Бражнік мёртвая галава

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Галава.
Мёртвая галава
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Acherontia atropos Linnaeus, 1758

Сінонімы

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  1156449
NCBI  657993
EOL  868188

Бражнік мёртвая галава (Acherontia atropos, Manduca atropos) — матыль сямейства бражнікаў (Sphingidae).

Вялікі матыль з масіўным брушкам. Размах крылаў больш за 10 см. Самы буйны прадстаўнік сямейства ў фаўне Еўропы[2], з'яўляецца другім паводле велічыні матыльком Еўропы (пасля сатурніі грушавай (Saturnia pyri))[3] і першым паводле памеру цела. Адметнай асаблівасцю з'яўляецца характэрны малюнак на грудзях, які нагадвае чалавечы чэрап[4][5], што паслужыла асноваю для стварэння цэлага шэрага легендаў і забабонаў пра гэтага матыля.

Этымалогія[правіць | правіць зыходнік]

Лацінская бінамінальная назва «Acherontia atropos» узыходзіць да грэчаскай міфалогіі. Ахеран у міфалогіі — адна з 5 рэк у падземным царстве мёртвых[6], таксама слова «Ахерон» ужывалася для абазначэння глыбіні і жахаў пекла. Атропас  (руск.) (бел. або Атропа (грэч. Ἄτροπος, «няўхільная») — няўмольная, няўхільная доля (смерць) — імя адной з трох мойр — багінь лёсу, якія пераразалі нітку чалавечага жыцця[6].

Беларуская назва «мёртвая галава» паходзіць ад характэрнай рысы афарбоўкі матыля — наяўнасці на грудзях жоўтага малюнка, які нагадвае чалавечы чэрап[7]. У большасці еўрапейскіх народаў гэты матылёк носіць назву, падобную па значэнні з беларускай[2].

Таксанамія і сістэматыка[правіць | правіць зыходнік]

 


Acherontia lachesis




Acherontia atropos



Acherontia styx




Першае навуковае апісанне бражніка мёртвая галава было зроблена Карлам Лінеем у яго працы «Systema naturæ», пад назвай Sphinx atropos. Пазней, у 1809 годзе, нямецкі энтамолаг Якаб Генрых Ласпейрэса перанёс матылька ў выдзелены ім род Acherontia, да якога ён адносіцца і па гэты дзень[8].

Род Acherontia вылучаюць у трыбу Acherontiini Boisduval, 1875 г.. Сваяцтва паміж відамі ў межах трыбы цалкам не даследавана[9].

Біялагічнае апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Малюнак на грудзях, які нагадвае чалавечы чэрап

Даўжыня пярэдняга крыла 40-50 мм, максімальна — да 70 мм. Размах крылаў у самцоў 90-115 мм, у самак — 100—130 мм[1][7][10].

Палавы дымарфізм выяўлены слаба. Пярэднія крылы цёмна-бурыя, больш чым у 2 разы даўжэй сваёй шырыні, з прывостранай вяршыняй, з 2 папярочнымі шырокімі зубчастымі рыжавата-чорнымі палосамі са складаным малюнкам і жоўтым апыленнем. Іх вонкавы край роўны.

Заднія крылы вохрыста-жоўтыя з 2 папярочнымі цёмнымі палосамі, звычайна ў 1,5 разы даўжэй сваёй шырыні, прыкметна скошаны да задняга краю, Маюць неглыбокую выемку па сваім вонкавым краі перад анальным вуглом.

Вага самцоў 2-6 г, самак — 3-8 г[1]. Галава чорна-карычневая або амаль чорная.

Грудзі чорна-карычневага або сінявата-бурага колеру з вохрава-жоўтым малюнкам, якія нагадваюць сабою чалавечы чэрап з чорнымі вачамі. Гэты малюнак зменлівы і можа цалкам адсутнічаць — напрыклад, у формы Acherontia atropos f. obsoleta[11]. Патагіі і тэгулы чарнавата-блакітныя.

Ніжні бок грудзей і апошніх сегментаў брушка — вахрава-жоўтага колеру. Апошнія 2, радзей 3 сегменты брушка у самца цалкам шэра-блакітныя, альбо чорныя. У самкі так афарбаваны толькі апошні сегмент[12].

