Стары горад (Талін)

Гістарычны цэнтр (стары горад) Таліна*
Historic Centre (Old Town) of Tallin**
Сусветная спадчына ЮНЕСКА
Краіна	Эстонія
Тып	Культурны
Крытэрыі	ii, iv
Спасылка	822
Рэгіён***	Еўропа і Паўночная Амерыка
Гісторыя ўключэння
Уключэнне	1997  (21 сесія)
* Міжнародная канвенцыя «ЮНЕСКА» ** Назва ў афіцыйным англ. спісе *** Рэгіён па класіфікацыі ЮНЕСКА

Мадэль Старога горада ў Талінскім гарадскім музеі

Стары горад (эст.: Tallinna vanalinn) — найстарэйшая частка Таліна (Эстонія). У 1997 годзе талінскі Стары горад быў уключаны ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА як узор добра захаваўшагася гістарычнага цэнтра паўночнаеўрапейскага гандлёвага горада.

Стары горад Таліна ўмоўна дзеліцца на Ніжні і Верхні горад (Вышгарад). У Верхнім горадзе, размешчаным на ўзвышшы Тоампеа, першапачаткова пражывала шляхта, у той час як у Ніжнім горадзе абаснававаліся гандляры, рамеснікі і іншыя менш заможныя пласты насельніцтва. Ад Ніжняга горада Вышгарад быў аддзелены крапасной сцяной, большая частка якой таксама цудоўна захавалася да нашых дзён.

Плошча каля 118 га.

Верхні горад

Асноўны артыкул: Вышгарад, Талін

Від на Верхні горад

Першае драўлянае ўмацаванне на ўзвышшы Тоампеа было пабудавана як мяркуецца, у XI стагоддзі. У далейшым у значнай меры архітэктурны аблічча горада вызначыў мясцовы будаўнічы матэрыял — пліткавы вапняк.

У 1219 годзе паселішча Лінданісэ было захоплена дацкімі крыжакамі пад кіраўніцтвам Вальдэмара II, пасля чаго горад атрымлівае назву Рэвель, а Вышгарад становіцца рэзідэнцыяй замежных уладароў. Тоампеа дзеліцца на Вялікае гарадзішча, Малое гарадзішча і прылеглыя тэрыторыі. У 1229 годзе было завершана будаўніцтва першага каменнага замка Тоампеа ў заходняй частцы Малога гарадзішча. Пасля пераходу горада ў праўленне Тэўтонскага ордэна ў XIV стагоддзі, замак падвергнуўся перабудове і мадэрнізацыі — ён набыў чатырохкутную форму. Па яго вуглах былі збудаваныя 4 вежы, у тым ліку «Доўгі Герман» у 1360-1370-х гадах, які быў падоўжаны на 10 метраў у XVI стагоддзі. З эканамічным і культурным росквітам Рэвеля ў Ганзейскі перыяд (XVI стагоддзе) замак паступова адыходзіць ад сваёй першапачатковай функцыі — абарончай — і становіцца ў першую чаргу вельмі прадстаўнічым домам-палацам. Пасля захопу Рэвеля рускімі ў ходзе Паўночнай вайны, замак быў зноў перабудаваны. Замест ўсходняй сцяны па распараджэнні Кацярыны ІІ быў пабудаваны палац у стылі барока, таксама быў засыпаны крапасны роў, адна з вежаў разбурана. У цяперашні час у замку Тоампеа размясціўсяся парламент Эстоніі — Рыйгікогу.

У Вышгарадзе таксама знаходзіцца адна з найстарэйшых цэркваў Эстоніі — Домскі сабор, пабудаваны ў XIII стагоддзі. Сваё цяперашнея аблічча сабор набыў пасля шматлікіх перабудоў. У самым саборы былі пахаваныя многія вядомыя людзі, такія як Понтус Дэлагардзі і Іван Крузенштэрн.

