зменай стромкіх схілаў і паніжэнняў. Да захаду і паўднёвага захаду ад даліны Свіслачы пераважаюць дзярнова-падзолістыя супясчаныя і суглінкавыя глебы, якія развіваюцца на лёсападобных і марэнавых супесках і суглінках. На левабярэжжа Свіслачы на ​​валунных і пескаватых супесках распаўсюджаныя ў асноўным дзярнова-падзолістыя супясчаныя і пясчаныя глебы. Да далінаў рэк прымеркаваны алювіяльныя і тарфяна-балотныя глебы, якія таксама характэрныя для забалочаных паніжэнняў.

У выніку шматвяковай гаспадарчай дзейнасці зыходныя глебы на тэрыторыі горада моцна трансфармаваны. Пры будаўніцтве ў гарадах шырока практыкуюцца такія працы, як зразанне пагоркаў і выпалажванне схілаў, засыпанне яраў, поймаў, забалочаных паніжэнняў, заключэнне дробных рачулак на трубы. Адна з адметных асаблівасцяў гарадоў — шырокае распаўсюджанне тэхнагенных адкладаў як следства прымянення насыпнога грунту для нівелявання паверхні і фарміравання новых глеб. Часта для паляпшэння ўласцівасцяў глеб газонаў, кветнікаў, агародаў ужываюць торф, арганамінеральныя сумесі, раней зняты дзярновы (дзярнова-перагнойны) гарызонт, узбагачаны арганічным рэчывам. Магутнасць тэхнагенных адкладаў істотна вар’іруе, дасягаючы максімальных значэнняў у найбольш старых раёнах горада.

У Мінску, як і ў многіх буйных гарадах свету, тэхнагенныя фактары глебаўтварэння дамінуюць над прыроднымі. Пераважна гэта насыпныя грунты з удзелам будаўнічых адходаў, попелу драўніны, шкла, бытавых адходаў, дзындры і іншых субстратаў. Найбольш трансфармаваны глебы на тэрыторыі прамысловых прадпрыемстваў, характарызуюцца найбольшай доляй перакрытых паверхняў (да 80-90 % тэрыторый). Натуральныя і блізкія да іх глебы ў межах горада захаваліся па горадабудаўніча незасвоеных ускраінах, у выглядзе асобных участкаў у гарадскіх лясах і лесапарках, у межах рачных поймаў і забалочаных тэрыторый.

Адным з найважнейшых індыкатараў тыпавой прыналежнасці глебы, яе стану і ступені трансфармацыі з’яўляецца рэакцыя глебавага раствора. Для непарушаных глеб Беларусі характэрна пераважна кіслая і слабакіслая рэакцыя асяроддзя: рН для большасці глебавых разнавіднасцяў знаходзіцца ў межах 4,2-5,8.

Для глеб г. Мінска рэакцыя глебавага асяроддзя характарызуецца як блізкая да нейтральнай, хоць у спектры глебавых разнавіднасцяў часцей за ўсё дамінуюць дзярнова-падзолістыя аўтаморфныя глебы рознай ступені трансфармавання. Гэта азначае, што ў параўнанні з натуральнымі глебамі відавочна выказана зрушэнне ў бок падшчалачвання глеб. Велічыня рн перавышае 7 ў 30 % выпадкаў. Слабакіслае асяроддзе, характэрнае для глеб рэкрэацыйных зон (рн = 5,52), хоць у шэрагу паркаў і захаваных зялёных масіваў Мінска рэакцыя асяроддзя апынулася слабашчолачнай. Найбольшыя змены велічыні рН адзначаюцца ў глебах тыпова гарадскіх ландшафтаў (шматпавярховай забудовы, прамысловых, саніруючых), дзе рэакцыя глебавых раствораў блізкая да нейтральнай або слабашчолачнай. Прычынай падшчалачвання гарадскіх глебаў з’яўляецца, перш за ўсё, прыўнясенне ў глебу (глебагрунтоў) попелу, цэментавага пылу, будаўнічых адходаў, якія характарызуюцца шчолачнай рэакцыяй асяроддзя.

Для гарадскіх тэрыторый характэрна забруджванне глебаў цяжкімі металамі: па параўнанні з незабруджанымі глебамі (мясцовым фонам) глебы горада абагачаны кадміем і меддзю ў сярэднім у 2,6 разы, свінцом і цынкам — ў 2,0 разы, нікелем і марганцам — у 1,7-1,8 разы. Найбольш высокія ўзроўні назапашвання свінцу, медзі, нікеля і цынку адзначаюцца ў глебах вытворчай зоны.