Афарбоўка пярэдніх крылаў зменлівая — можа быць рознай ступені інтэнсіўнасці, уключаючы наяўнасць плям і цёмных палос. У большасці выпадкаў пярэднія крылы бура-чорнага, месцамі чорнага колеру, падзеленыя на тры палі двума папярочнымі, складана размаляванымі, хвалістымі палосамі жоўта-папялістага колеру. Заднія крылы вохрава-жоўтыя з двума чорнымі папярочнымі палосамі. Вонкавая паласа шырэй, з зубчатым краем. Поласы зменлівыя па сваёй шырыні і афарбоўцы — могуць быць бурага колеру або выяўленымі настолькі моцна, што амаль зліваюцца адзін з адным. На задніх крылах жылкі R5 і M1 размяшчаюцца на кароткім агульным сцябле.

Брушка развітое, даўжынёй да 60 мм і дыяметрам да 20 мм[1], пакрыта прылеглымі лускавінкамі. Яно без пэндзлікаў з лускавінак на канцы, жоўтае, з чорнымі кольцамі і падоўжнай шырокай сінявата-шэрай паласой па цэнтры. У самца брушка крыху завострана, у самкі — акругленае, ззаду тупое[1].

Вочы круглыя​​, голыя. Хабаток кароткі, тоўсты, даўжынёй ад 10 да 14,5 мм[1], пакрыты вейчыкамі. Губныя шчупікі добра развітыя, загнуты дагары, з вонкавага боку густа пакрытыя лускавінкамі, шчыльна прыціснутыя да галавы. Вусікі кароткія, стрыжнепадобныя, рэзка звужаныя і злёгку выгнутыя перад вяршыняй. Валодаюць 2 радамі вейчыкаў на вентральным баку кожнага членіка. У самкі яны верацёнападобныя, без вейчыкаў[4]. Ногі скарочаныя і тоўстыя. Лапкі з 4 падоўжнымі радамі моцных шыпоў. Сярэднія і заднія лапкі заціснуты з бакоў. Пульвілус адсутнічае, параніхіум рэдукаваны да кароткай шырокай лопасці. Заднія галёнкі з 2 парамі шпор[4].

На цёмным грудным аддзеле цела матыля светлы малюнак у выглядзе чалавечага чэрапа з перакрыжаванымі пад ім касцямі, што паслужыла асновай для стварэння цэлага шэрагу легенд і забабонаў аб дадзеным матыльку. Брушка тоўстае з чорнымі і жоўтымі папярочнымі палоскамі і з блакітнавата-сіняй падоўжнай палосай.

Арэал[правіць | правіць зыходнік]

Арэал мёртвай галавы.                      круглы год                      летні, міграцыйны

Глабальны арэал з'яўляецца мульцірэгіянальным — ахоплівае Афрыку і заходнюю частку Палеарктыкі.

Аўтахтонны  (руск.) (бел. на поўдзень ад Альпаў[10]. Бражнікі мёртвая галава распаўсюджаны ў трапічным і субтрапічным паясах Старога Свету да Туркменіі на ўсходзе. Залёт гэтага віду адзначаны таксама ў наваколлі Паўладара[13] (Паўночна-Усходні Казахстан). Сустракаецца ў Паўднёвай, збольшага і Цэнтральнай Еўропе, на Азорскіх астравах, у Афрыцы, Мадагаскары, Блізкім Усходзе, Сірыі, Турцыі, Паўночным Іране[10][14]. У Крыму і Беларусі рэдкі залётны від.

На тэрыторыі Расіі маюцца знаходкі гэтага віду з многіх абласцей: Астраханскай, Валгаградскай, Саратаўскай, Маскоўскай, Смаленскай, Калужскай, Краснадарскага краю, Пензенскай і з Паўночнага Каўказа[15]. На Каўказе сустракаецца ў Абхазіі, Карачаева-Чаркесіі, Усходняй Грузіі, Арменіі, Азербайджане. У Сібіры — непацверджаныя сабранымі экзэмплярамі паведамленні з поўдня Цюменскай вобласці[16].

Першапачатковай радзімай еўрапейскіх папуляцый з'яўляецца Паўночная Афрыка. Нават папуляцыі, якія насяляюць на поўдні Еўропы, перыядычна маюць патрэбу ў папаўненні за кошт мігрантаў з больш паўднёвых рэгіёнаў[10].

Міграцыі і час лёту[правіць | правіць зыходнік]

Адносіцца да відаў, якія ажыццяўляюць штогадовыя пералёты на поўнач.