Праваслаўны Аляксандра-Неўскі сабор быў пабудаваны ў канцы XIX стагоддзя і стаў сімвалам русіфікацыі Эстоніі, таму доўгі час не падабаўся жыхарам Таліна. Некалькі разоў планаваўся знос або перабудова храма.

Ніжні горад

Ратушная плошча з ратушай

Цэнтрам Ніжняга горада з’яўляецца Ратушная плошча, на якой знаходзяцца пабудаваная ў XIII стагоддзі гарадская ратуша ў гатычным стылі, дом Ягорава і іншыя імпазантныя будынкі. З назіральнай пляцоўкі ратушы адкрываецца цудоўны від на горад і порт. Адзін з сімвалаў Таліна, флюгер «Стары Томас», ўпрыгожвае шпіль ратушы з 1530 года.

У рэстаране Olde Hansa можна акунуцца ў атмасферу сярэднявечнага Таліна.

Насупраць ратушы знаходзіцца Ратушная аптэка. Першая згадка пра яе датуецца 1422 годам, такім чынам яна з’яўляецца адной з найстарэйшых аптэк Еўропы, якія працуюць у адным і тым жа будынку з пачатку XV стагоддзя. Гэта таксама найстарэйшая камерцыйная ўстанова і найстарэйшае медыцынская ўстанова Таліна.

Частка крапасной сцяны з вежамі Сауна і Кулд’ялг

Талінская гарадская сцяна, якая ўключае ў сябе крапасныя сцены і вежы, з’яўляецца адной з галоўных славутасцяў горада. У Сярэднія вякі Талін быў адным з найбольш добра абароненых гарадоў на Балтыйскім моры. Будаўніцтва гарадской сцяны пачалося ў другой палове XIII стагоддзя, лічыцца, што першыя ўмацавання праходзілі па сучасных вуліцах Брэх, Хобусепеа, Вана Тург, Куласепа. З пашырэннем горада крапасныя сцены ўзводзілі на новых рубяжах, удасканаленне ўмацаванняў працягвалася каля 300 гадоў. У канчатковым выглядзе сцяна таўшчынёй 2-3 метра мела вышыню 13-16 метраў.

Частка прыгоннай сцяны з вежамі, на пярэднім плане — вежа Кейсмяэ

На дадзены момант з 2,35 км сцены захаваліся 1,85 км і 26 вежаў з 40, што з’яўляецца рэдкасцю для еўрапейскіх гарадоў, дзе крапасныя сцены былі часта цалкам разабраны з-за непатрэбнасці. У Сярэднявеччы гарадская сцяна была акружаная ровам (рэшткі можна назіраць у Тоампарке) і мела 6 галоўных варот і некалькі другарадных. Захавалася гарматная вежа «Тоўстая Маргарыта» дыяметрам 25 м, пабудаваная перад Вялікімі марскімі варотамі. Цяпер у ёй знаходзіцца Марскі музей Эстоніі.

Артылерыйская вежа Кік-ін-дэ-Кек была ў свой час найбольш магутнай вежай Прыбалтыкі.

У Ніжнім горадзе захаваліся таксама некалькі сярэднявечных цэркваў. Былая лютэранская царква Святога Мікалая была заснавана нямецкімі купцамі ў XIII стагоддзі і таксама выкарыстоўвалася для складзіравання тавараў. Яна адзіная з усіх цэркваў Ніжняга горада пазбегла разрабавання ў час Рэфармацыі. Пасля разбурэння падчас [[:ru:<jv,fhlbhjdrb Nfkkbyf dj dnjhjq vbhjdjq djqyt|<span title="<jv,fhlbhjdrb Nfkkbyf dj dnjhjq vbhjdjq djqyt — версія артыкула «Бамбардыроўкі Таліна ў Другой сусветнай вайне» на рускай мове">бамбёжкі Таліна ў 1944 годзе]], царква была адрэстаўраваная і цяпер служыць канцэртнай залай і адным з філіялаў Эстонскага мастацкага музея.