Гідраграфічныя асаблівасці

Водна-зялёная сістэма Мінска ў 2017 годзе: зялёны колер — водна-зялёны дыяметр і Сляпянская водная сістэма, фіялетавы — планаваная Лошыцкая водная сістэма

Рака Свіслач абапал зеляніны парка імя Янкі Купалы і парка Марата Казея ў цэнтральнай частцы дыяметра, фота 2014 года.

Рыбакі на Свіслачы ў выходных труб Мінскай станцыі аэрацыі

Каля горада праходзіць водападзел басейнаў Балтыйскага і Чорнага мораў. Праз Мінск працякае рака Свіслач, у якую ў межах гарадской рысы ўпадаюць яшчэ шэсць невялікіх (малых) рэк (Цна, Сляпянка, Лошыца, Мышка і Трасцянка). Усе яны адносяцца да Чарнаморскага басейна. Вышыня над узроўнем мора ў межах горада вагаецца ад 184 да 280 метраў, што, разам з двума надпоймавымі тэрасамі ракі Свіслач, абумоўлівае складаны рэльеф мясцовасці.

Акрамя рэк у межах Мінска гідраграфічная сетка горада прадстаўлена вадасховішчамі «Дразды», «Камсамольскае возера», «Курасоўшчына», «Чыжоўскае вадасховішча» і «Цнянскае». З паўночнага захаду на паўднёвы ўсход — ад вадасховішча Дразды да Шабаноў Мінск перасякае стужка водна-зялёнага дыяметра, якая з’яўляецца адным з двух галоўных планіровачных стрыжняў горада.

У 1976 годзе рака Свіслач была злучана з ракой Вілія (басейн ракі Нёман) пасродкам Вілейска-Мінскай воднай сістэмы, у выніку чаго яе паўнаводнасць ў вярхоўях узрасла ў дзясяткі разоў. Сцёк зарэгуляваны шэрагам вадасховішчаў, найбольш буйнымі з якіх з’яўляюцца Заслаўскае («Мінскае мора») і Асіповіцкае.

Ледастаў пачынаецца звычайна ў снежні, ускрываецца ў сакавіку — пачатку красавіка.

Пітное водазабеспячэнне

У цяперашні час у Мінску існуе два тыпы крыніц пітнога водазабеспячэння: паверхневыя і падземныя. Доля пітной вады з падземных крыніц складае прыкладна 70 % у агульным аб’ёме, з паверхневых, адпаведна 30 %. Жыхары Фрунзенскага, Маскоўскага і частка Кастрычніцкага раёнаў г. Мінска спажываюць пітную ваду з паверхневай крыніцы водазабеспячэння пасля адпаведнай водападрыхтоўкі да патрабаванняў дзеючых санітарных нормаў.

Вялікія запасы падземных вод дазваляюць развіваць пітное водазабеспячэнне горада. Водазабеспячэнне ажыццяўляецца за кошт выкарыстання падземных вод дняпроўска-сожскага, бярэзінска-дняпроўскага і валдайскага ваданосных гарызонтаў.

Зона прэсных вод з мінералізацыяй да 1 г/л дасягае глыбіні 300 м, да 420 м размяшчаецца зона саланаватых вод з мінералізацыяй 1-10 г/л, а яшчэ глыбей — зона салёнай вады з мінералізацыяй да 28 г/л. Воды верхняй зоны выкарыстоўваюцца як пітныя, сярэдняй — для лячэбных мэт як мінеральная вада, ніжняй зоны — для лячэбных ваннаў.

Па дадзеных назіранняў за якасцю грунтавых і артэзіянскіх вод больш за 90 % пробаў адпавядаюць санітарна-гігіенічным нормам. Сярэдняе ўтрыманне асноўных кантраляваных макракампанентаў у падземных водах знаходзілася ў межах ад 0,07 да 0,25 ГДК, што сведчыць аб здавальняючай якасці падземных вод.