У залежнасці ад умоў надвор'я працягласць міграцыйных пералётаў можа адрознівацца. У спрыяльныя гады бражнікі далятаюць да Ісландыі[10]. На тэрыторыі Расіі такія мігрантныя асобнікі знаходзілі пад Санкт-Пецярбургам, Петразаводскам і нават на Кольскім паўвостраве.

Acherontia atropos сустракаецца ў Афрыцы круглы год у бесперапынна наступных адно за адным пакаленнях. У Еўропе першыя мігруючыя матылькі з'яўляюцца, у большасці выпадкаў, пачынаючы з мая, часам ужо з сакавіка-красавіка, разам з асобнымі асобінамі, якія перажылі еўрапейскую зіму ў стане кукалкі.

Першая хваля мігруючых асобін слабее на працягу чэрвеня, другая хваля з'яўляецца ў жніўні і верасні[1]. Яйкі аплодненых самак спеюць падчас міграцыйнага палёту на поўнач. Калі паспяванне завершана, матылі больш не працягваюць палёт і, знайшоўшы кармавую расліну вусеняў, адкладаюць яйкі. Першыя матылькі ў большасці выпадкаў не знаходзяць расліны бульбы у дастатковай колькасці і адкладаюць яйкі на іншыя кармавыя віды раслін.

З ліпеня да верасня матылі прылятаюць з поўдня ў Цэнтральную і Усходнюю Еўропу. На поўдні еўрапейскай часткі арэала дае два пакаленні ў год, у цёплую восень назіраецца і частковая трэцяя генерацыя.

Месцапражыванне[правіць | правіць зыходнік]

Сустракаецца ў розных ландшафтах, пераважна ў далінах, у культурным ландшафце, на палях і плантацыях. Таксама засяляе адкрытыя, парослыя хмызнякамі ландшафты. Аддае перавагу сухім і выграваецца сонцам раёнах. У Цэнтральнай Еўропе сустракаецца пераважна ў культурных ландшафтах, часта на бульбяных палях і плантацыях[11].

На Каўказе насяляе ў перадгор'ях, радзей у нізінных мясцовасцях. У гарах падымаецца на вышыні да 700 метраў над узроўнем мора[11], аднак падчас міграцыі могуць залятаць на вышыні да 2500 метраў над узроўнем мора[11].

Асаблівасці біялогіі[правіць | правіць зыходнік]

Пранікаючы ў гнёзды і вуллі меданосных пчол бражнікі мёртвая галава ахвотна ядуць мёд

Паліфаг, палівальцінны эўрыбіёнт. Імага актыўныя ў змярканні і да поўначы. Іх часта прыцягваюць штучныя крыніцы святла, аднак да іх прылятаюць толькі самцы і самкі, гатовыя да адкладвання яек.

Харчаванне імага адыгрывае важную ролю не толькі ў падтрыманні жыцця, але і для паспявання яек у целе самкі[17].

Кароткі і тоўсты хабаток не дазваляе матылю харчавацца нектарам кветак і служыць для харчавання выцякаючымі драўнянымі сокамі, а таксама сокамі пашкоджаных пладоў і садавіны. Аднак да сілкавання апошнімі матылі звяртаюцца вельмі рэдка[17]. У адрозненне ад многіх іншых відаў бражнікі пры ўсмоктванні хабатком соку дрэў, мёду, вільгаці лічыць за лепшае не завісаць ў палёце, а садзіцца на субстрат каля крыніцы ежы.

Бражнікі мёртвая галава ахвотна ядуць мёд, пранікаючы ў гнёзды і вуллі меданосных пчол, дзе праколваюць ячэйкі сот хабатком і смокчуць мёд, за адзін раз з'ядаючы 5-15 г. можа пранікаць у вуллі дзікіх і хатніх пчол.

Вусені вельмі вялікія, ярка-жоўтыя з сінімі, чорнымі і зялёнымі косымі палоскамі на сегментах. Кормяцца на травяністых раслінах сямейства паслёнавых, у тым ліку на бульбе. Ёсць звесткі аб развіцці вусеняў на дрэвава-кустовых раслінах — язміне, брызгліне і інш. Зімуе кукалка ў глебе. Матыль, вусень і кукалка могуць выдаваць гукі.

Існавала тэорыя, што матылёк выдае гукі, падобныя гукам пчалінай маткі, якая нядаўна выйшла з кокана, абараняючы сябе, такім чынам, ад магчымасці быць забітым працоўнымі асобінамі пчол[18]. Дадзеная тэорыя не знайшла навуковага пацверджання[19], але ўсё роўна існуе сярод пчаляроў і на старонках жоўтай прэсы[20][21].

