Чорная смерць

Пітэр Брэйгель Старэйшы. «Трыумф смерці». 1562 г. Прада.

Чо́рная смерць (чо́рны мор, ад лац.: Atra mors) — пандэмія чумы, якая працякала пераважна ў бубоннай форме і прайшла ў сярэдзіне XIV стагоддзя па Азіі, Еўропе (1346—1353), Паўночнай Афрыцы і востраву Грэнландыі. Вядомая таксама пад назвай «другая пандэмія». Хутчэй за ўсё, распаўсюдзілася з прыроднага ачага на тэрыторыі пустыні Гобі ў выніку рэзкай змены клімату ў Еўразіі, выкліканага малым ледавіковым перыядам. Ахапіўшы спачатку Кітай і Індыю, пракралася ў Еўропу разам з мангольскімі войскамі і гандлёвымі караванамі. У агульнай складанасці ад Чорнай смерці за два дзесяцігоддзі загінула не менш за 60 мільёнаў чалавек (у многіх рэгіёнах — ад траціны да паловы насельніцтва). Хоць і ў меншых маштабах, пандэмія паўтарылася ў 1361 («Другая чума»), у 1369 («Трэцяя чума») і яшчэ некалькі разоў.

Пандэмія прадэманстравала поўную бездапаможнасць сярэднявечнай медыцыны і бяссілле рэлігійных інстытутаў у барацьбе з чумой, следствам чаго сталі адраджэнне язычніцкіх культаў і забабонаў, ганенні на патэнцыяльных «атрутнікаў» і «распаўсюджвальнікаў чумнага яду», а таксама ўсплёск рэлігійнага фанатызму і рэлігійнай нецярпімасці. Чорная смерць пакінула каласальны след у гісторыі Еўропы, наклаўшы адбітак на эканоміку, псіхалогію, культуру і нават генетычны склад насельніцтва.

Інфекцыйным агентам эпідэміі была чумная палачка Yersinia pestis, што пацвердзілі генетычныя даследаванні астанкаў ахвяр Чорнай смерці, справаздача аб якіх была апублікавана ў 1998 годзе. Раней выказваліся і іншыя гіпотэзы аб узбуджальніках хваробы.

Назвы

Эпідэмія чумы, якая ахапіла ў сярэдзіне XIV стагоддзя велізарныя тэрыторыі, найбольш вядомая як «Чорная смерць» («чорны мор»). Іншая распаўсюджаная назва — «другая пандэмія», пры гэтым першай называецца юсцініянавая чума, а трэцяй — пандэмія XIX — пачатку XX стагоддзя.

Сучаснікі ніколі не называлі гэтую эпідэмію «Чорнай смерцю». У дакументах і хроніках XIV стагоддзя сустракаюцца выразы «велізарная смяротнасць» (сяр.-англ.: hyge mortalyte), «вялікая чума» (grosze Pestilentz) або нават «вялікая небяспека» (peligro grande). Пра ўзнікненне сучаснай назвы вылучаецца наступная гіпотэза: у 1631 годзе гісторык Ян Пантан, падшукваючы назву для эпідэміі XIV стагоддзя, успомніў аб лацінскім выразе «чорная смерць» (лац.: atra mors), якім у Сенекі і шэрага іншых лацінскіх аўтараў называюцца чумныя эпідэміі, і механічна прыпісаў тую ж назву другой пандэміі. Памылка ж заключалася ў тым, што лацінскі прыметнік atra, які сапраўды перакладаюць як «чорная», мае значэнне хутчэй не каляровая, а колькасная. Аднак пры перакладзе на еўрапейскія мовы памылку падхапілі. Першымі гэта зрабілі шведы, у 1655 годзе пераклаўшы назву работы Пантана як «Swarta döden», затым датчане — «Den sorte Død» і, нарэшце, уся Еўропа, дзе да XVIII стагоддзя назва «Чорная смерць» ужо ўвайшла ва ўсеагульны ўжытак. Канчаткова замацаваў гэта словаўжыванне Юстус Гекер, які апублікаваў манаграфію пад назвай «Die Schwarze Todt». Гэта выданне, якое з’явілася ў часы, калі ў Германіі бушавала халерная эпідэмія, неадкладна прыцягнула ўсеагульную ўвагу.

Варта, зрэшты, адзначыць, што гэтая гіпотэза не з’яўляецца адзінай. Парой назву «Чорная смерць» узводзяць да цёмна-чырвоных і чорных плям, якія з’яўляюцца на целе хворых чумой або выступаюць на трупе памерлага ад гэтай хваробы.