Клімат

Асноўны артыкул: Клімат Мінска

Клімат Мінска умерана-кантынентальны са значным уплывам атлантычнага марскога паветра (заходні перанос паветраных мас). Характэрная мяккая і вільготная зіма, цёплае лета і сырая восень. Зіма мяккая з няўстойлівым надвор’ем, часта пахмурная з адлігамі да + 5°С…+10 ° С і малой колькасцю ападкаў. Кліматычная зіма пачынаецца ў другой палове лістапада і заканчваецца ў другой палове сакавіка. Сярэдняя тэмпература студзеня −4,5 °C. Вясна сонечная, адрозніваецца частым зваротам замаразкаў аж да пачатку мая. Лета прыходзіць у горад у канцы мая. У гэты сезон года нават у самыя халодныя гады тэмпература паветра не апускаецца ніжэй 0 °C. Самы цёплы месяц — ліпень (+ 18,5 °C). Спякота ў горадзе — не рэдкасць і, як ва ўсёй Еўропе, ад года да года пачынае здарацца ўсё часцей, павялічваючы сваю працягласць. Аднак вялікая тэмпература паветра назіралася яшчэ ў ліпені 1936 года, калі слупок тэрмометра падняўся да + 35,0 ° С. Восень пачынаецца ў сярэдзіне верасня. Часта пасля першых пахаладанняў прыходзіць «бабіна лета». За тры месяцы сярэднесутачная тэмпература паветра ў цэлым зніжаецца на 6 °С/месяц.

• Сярэднегадавая тэмпература — +6,7 °C
• Абсалютны максімум тэмпературы (+35,8 °C) быў зарэгістраваны 8 жніўня 2015 года, абсалютны мінімум (−39,1 °C) — 17 студзеня 1940 года
• Сярэднегадавая хуткасць ветру — 2,4 м/с
• Сярэднегадавая вільготнасць паветра — 77 %

Кліматычныя нормы тэмпературы паветра ў г. Мінску

Клімат Мінска
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне	Год
Абсалютны максімум, °C	10,3	13,6	18,9	26,0	30,9	32,5	33,9	34,6	30,3	24,7	16,0	10,3	34,6
Сярэдні максімум, °C	−2,1	−1,4	3,8	12,2	18,7	21,5	23,6	22,8	16,7	10,2	2,9	−1,2	10,6
Сярэдняя тэмпература, °C	−4,5	−4,4	0,0	7,2	13,3	16,4	18,5	17,5	12,1	6,6	0,6	−3,4	6,7
Сярэдні мінімум, °C	−6,7	−7	−3,3	2,6	8,1	11,7	13,8	12,8	8,2	3,6	−1,3	−5,5	3,1
Абсалютны мінімум, °C	−39,1	−35,1	−30,5	−18,4	−5	0	3,8	1,7	−4,7	−12,9	−20,4	−30,6	−39,1
Норма ападкаў, мм	45	38	44	42	65	89	89	68	60	53	48	49	690
Крыніца: Надвор'е і клімат

Ападкі

Гадавая сума ападкаў складае 690 мм. Іх максімум прыпадае на чэрвень і ліпень (па 89 мм), а мінімум — на люты (39 мм). Зменлівасць ападкаў у горадзе высокая — ад 360 мм у 1953 годзе да 965 мм у 1998 годзе. Унутры года варыяцыі велічынь маюць яшчэ больш шырокі дыяпазон.

У перыяд ўстойлівых халадоў адбываецца фарміраванне снежнага полагу, які дасягае сваёй максімальнай вышыні перад пачаткам снегараставання — у канцы лютага (16 см). Максімальная вышыня снежнага полагу за ўсю гісторыю назіранняў у Мінску складае 76 см. Пераважаюць вятры заходніх напрамкаў, ад 3 да 6 м/с. У цэлым клімат горада падобны з кліматам гарадоў Цэнтральнай Еўропы.

Флора

Расліннасць горада прадстаўлена зялёнымі насаджэннямі, якія гуляюць важную ролю ў фарміраванні аптымальнаша гарадскога асяроддзя, выконваючы санітарна-гігіенічныя, рэкрэацыйныя, эстэтычныя, шума- і глебаахоўныя, водаахоўныя і асяродзеўтваральныя функцыі. Арганізацыя экалагічна збалансаванай структуры ландшафтнарэкрэацыйнага комплексу горада з’яўляецца адной з вядучых задач, якая вызначае камфортнае асяроддзе пражывання грамадзян, якія ў ім жывуць.