У царкве Святога Духа, пабудаванай у XIV стагоддзі, захаваўся алтар XV стагоддзя любекскага майстра Бернта Нотке і гадзіны XVII стагоддзя па праекце Крысціяна Акермана.

Царква Олэвістэ, названая ў гонар нарвежскага караля Олафа Харальдсана, вядомая з XIII стагоддзя, у свой час была самым высокім будынкам у Еўропе. Царква мае сваю назіральную пляцоўку.

На тэрыторыі Ніжняга горада знаходзіліся два манастыра — жаночы цыстэрцыянскі (на {{нп3|вуліца Сур-Клостры|вуліцы Сур-Клостры|ru|}улица Суур-Клоостри}) і мужчынскі дамініканскі (на месцы дамоў 12-18 па вуліцы Вене).

«Тры сястры»

«Тры браты»

«Бацька і сын»

Найстарэйшы гарадскі рынак размяшчаўся ў сучаснай вежы Пік-ялг, затым ён быў перанесены на новае месца ў раён Ратушнай плошчы, а пасля ўзвядзення крапасных сцен, за іх межы — на сучасную плошчу Вана Тург (гандлёвыя здзелкі, асабліва буйныя, нярэдка суправаджаліся канфліктамі, часам — ўзброенымі сутыкненнямі).

Аналагічна Дома Чарнагаловых у Рызе, і ў Таліне таксама існаваў Дом Чарнагаловых на вуліцы Пік, які адзіны з усіх дамоў Братэрства застаўся некранутым да XXI стагоддзя. Братэрства Чарнагаловых аб'ядноўвала нежанатых нямецкіх гандляроў на тэрыторыі Лівоніі і праіснавала ў Таліне з пачатку XV стагоддзя да 1940 года. Фасад будынка выкананы ў стылі Галандскага Адраджэння XVI стагоддзя. На фасадзе знаходзяцца гербы гарадоў-членаў Ганзы Бруге, Ноўгарада, Лондана і Бергена. Рускія цары Пётр I, Павел I і Аляксандр I былі ганаровымі членамі Братэрства і наведвалі Дом Чарнагаловых.

У Ніжнім горадзе захаваліся сярэднявечныя дамы гандляроў, у першую чаргу перыяду росквіту Ганзейскага горада, найбольш характэрнымі з'яўляюцца архітэктурныя комплексы «Тры сястры» (д. 71 на вуліцы Пік), «Тры браты» (д. 38 на вуліцы Лай), «Бацька і сын» (д. 1 на вуліцы Кунінга), д. 23 і 29 на вуліцы Лай, рэстаран Peppersack на плошчы Вана-Тург і інш. У гістарычным доме № 17 на вуліцы Вене абсталяваны Талінскі гарадскі музей.

На тэрыторыі Ніжняга горада працуе найстарэйшая з тых, штоц япер дзейнічаюць у Эстоніі агульнаадукацыйных школ — гімназія Густава Адольфа (адкрыта 6 чэрвеня 1631 года).

У паўночнай частцы Ніжняга горада побач з вежай «Тоўстая Маргарыта» ў 1996 годзе быў адкрыты мемарыял «Перапыненая лінія» ў памяць аб трагічным крушэнні парома «Эстонія», у якім загінулі сотні чалавек.

У савецкія часы Стары горад часта выступаў кінадэкарацыямі гарадоў сярэднявечнай Еўропы і не толькі.

Вуліцы

Наведаўшы Талін напярэдадні 1821 года Аляксандр Бястужаў-Марлінскі ў сваім «Падарожжы ў Рэвель» пісаў аб вуліцах Старога горада: «кружацца, пераплятаюцца, выходзяць адна з адной, але ні адна сама за сабою не ідзе».

Спасылкі

• Стары горад на сайце Сусветнай спадчыны (англ.)