На самай справе гэтыя матылі супакойваюць пчол шляхам выдзялення хімічных рэчываў, якія маскіруюць іх уласны пах (хімічная мімікрыя)[19]. Да іх адносяцца чатыры тлустыя кіслоты: пальміталеінавая, пальміцінавая, стэарынавая і алеінавая, якія сустракаюцца ў такой жа канцэнтрацыі і такіх жа суадносінах у меданосных пчол[19]. Таксама матылі малаадчувальныя да пчалінага яду і ў эксперыментах вытрымлівалі да 5 укусаў пчол[19]. Але часам здараецца, што пчолы зажальваюць «рабаўніка» да смерці. Шкоднікам пчалярства не з'яўляецца з прычыны сваёй нізкай колькасці. Аднак многія пчаляры негатыўна ставяцца да гэтага матыля, лічачы яго шкоднікам. Таму часцяком яны імкнуцца ўсталяваць на ляткі ля вулляў драцяную сетку з вочкамі дыяметрам 8-9 мм, праз якія могуць пранікаць пчолы і трутні, але не дадзеныя матылькі.

Бражнікі мёртвая галава, будучы патрывожанымі, выдаюць пранізлівы піск[7]. Як менавіта матылёк вырабляе гэты гук, доўгі час заставалася загадкай. Рашэннем дадзенага пытання ў 18 стагоддзі займаўся фізік і заолаг Рэнэ Антуан Рэамюр[22]. Але толькі ў 1920 годзе Хейнрых Прэл  (ням.) (бел.[22] выявіў, што гэты гук ўзнікае ў выніку ваганняў вырасту верхняй губы эпіфарынкса, калі бражнік засмоктвае паветра ў горла і працісквае яго назад[7]. Вусень таксама можа выдаваць гук, але трэннем сківіц. За некалькі дзён да выхаду матыля, гук можа выдаваць і кукалка ў выпадку яе механічнага раздражнення. Значэнне гэтых гукаў канчаткова не высветлена. Верагодна, яны служаць для адпужвання ворагаў.

Размнажэнне[правіць | правіць зыходнік]

Яйка[правіць | правіць зыходнік]

Авальнае, памерам 1,5×1,2 мм, матавае, бледна-зялёнага або блакітнага колеру[11]. Звычайна размяшчаецца на ніжнім баку лісця кармавых раслін.

Вусень[правіць | правіць зыходнік]

Вусені бражніка мёртвая галава. Злева - тыповая жоўтая форма афарбоўкі, справа - таксама тыповая, але радзейшая зялёная форма.

Вусені даволі буйныя, з пяццю парамі ног. Гусеніцы першага ўзросту дасягаюць даўжыні 12 мм і пакрытыя рэдкімі асобнымі невялікімі валасінкамі. Гусеніцы 4 ўзросту ўжо дасягаюць даўжыні 40-50 мм, пры вазе да 4 г. Вусень 5 ўзросту — вялікая, гладкая, да канца свайго развіцця дасягае даўжыні 15 см, пры вазе 18-22 г[1].

Сустракаюцца формы з рознай афарбоўкай: жоўта-блакітнай, зялёнай і бурай. Часцей за ўсё сустракаецца цытрынава-жоўтая з сінімі касымі палосамі, якія сыходзяцца на спіне пад вострым вуглом; цела, пачынаючы з 4 і па 11 сегмент, усеяна чорна-сінімі кропкамі. Рог выгнуты ў выглядзе літары «S», зярністы і шурпаты. Таксама сустракаюцца гусеніцы з зялёнай афарбоўкай і з зялёнымі палосамі, а таксама шэра-бурыя з белым малюнкам. Апошні выгляд афарбоўкі не лічыцца нармальным, што даказваецца не толькі вялікай рэдкасцю такіх асобнікаў у Еўропе, але і той акалічнасцю, што ў маладым узросце, а таксама пасля лінькі, часова бываюць зялёнай афарбоўкі.

Працягласць стадыі вусеняў складае каля 8 тыдняў[1].