Найбольшую рэкрэацыйную каштоўнасць для гараджан маюць добраўпарадкаваныя ландшафтна-рэкрэацыйныя тэрыторыі — паркі, лесапаркі, скверы, бульвары, сады, азеляненне тэрыторый грамадскіх цэнтраў, водна-зялёных сістэм.

Спрыяльным для г. Мінска з’яўляецца водна-зялёны ландшафт ў пойме ракі Свіслач і яе прытокаў, што перасякаюць горад з поўначы-захаду на паўднёвы ўсход. На працягу 20 км ён мае шэраг вадаёмаў (Чыжоўскае, Дразды, Камсамольскае возера), паркаў (Перамогі, імя Купалы, імя Коласа) і зялёных зон.

Сярод захаваных на тэрыторыі г. Мінска ў натуральным стане прыродных экасістэм неабходна вылучыць балоты і забалочаныя тэрыторыі з характэрнай для іх і незвычайнай для гарадскога асяроддзя балотнай расліннасцю. У цяперашні час гэта найменш парушаныя ўчасткі прыроды ў Мінску, што звязана з высокай абводненасцю, цяжкадаступнасцю для горадабудаўнічага асваення, размяшчэннем у водаахоўных зонах (прыбярэжных палосах) рэк і вадаёмаў.

Балоты і забалочаныя тэрыторыі выконваюць розныя функцыі, сярод якіх неабходна вылучыць акумуляцыйую, клімата-асяродзерэгулявальную, газарэгулявальную, гідралагічную, геахімічнуюх, культурна-рэкрэацыйную. Акрамя таго, гэтыя ўчасткі выконваюць важную ролю ў падтрыманні ландшафтнай і біялагічнай разнастайнасці горада. Так, на тэрыторыі балот сфармаваліся разнастайныя раслінныя асацыяцыі з удзелам асакі (Carex), сітніку (Juncus), падвею (Eriophorum) і маруны (Galium), Lysimachia thyrsiflora, зюзніку еўрапейскага (Lycopus europaeus), буякоў (Vaccinium uliginosum), імшарніцы (Andromeda), сфагнавых імхоў (Sphagnopsida) і інш., якія звычайна рэдка сустракаюцца ў гарадах. Зарэгістраваныя рэдкія ахоўныя віды раслін — пальчатакарэннік майскі (Dactylorhiza majalis). На гарадскіх балотах расце таксама вялікая колькасць лекавых раслін (Comarum palustre, валяр’ян лекавы (Valeriana officinalis), дзягіль лекавы (Archangelica officinalis), бабок (Menyanthes trifoliata), шальнік трыпутнікавы (Alisma plantago-aquatica), аер звычайны (Acorus calamus) і інш.).

Неабходна адзначыць, што структура ландшафтна-рэкрэацыйнага комплексу горада арганізавана нераўнамерна. Высокім узроўнем добраўпарадкавання азеляненні тэрыторый адрозніваюцца цэнтральная, усходняя і паўночна-ўсходняя часткі горада. У заходнім і паўднёва-заходнім сектарах вялікая частка тэрыторый прыроднага комплексу не добраўпарадкавана для рэкрэацыйнага выкарыстання.

Агульны стан дрэвастояў лясоў і лесапаркаў горада і яго бліжэйшых ваколіц здавальняючы. Самымі пашкоджанымі з’яўляюцца дубовыя і высокаўзроставыя яловыя насаджэнні на паўднёвы захад і поўдзень горада, што сведчыць аб неабходнасці правядзення санітарных мерапрыемстваў. Пашкоджанні дуба і асіны звязаны, як правіла, з актыўнасцю насякомых — шкоднікаў лесу. Паслабленне елкі з’яўляецца следствам, перш за ўсё, значнага ўзросту і надзвычай неспрыяльнай прыродна-кліматычнай сітуацыі (засух) у вегетацыйныя перыяды.

Відавая разнастайнасць

Для азелянення горада выкарыстоўваюцца каштан (Castanea), клён (Acer), ліпа (Tilia), шэраг відаў таполі (Populus), глога (Crataegus), вярбы (Salix), бяроза павіслая (Betula pendula)), бяроза пушыстая (Betula pubescens), яблыня (Malus), лістоўніца (Larix) і іншыя.