Прычыны распаўсюджвання чумы і высокай смяротнасці

Экалагічны фактар

XIV стагоддзе было часам глабальнага пахаладання, які змяніў цёплы і вільготны малы кліматычны оптымум VIII—XIII стагоддзяў. Асабліва рэзкім было змяненне клімату ў Еўразіі. Прычыны, якія выклікалі гэтую з’яву, дакладна не ўстаноўленыя да гэтага часу, аднак часцей за ўсё сярод іх называюць паніжаную сонечную актыўнасць, якая, як мяркуецца, дасягнула мінімуму ў канцы XVII стагоддзя, а таксама складаныя ўзаемадзеянні паміж атмасфернай цыркуляцыяй і Гальфстрымам у Паўночнай Атлантыцы.

Як і юсцініянавай чуме васьмю стагоддзямі раней, Чорнай смерці папярэднічалі шматлікія катаклізмы. Дакументы і хронікі таго часу данеслі звесткі пра пагібельныя засухі і голад у Цэнтральным Кітаі, нашэсці саранчы ў правінцыі Хэнань, а затым ураганы і праліўныя дажджы, якія накрылі ў 1333 годзе Ханбалык (цяпер Пекін). Усё гэта, на думку навукоўцаў, прывяло да шырокамаштабнай міграцыі дробных грызуноў бліжэй да месцаў пражывання людзей, а таксама да іх вялікай цеснаты, што ў выніку і стала прычынай распаўсюджвання эпідэміі.

Клімат Еўропы стаў не толькі халодным, але і няўстойлівым; перыяды падвышанай вільготнасці чаргаваліся з засухай, скараціўся вегетатыўны перыяд раслін. Калі 1300—1309 гады ў Еўропе выдаліся цёплымі і празмерна засушлівымі, то ў 1312—1322 гадах надвор’е стала халодным і вільготным, ліўневыя дажджы пачынаючы з 1314 года губілі ўраджай, што прывяло да вялікага голаду 1315—1317 гадоў. Недахоп ежы ў Еўропе адчуваўся аж да 1325 года. Пастаяннае недаяданне, якое прыводзіла да агульнага паслаблення імуннай сістэмы, з непазбежнасцю вылілася ў эпідэміі, у Еўропе лютавалі пелагра і ксерафтальмія. Натуральная воспа, якая «прачнулася» ў канцы XII стагоддзя пасля доўгай адсутнасці, дасягнула піка распаўсюджвання незадоўга да прышэсця чумы. У той перыяд воспеныя эпідэміі ахапілі Ламбардыю, Галандыю, Францыю і Германію. Да воспы дадалася праказа, распаўсюджванне якой прыняло такі катастрафічны размах, што царква вымушана была выдзяляць для тых, хто захварэў, спецыяльныя прытулкі, якія атрымалі італьянскую назву lazaretti. Усё гэта, акрамя высокай смяротнасці, прывяло да агульнага зніжэння імунітэту насельніцтва, якое ў хуткім часе стала ахвярай чумы.

Сацыяльна-эканамічны фактар

Акрамя экалагічных перадумоў, распаўсюджванню чумы паспрыяў і шэраг сацыяльна-эканамічных фактараў. Да эпідэмій і голаду дадаваліся ваенныя бедствы: у Францыі бушавала вайна, пазней названая Стагадовай. У Італіі працягвалі варагаваць паміж сабой гвельфы і гібеліны, у Іспаніі ішлі ўнутраныя канфлікты і грамадзянскія войны, над часткай Усходняй Еўропы было ўстаноўлена мангола-татарскае іга. Бадзяжніцтва, галеча і вялікая колькасць бежанцаў з разбураных вайной абласцей, перамяшчэнне велізарных армій і ажыўлены гандаль лічацца даследчыкамі немалаважнымі фактарамі, якія спрыялі хуткаму распаўсюджванню пандэміі. Неабходным умовай падтрымання эпідэміі з’яўляецца дастаткова высокая шчыльнасць насельніцтва. У сціснутых з усіх бакоў прыгоннымі сценамі гарадах, за якімі падчас аблог укрывалася таксама і насельніцтва прадмесцяў, шчыльнасць насельніцтва была шмат больш мінімуму, неабходнага для падтрымання эпідэміі. Цесната людзей, вымушаных часта туліцца ў адным пакоі або, у лепшым выпадку, у адным доме, пры поўным іх невуцтве ў дачыненні да правіл прафілактыкі захворванняў таксама выступіла істотным фактарам падтрымання пандэміі.

Што тычыцца асабістай гігіены, сітуацыя ўскладнялася тым, што з часоў Ранняга Сярэднявечча, асабліва ў манастырскім асяроддзі, распаўсюджаная была практыка, якая на лацінскай мове носіць назву alousia. Alousia ўяўляла сабой свядомую адмову ад жыццёвых задавальненняў і пакаранне грэшнага цела пасродкам пазбаўлення яго самога неабходнага, часткай з якога ўяўлялася мыццё. На справе гэта азначала прыхільнасць да асабліва доўгіх пастоў і малітваў, а таксама доўгачасовая, а часам і пажыццёвая адмова ад апускання ў ваду — хоць варта заўважыць, што ў часы Высокага Сярэднявечча колькасць паслядоўнікаў паступова пачала скарачацца. Паводле тых жа поглядаў клопат пра цела лічыўся грахоўным, а празмерна частае мыццё і звязанае з ім сузіранне ўласнага голага цела — такім, што ўводзіць у спакусу. «Здаровым цялесна і ў асаблівасці маладым па ўзросту варта мыцца як мага радзей», — папярэджваў аб небяспецы Святы Бенедыкт. Святая Агнеса прыняла гэты савет гэтак блізка да сэрца, што за час свайго свядомага жыцця не мылася ніводнага разу.