Кармавыя расліны[правіць | правіць зыходнік]

Вусені на расліне

Вусені харчуюцца, перш за ўсё, раслінамі сямейства паслёнавыя (Solanaceae), пераважна бульбай (Solanum tuberosum). Іншымі важнымі кармавымі раслінамі з гэтага ж сямейства з'яўляюцца: ліцый звычайны (Lycium barbarum), дурнап’ян (Datura), Atropa belladonna, тытунь (Nicotiana), Lycium europaeum, а также фізаліс (Physalis), Solanum lycopersicum, баклажан (Solanum melongena), Solanum dulcamara, Solanum nigrum і іншыя віды гэтага роду[11].

Аднак вусені з'яўляюцца паліфагамі і таксама могуць харчавацца многімі відамі раслін з некалькіх сямействаў, у тым ліку[2][10][11]:

На Канарскіх астравах кармавымі раслінамі служаць[11][23]: Cussonia, Spathodea, Cordia sebestena, Tabebuia, Nicotiana glauca, Clerodendrum. У Азербайджане і Дагестане з кармавых раслін адзначаны таксама Solanum persicum, Zygophyllum fabago і ясень (Fraxinus)[11].

Кукалка[правіць | правіць зыходнік]

Вусень бражніка мёртвая галава закопваецца ў зямлю, каб акукліцца
Кукалка

Кукалка гладкая, бліскучая, даўжынёй 50-65 мм у самца і 65-75 мм у самкі, максімум да 80 мм. Вага кукалкі самцоў - 7-10 г, самак - 7-12 г[11].

Адразу пасля акуклення колер кукалкі можа быць ад жоўтага да крэмавага, часам з зялёным адценнем на спінцы. Праз 12 гадзін куколка набывае канчатковую чырвона-бурую афарбоўку. Звычайна размяшчаецца ў зямлі на глыбіні 15-40 см, у ломкім земляным кокане[11]. Стадия куколки длится около месяца[1].

Паразітоіды[правіць | правіць зыходнік]

На розных стадыях жыццёвага цыкла бражнік мёртвая галава схільны нападу пэўных тыпаў паразітоідаў: яйкавых, яйкавалічынкавых, лічынкавых, лічынкава-кукалкавых і кукалкавых[11]:

Колькасць[правіць | правіць зыходнік]

Часцей за ўсё сустракаецца адзінкава. Колькасць папуляцыі з году ў год моцна вар'іруе. Ваганні колькасці звязаны ў першую чаргу з надвор'ем і іншымі прыроднымі ўмовамі. У халодныя гады яна скарачаецца, а ў цёплыя — адразу ж узрастае[10][11].

У халодныя зімы кукалкі ў сярэдняй паласе Еўропы могуць паміраць. Але колькасць аднаўляецца на наступны год за кошт мігруючых асобін. Са з'яўленнем нашчадкаў мігрантаў звязана тое, што другое пакаленне значна больш шматлікае, чым першае. У сярэдняй паласе самкі другога пакалення стэрыльныя[11].

Аб агульнай колькасці можна меркаваць толькі ўскосна на падставе выяўляных кукалак. Пастаяннае зніжэнне колькасці на тэрыторыі краін былога СССР абумоўлена хімічнай апрацоўкай палёў, асабліва бульбяных ў барацьбе з каларадскім жуком (Leptinotarsa decemlineata), якая прыводзіць да гібелі гусеніц і кукалак матыля[24].

Заўвагі па ахове[правіць | правіць зыходнік]

Мёртвая галава была занесена ў Чырвоныя кнігі УССР (1980) і СССР (1984).

На дадзены момант, від выключаны з Чырвонай кнігі Расіі, як той, які параўнальна распаўсюджаны і не мае патрэбы ў спецыяльнай ахове.

Занесены ў Чырвоную кнігу Украіны, дзе яму прысвоена III катэгорыя — «рэдкія віды» — віды з невялікімі папуляцыямі, якія ў дадзены час не адносяцца да катэгорыі «знікаючых» або «уразлівых»[25].

З прычыны пастаяннага зніжэння колькасці на тэрыторыі краін былога СССР неабходна стварэнне і ўвядзенне мер па ахове гэтага віду. Неабходныя меры аховы павінны ўключаць у сябе вывучэнне біялогіі віду, тэрмінаў яго развіцця, уплыву восеньскіх і зімовых халадоў, кармавых раслін, біятапічнага размеркавання, а таксама распаўсюджвання, вызначэнне паўночнай мяжы арэала і зоны міграцый. На палях замест татальных хімічных апрацовак неабходна ўвядзенне інтэграванага метаду барацьбы з сельскагаспадарчымі шкоднікамі[24].