З дзікарослых раслін, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь растуць на тэрыторыі Першамайскага раёна — лілея кучаравая (Lilium martagon), чына гладкая (Lathyrus laevigatus), гладыш шыракалісты (Laserpitium latifolium), Цэнтральнага раёна — пальчатакарэннік майскі (Dactylorhiza majalis), Савецкага раёна — чына льналістая (Lathyrus linifolius), Маскоўскага раёна — пухірнік ягадны (Silene baccifera), вярба чарнічная (Salix myrtilloides), ладдзян трохнадрэзаны (Corallorhiza trifida).

Праблемы

Сур’ёзнай праблемай з’яўляецца забруджванне насаджэнняў прамысловымі, будаўнічымі і бытавымі адходамі, якія не толькі зніжаюць эстэтычную прывабнасць ландшафту, але і з’яўляюцца крыніцай таксічных для жывых арганізмаў рэчываў і злучэнняў, якія ўключаюцца ў біялагічны кругазварот і пранікаюць у грунтавыя воды. Значная частка выкінутых у лясах адходаў (напрыклад, пластмасавыя вырабы) не раскладаецца мікраарганізмамі ляснога подсцілу і займае значныя ўчасткі ў лясных насаджэннях. У большай ступені засмечаныя ўчасткі, прылеглыя да аўтамабільных трасах, камунікацыях і размешчаныя паблізу жылых масіваў.

Такім чынам, сучасны здавальняючы стан лясоў і лесапаркаў Мінска не з’яўляецца ўстойлівым, паколькі пераважная іх частка ў рознай ступені схільная да дэгрэсіі, асабліва гэты працэс праяўляецца ў раслінных супольнасцях, якія валодаюць паніжанай устойлівасцю да рэкрэацыйных і тэхнагенных нагрузак.

Фаўна

Мінск размешчаны ў цэнтральным зоагеаграфічным раёне зоны змешаных лясоў царства Палеаарктыкі Галарктычнай вобласці. У Мінску сустракаюцца каля 25 відаў млекакормячых, 102 гняздуючых віда птушак, каля 10 відаў земнаводных, а таксама паўзуны, насякомыя і ракападобныя. Разнастайнасць фаўны абумоўлена вялікай тэрыторыяй горада і здольнасцю жывёл прыстасоўвацца да ўмоў гарадскога асяроддзя (для некаторых відаў гэтыя ўмовы больш спрыяльныя, чым натуральныя).

З млекакормячых найбольш поўна на тэрыторыі горада прадстаўлены атрад грызуноў, сярод якіх сустракаюцца прадстаўнікі лясной фаўны, а таксама сінантропныя віды. На ландшафтна-рэкрэацыйных тэрыторыях насяляюць віды, характэрныя для лясных экасістэм: мыш лясная (Apodemus uralensis), мыш-малышка (Micromys minutus), палёўка звычайная (Microtus arvalis), палёўка рыжая (Myodes glareolus) і палёўка цёмная (Microtus agrestis), вавёрка звычайная (Sciurus vulgaris). З сінантропных відаў на тэрыторыі горада пераважаюць шэры пацук (Rattus norvegicus) і мыш дамавая (Mus musculus), пераважнымі месцамі лакалізацыі якіх з’яўляюцца жылая забудова, а таксама прадпрыемствы па захоўванні і перапрацоўцы харчовых прадуктаў.

Відавы склад і колькасць птушак істотна адрозніваецца ў розных функцыянальных зонах. Найбольш сустракальныя — шэрая варона (Corvus cornix), каўка (Coloeus monedula), грак (Corvus frugilegus), дамавы верабей (Passer domesticus), шпак звычайны (Sturnus vulgaris), вялікі дзяцел (Dendrocopos major), берасцянка (Fringilla coelebs), белая сітаўка (Motacilla alba), валасянка чорнагаловая (Sylvia atricapilla), Phylloscopus trochilus, пячураўка-трашчолка (Phylloscopus sibilatrix), заранка (Erithacus rubecula), валасяніца пярэстая (Ficedula hypoleuca), валасяніца шэрая (Muscicapa striata), вялікая сініца (Parus major), блакітніца звычайная (Cyanistes caeruleus), перасмешка зялёная (Hippolais icterina).

На гарадскіх вадаёмах незалежна ад іх паходжання (прыродныя і трансфармаваныя) жыве больш за 40 відаў птушак, у тым ліку вадаплаўныя. Да такіх месцапражыванняў імкнуцца крыжанка (Anas platyrhynchos), лысуха (Fulica atra), чайка азёрная (Chroicocephalus ridibundus). Акрамя гэтага, сустракаюцца нехарактэрныя для урбанізаваных тэрыторый птушкі — лебедзь-шыпун (Cygnus olor), вялікі бугай (Botaurus stellaris), пагоніч звычайны (Porzana porzana), салаўіны цвыркун (Locustella luscinioides), Sterna hirundo, Chlidonias niger, а таксама рэдкія птушкі, якія патрабуюць аховы, такія як крачка малая (Sterna albifrons), Podiceps ruficollis.

Тэрыторыі жылых і грамадскіх зон г. Мінска адрозніваюцца бедным відавым складам і высокай шчыльнасцю гняздуючых птушак, 70 % сярод якіх займаюць шызы голуб (Columba livia) і дамавы верабей (Passer domesticus).

Найбольш спрыяльным месцапражыванням земнаводных і рэптылій з’яўляюцца зялёныя тэрыторыі прыроднага комплексу паблізу рэк і вадаёмаў, ўвільготненыя месцапражыванні і водныя аб’екты, якія ўваходзяць у іх склад.

Герпетафаўна прадстаўлена трытон звычайны (Lissotriton vulgaris), жарлянка чырванабрухая (Bombina bombina), часночніца звычайная (Pelobates fuscus), рапуха зялёная (Bufotes viridis), жаба вастрамордая (Rana arvalis), жаба травяная (Rana temporaria), Pelophylax esculentus і жаба сажалкавая (Pelophylax lessonae).

З рэптылій адзначаны яшчарка жывародная (Zootoca vivipara), вуж звычайны (Natrix natrix), гадзюка звычайная (Vipera berus). Акрамя гэтага, зрэдку сустракаюцца рапуха шэрая (Bufo bufo), рапуха чаротавая (Bufo calamita), квакша звычайная (Hyla arborea), якія не маюць на тэрыторыі горада сталых месцапражыванняў.

Нягледзячы на тое, што рака Свіслач больш астатніх рэк Беларусі схільная да ўплыву чалавечага фактару, яна была і застаецца даволі рыбным і наведвальным вадаёмам. Працягласць р. Свіслач 327 км, у лік якіх уваходзяць 22 км, размешчаных у Мінску. У рацэ Свіслач насяляюць гусцяра (Blicca bjoerkna), звычайны джгір (Gymnocephalus cernuus), карась звычайны (Carassius carassius), краснапёрка (Scardinius erythrophthalmus), лешч (Abramis brama), акунь звычайны (Perca fluviatilis), плотка (Rutilus rutilus), верхаводка (Alburnus alburnus) і шчупак (Esox lucius).

Экалогія

Для Мінска характэрныя вялікія плошчы, зарэзерваваныя пад зялёныя насаджэнні і паркі. У той жа час, у межах горада працягваюць працу буйныя прамысловыя прадпрыемствы, а колькасць аўтамабіляў пастаянна расце. У цёплую пару года ў Мінску неаднаразова перавышаецца гранічна дапушчальная канцэнтрацыя фармальдэгіду ў паветры. Акрамя таго, у некаторых раёнах горада востра стаіць праблема забруджвання паветра дыяксідам азоту і цвёрдымі часціцамі памерам менш за 10 мікрон (ТЧ10).

Па колькасці выкідаў забруджвальных рэчываў у паветра ад стацыянарных крыніц Мінск па выніках 2010 года апынуўся на другім месцы ў Беларусі пасля Наваполацка (31 тысяча тон супраць 50 тысяч тон), у 2013 годзе гэты паказчык склаў 26,6 тысяч тон. За 2003—2008 гады агульная эмісія забруджвальных рэчываў у Мінску вырасла са 186 тысяч тон да 247,4 тысячы тон. Экалагічная сітуацыя ў горадзе пагоршылася з-за частковага пераходу па эканамічных меркаваннях на мазут замест прыроднага газу ў якасці паліва, аднак вялікая частка забруджванняў ў горадзе прыпадае на аўтамабілі. Па забруджванні ад мабільных крыніц Мінск нязначна саступае Мінскай вобласці — 160,5 тысячы тон супраць 182,5 тысячы тон. 109,2 тысячы тон ад гэтай колькасці склаў аксід вугляроду, 31,8 тысячы — вуглевадароды, 15,8 тысячы — аксіды азоту, 3,6 тысячы — цвёрдыя рэчывы (часціцы), 100 тон — дыяксід серы, каля 110 кілаграмаў бензапірэну.