У культуры[правіць | правіць зыходнік]

Паштовая марка з выявай мёртвай галавы. Азербайджан
  • Са змрочным малюнкам у выглядзе чэрапа на яго спінцы звязана нямала легенд — па павер'і, гэты матылёк быў прадвеснікам няшчасцяў, смерці, войнаў і эпідэмій[26]. Так, эпідэмію 1733 года народ прыпісваў з'яўленню гэтай матылькі. У Іль-дэ-Франс да гэтага часу вераць, што лускавінка з крылаў гэтага матыля, патрапіўшы ў вока, прычыняе слепату і магчымую хуткую гібель[7].
  • Пэўную ролю адыгрывае бражнік мёртвая галава ў фільме рэжысёра Джонатана Дэмі «Маўчанне ягнят», знятым па матывах аднайменнага рамана Т. Харыса  (руск.) (бел.. Маньяк-забойца  (руск.) (бел. кладзе кукалку гэтага матылька ў рот сваім ахвярам. Для злачынца яны былі сімвалам перараджэння — ён хацеў ператварыцца ў жанчыну, як кукалка ў матылька. У арыгінальным рамане злачынец карыстаўся кукалкамі блізкароднаснага віду — Acherontia styx, але ў кінаверсіі раману фігуруюць лялячкі бражніка мёртвая галава[9].
  • Міма выявы гэтага матылька не прайшлі пісьменнікі, у тым ліку і вялікі амерыканскі пісьменнік Эдгар По. Прыгожы і страшны матылёк апісаны ім у апавяданні «Сфінкс». Матылёк поўзаў па павуцінню на акне, а герою аповеду здавалася, што істота рухаецца па далёкіх схілах узгоркаў. Выдуманы гіганцкі від гэтага матылька таксама згадваецца ў фантастычным апавяданні Аляксандра Бяляева «Мёртвая галава». Згадваецца ён і ў гатычным рамане жахаў Сьюзен Хіл  (руск.) (бел. «Я ў замку кароль  (англ.) (бел.», дзе ім карысталіся, каб пасеяць страх у адным з маладых герояў.
  • У маі 1889 года Ван Гог напісаў карціну, якая паказвае матылька, названую ім «Бражнік мёртвая галава»  (руск.) (бел.. Ван Гог памылкова палічыў, што перад ім гэты рэдкі ў Еўропе матылёк. На самай жа справе на карціне намаляваная Паўлінава вока малое (Saturnia pavonia). Музей Ван Гога ў Амстэрдаме пераназваў карціну ў «Імператарскі начны матылёк» («Паўлінавочка»)[27][28].
  • Навала матылькоў гэтага віду фігуруе ў амерыканскім фільме жахаў 2012 ад прадзюсара Сэма Рэймі  (руск.) (бел. і рэжысёра Уле Барнедаля  (англ.) (бел. — «Шкатулка праклёну  (руск.) (бел.».