Асноўнымі стацыянарнымі крыніцамі забруджвання атмасфернага паветра з’яўляюцца РУП «Мінскі трактарны завод», філіялы РУП «Мінскэнерга» (ЦЭЦ-3, ЦЭЦ-4), Мінскія цеплавыя сеткі (раённыя кацельні), Мінская ачышчальная станцыя КУВП «Мінсквадаканал», ААТ «Мінскі аўтамабільны завод», ААТ «Мінскі завод ацяпляльнага абсталявання», ААТ «Мінскі завод будаўнічых матэрыялаў», ААТ «Керамін», ЗАТ «Атлант», УП «Мінсккамунцепласетка», ААТ «Мінскі маторны завод»..

У 2012 годзе сумарныя выкіды забруджвальных рэчываў у паветра ад стацыянарных крыніц склалі 26,6 тыс. тон, у тым ліку цвёрдых часціц — 2,4 тыс. тон, дыяксіду серы — 2 тыс. тон , дыяксіду азоту — 5,2 тыс. тон, аксіду вугляроду — 11 тыс. тон, неметанавых лятучых арганічных злучэнняў — 4,7 тыс. тон. Па выніках 2013 года агульны ўзровень эмісіі забруджвальных рэчываў склаў 25 тысяч тон, у тым ліку 2190 тон цвёрдых часціц, 10 140 тон аксіду вугляроду, 870 тон дыяксіду серы, 6910 тон аксідаў азоту, 4270 тон неметанавы[ лятучых арганічных злучэнняў, 610 тон іншых вуглевадародаў. З 2005 па 2012 год колькасць адходаў вытворчасці ўсіх відаў павялічылася з 1,15 млн тонаў да 1,62 млн тонаў, а выкарыстанне вады горадам паменшылася з 253,7 да 184,5 млн тон.

Магістраль М9

Найвышэйшы ўзровень канцэнтрацыі дыяксіду азоту і аксідаў вугляроду прыпадае на 17-19 гадзін ў халодную пару года і 20-21 гадзін — у цёплае. У горадзе часам назіраецца кароткатэрміновае перавышэнне гранічна дапушчальных канцэнтрацый шкодных рэчываў — у прыватнасці, фармальдэгіду і аміяку ў ваколіцах Мінскага аўтамабільнага завода і мікрараёне Шабаны. Таксама зарэгістраваныя значныя колькасці хрому-VI і дыяксіду азоту. Найбольш забруджанымі з’яўляюцца вуліцы Ціміразева, Чалюскінцаў, Багдановіча, Радыяльная, Казінца, Шаранговіча, Судмаліса, Шабаны, Бабруйская, Шчорса, плошча Свабоды і іх наваколлі. Найбольш забруджанай ў цэлым з’яўляецца паўднёва-ўсходняя частка Мінска (Заводскі, Ленінскі і Партызанскі раёны).

Рэспубліканскі цэнтр радыяцыйнага кантролю і маніторынгу навакольнага асяроддзя (РЦРКМ) кантралюе сярэднесутачныя канцэнтрацыі цвёрдых часціц РМ-10, дыяксіду азоту, узровень фармальдэгіду, аксіду вугляроду, дозы гама-выпраменьвання.

Для прафілактыкі забруджванняў РЦРКМ у выпадку наступлення неспрыяльных умоў надвор’я адпраўляе папярэджанні прадпрыемствам. Акрамя таго, ДАІ горада перыядычна праводзіць комплекс мерапрыемстваў «Чыстае паветра», падчас якога арганізуюцца перасоўныя пасты па праверцы аўтамабіляў на адпаведнасць экалагічным стандартам. У 2009 годзе Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя разглядала магчымасць унясення прапановы аб забароне на ўезд у цэнтр горада аўтамабіляў з неэкалагічнымі рухавікамі. У 2008 годзе быў агучаны намер вынесці за мяжу горада прадпрыемствы трэцяга класа небяспекі, у тым ліку МАЗ і МТЗ.

Вышэйпералічаныя ініцыятывы па паляпшэнню экалагічнай сітуацыі ў Мінску да цяперашняга часу не рэалізаваны, а дакладней, прынесеныя ў ахвяру эканоміі бюджэтных сродкаў. Урад краіны і кіраўніцтва горада не бачаць у паляпшэнні экалагічнай сітуацыі ў горадзе Мінску першачарговай задачы. Шмат у чым гэта адбываецца з-за неразумення ўсёй паўнаты наступстваў доўгачасовага ўдыхання забруджанага паветра. У прыватнасці, адно з найбольш страшных наступстваў удыхання забруджанага паветра — рак (не толькі лёгкіх), мае часовы лаг (затрымку) паміж прычынай і следствам (уздзеяннем канцэрагену і клінічна дыягнаставанай развітой формай раку) парадку 10-20 гадоў.

У Мінску скасавана падраздзяленне ДАІ, раней адказвала за кантроль выкідаў аўтатранспарту. А ў гарадскога экалагічнага камітэта на выкананне гэтых функцый няма штатнай колькасці супрацоўнікаў, то бок, гэтую працу рэгулярна весці няма каму.

Падтапленне дажджом на вуліцы Нямізе (26 мая 2014)

З пачаткам XX стагоддзя экалагічная праблема ў Мінску пагаршаецца практыкай «ушчыльнення», якая атрымала шырокае распаўсюджанне — вырабляецца шчыльная забудова раёнаў, ужо сфарміраваных раней. Дадзеная практыка дазваляе зрабіць таннейшым будаўніцтва за кошт адсутнасці неабходнасці ўкладваць сродкі ў інфраструктуру: падвядзення да новых будынкаў камунікацый — трубаправодаў, дарог, аб’ектаў гандлю і т. п. Але пры гэтым генерацыя аўтамабільных выхлапных газаў на 1 км² плошчы горада рэзка ўзрастае з прычыны павелічэння шчыльнасці забудовы, а рассейванне пагаршаецца з-за дрэннага прадуванасці горада. Пры гэтым ўшчыльняюць ўчасткі горада, якія раней з’яўляліся ўчасткамі рассейвання выхлапных газаў і іншых забруджванняў паветра, а цяпер самі становяцца агменямі генерацыі забруджванняў.

Падчас моцных дажджоў у Мінску рэгулярна затапліваецца шэраг цэнтральных вуліц горада, размешчаных каля ракі Свіслач, у тым ліку адна з галоўных транспартных артэрый горада — вуліца Няміга. У пачатку 2000-х гадоў для вырашэння гэтай праблемы пачалося будаўніцтва цэнтральнага ліўневага калектара і, па запэўненнях старшыні Мінгарвыканкама Мікалая Ладуцькі, ужо ў 2013 годзе цэнтр горада перастане затапліваць. Тым не менш па стане на 2014 год праблема недахопу магутнасцяў для збору дажджавой вады захоўваецца, і цэнтральныя вуліцы горада заліваюцца дажджавой вадой з больш высокіх месцаў.

Забруджванне паветра

ЦЭЦ-4

Асноўнай крыніцай забруджвання атмасфернага паветра г. Мінска з’яўляецца транспарт, у агульнай колькасці выкідаў складае больш за 80 %.

Размеркаванне аб’ёмаў выкідаў забруджвальных рэчываў ад стацыянарных крыніц па тэрыторыі горада нераўнамернае. Найбольшая эмісія па-ранейшаму характэрная для Заводскага, Фрунзенскага і Партызанскага раёнаў.

Агульная ацэнка стану атмасфернага паветра характарызуецца адсутнасцю смогавых сітуацый. Метэаралагічныя ўмовы, у асноўным, спрыяльныя для рассейвання забруджвальных рэчываў у прыземным слоі атмасферы. Захаванню нарматыўнай якасці паветра шмат у чым спрыяюць частыя і моцныя ападкі. Перавышэнні гранічна дапушчальных канцэнтрацый ў паветры некаторых раёнаў горада фіксуюцца, у асноўным, у перыяды з неспрыяльнымі метэаралагічнымі ўмовамі.

Дадзеныя бесперапынных вымярэнняў на аўтаматычных станцыях сведчаць, што ўтрыманне ў паветры дыяксіду серы, прыземнага азону, бензолу і аксіду вугляроду ніжэй мэтавых паказчыкаў, прынятых у краінах Еўрапейскага Саюза.