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б в г д е ё ж з і к л J. J. de Freina. Die Bombyces und Sphinges der Westpalaearktis. Noctuoidea, Sphingoidea, Geometoidea, Bombycoidea Auflage. — München, 1987. — Vol. 1. — 405 p. — ISBN 3-926285-00-1.
  2. ↑ а б в К. Ламперт. Атлас бабочек и гусениц. — Минск: Харвест, 2003. — 735 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-13-1664-4.
  3. ↑ Хелгард Райххолф-Рим. Бабочки. Самый популярный справочник. — М.: Астрель, 2002.
  4. ↑ а б в Лер П. А. Определитель насекомых Дальнего Востока России. Т. 5. Ручейники и чешуекрылые. Ч. 3. — 2001.
  5. ↑ Изерский В. В. Бомбикоидные чешуекрылые и хохлатки Сибири и Дальнего Востока. — Киев, 1999.
  6. ↑ а б Н. А. Кун. Мифы Древней Греции. — М.: АСТ, Астрель, 2004. — 400 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-17-025345-1.
  7. ↑ а б в г д Каабак Л. В., Сочивко А. В. Бабочки мира. — М.: Аванта+, 2003. — ISBN 5-94623-008-5.
  8. ↑ Fauna Europaea, Version 1.3, 19.04.2007.. Acherontia atropos (Linnaeus 1758)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 ліпеня 2014. Праверана 5 лістапада 2009.
  9. ↑ а б Ian J. Kitching: Phylogeny of the death´s head hawkmoth, Acherontia [Laspeyres], and related genera (Lepidoptera: Sphingidae, Acherontiini), Systematic Entomology 28 (2003) 71—88
  10. ↑ а б в г д е ё Хелгард Райххолф-Рим. Бабочки. Самый популярный справочник. — М.: Астрель, 2002.
  11. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н Sphingidae of the Western Palaearctic
  12. ↑ Rolf Reinhardt, Kurt Harz: Wandernde Schwärmerarten. Totenkopf-, Winden-, Oleander- und Linienschwärmer. In: Die Neue Brehm-Bücherei Bd. 596. 2., unveränderte Auflage. Westarp Wissenschaften, Magdeburg, Heidelberg, Berlin und Oxford 1996, ISBN 3-89432-859-2, S. 32.
  13. ↑ Dubatolov V.V., Titov S.V. 2011. Discovery of Acherontia atropos L. (Lepidoptera, Sphingidae) in North-East Kazakhstan // Amurian zoological journal. Vol. III. No 1. P. 58-59, colour plate V.
  14. ↑ Pittaway, AR. 1993. The hawkmoths of the western Palaearctic. Harley Books, London
  15. ↑ Мёртвая голова в Красной книге Краснодарского края Архівавана 9 красавіка 2012. (руск.)
  16. ↑ Ситников, 2009; цыт. паводле: Dubatolov, Titov, 2011
  17. ↑ а б Sphingidae of the Eastern Palaearctic — Acherontia styx
  18. ↑ Акимушкин И. И. Мир животных. — М.: Мысль, 1993. — Т. 3. — ISBN 5-244-00444-1.
  19. ↑ а б в г R. F. A. Moritz, W. H. Kirchner, R. M. Crewe: Chemical Camouflage of the Death's Head Hawkmoth (Acherontia atropos L.) in Honeybee Colonies, Naturwissenschaften 78 (1991) 179—182 DOI:10.1007/BF01136209 PDF(недаступная спасылка)
  20. ↑ Время новостей № 150. Бабочка ошиблась континентом. В жаркой Европе появляются африканские насекомые(недаступная спасылка) (15 жніўня 2003). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 14 лістапада 2009.
  21. ↑ Интересное о пчёлах и прополисе. Нападение «Мёртвой головы»(недаступная спасылка) (15 жніўня 2003). Архівавана з першакрыніцы 28 лютага 2012. Праверана 14 лістапада 2009.
  22. ↑ а б Ефетов К. А., Будашкин Ю. И. Бабочки Крыма (Высшие разноусые чешуекрылые). — Симферополь: Таврия, 1990. — 112 с. — (Охрана окружающей среды).
  23. ↑ Rolf Reinhardt, Kurt Harz: Wandernde Schwärmerarten. Totenkopf-, Winden-, Oleander- und Linienschwärmer. Die Neue Brehm-Bücherei Bd. 596, Westarp & Spektrum, Magdeburg, Heidelberg, Berlin und Oxford 1996, ISBN 3-89432-859-2
  24. ↑ а б Н. Б. Никитский, А. В. Свиридов. Насекомые Красной книги СССР. — М.: Педагогика, 1987. — С. 176.
  25. ↑ Шапаренко О. Ю., Шапаренко С. О. Червона книга України. — 2-e изд., с изменениями. — Харьков: Торсинг Плюс, 2007. — 384 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-966-404-597-8.
  26. ↑ Владимир Алексеев. Бабочки в мифах и легендах. — Дрофа, 2006. — 192 с. — (Исторический альбом). — ISBN 5-358-00249-9.
  27. ↑ Harrison, R: Vincent van Gogh. Letter to Theo van Gogh. Written 22 May 1889 in Saint-Rémy. Van Gogh Letters. WebExhibits (funded in part by U.S. Department of Education, Fund for the Improvement of Postsecondary Education). (2011). Архівавана з першакрыніцы 8 верасня 2012. Праверана 18 красавіка 2011.
  28. ↑ Emperor Moth, 1889. Permanent Collection. Van Gogh Museum (2005-2011). Архівавана з першакрыніцы 8 верасня 2012. Праверана April 15, 2011.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1993. ISBN 5-85700-095-5

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Зубр еўрапейскі Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам.
III катэгорыя (VU) 
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Бражнік_мёртвая_галава&oldid=4541756"