Акрамя таго, санітарны стан гарадоў, паводле цяперашніх мерак, быў жахлівым. Вузкія вуліцы былі захламлены смеццем, якое выкідалі на брук прама з дамоў. Калі яно пачынаў перашкаджаць руху, кароль або мясцовы сеньёр загадваў яго прыбраць, чысціня падтрымлівалася некалькі дзён, пасля чаго ўсё пачыналася зноў. Памыі выліваліся часцяком прама з вокнаў у пракапаную ўздоўж вуліцы канаву, прычым статуты некаторых гарадоў спецыяльна абавязвалі гаспадароў тройчы папярэджваць пра гэта мінакоў крыкам «Сцеражыся!». У тую ж канаву сцякала кроў з боен, і ўсё гэта затым аказваўся ў бліжэйшай рацэ, з якой бралі ваду для піцця і прыгатавання ежы.

Сваю ролю, несумненна, адыграла і велізарная колькасць пацукоў (заведама дастатковая для тварэння сінантропных ачагоў чумы), а таксама настолькі цесны кантакт з імі, што ў адным з «чумных твораў» таго часу прыводзіцца спецыяльны рэцэпт на выпадак, «калі каму пацук твар пашчыпае або абмочыць».

Пачатак эпідэміі

Месца нараджэння пандэміі чумы — пустыня Гобі

Другая пандэмія чумы пачалася, па ўсёй бачнасці, у адным з прыродных ачагоў ў пустыні Гобі, непадалёк ад цяперашняй мангола-кітайскай мяжы, дзе суркі-тарбаганы, пішчухі і іншыя прадстаўнікі атрадаў грызуноў і зайцападобныя вымушаныя былі пакінуць звыклыя месца з-за бяскорміцы, справакаванай засухамі і павысіць арыднасць клімату, і перамясціцца бліжэй да чалавечага жытла. Сярод жывёл пачалася эпізаотыя; сітуацыя ўскладнялася таксама тым, што ў манголаў мяса сурка (ён жыве ў гарах і стэпах, але адсутнічае ў Гобі) лічыцца дэлікатэсам, зімовы мех сурка таксама высока цэніцца, і таму на звяркоў вялася пастаяннае паляванне. У падобных умовах заражэнне станавілася непазбежным, і махавік эпідэміі быў запушчаны каля 1320 года.

Чуму таксама неслі з сабой мангольскія войскі і гандляры па Вялікім шаўковым шляху. З прычыны таго, што шлях праз Гобі пралягаў на Усход, першапачаткова пандэмія ўдарыла па Кітаю, дзе ў 1331 годзе, згодна з кітайскімі крыніцамі, асабліва пацярпела правінцыя Хэбэй, у якой ад яе памерла 90 % жыхароў. Больш ясныя дакументальныя пацверджання датуюцца 1330 годам, калі хронікі пачынаюць згадваць пра нейкую «Моравую пошасць». Крыстафэр Этвуд лічыць першым з’яўленнем чумы серыю эпідэмій, якія ахапілі правінцыю Хэнань пачынаючы з 1313 года, а ўспышка 1331 года забрала 90 % насельніцтва.

Лічыцца, што менавіта пра Манголіі распавядае арабскі гісторык Аль-Макрызі, калі згадвае пра згубную пошасць, «якая лютавала ў шасці месяцах коннага шляху з Тэбрыза… і трыста плямёнаў згінула без яснай на тое прычыны ў сваіх зімовых і летніх лагерах… і шаснаццаць прадстаўнікоў ханскага роду памерлі разам з Вялікім Ханам і шасцю з яго дзяцей. Таму Кітай зусім абязлюдзеў, у той час як Індыя пацярпела куды менш».

Ханам, пра які ішла гаворка, магчыма, быў 28-гадовы Туг-Тэмур, які памёр у верасні 1332 года (годам раней памёр яго старэйшы сын і спадчыннік Аратнадара, а ў пачатку снежня 1332 года — малалетні пераемнік Ірынджыбал). Яго папярэднік Есун Тэмур памёр чатырма гадамі раней 15 жніўня 1328 года таксама ад нейкай хваробы. З пэўнай доляй дапушчэння гісторыкі лічаць яго адной з першых ахвяр Чорнай смерці. Зрэшты, сінолагі звычайна не робяць высноў пра прычыны гэтых раптоўных смерцей.

Не пазней 1335 года разам з купецкімі караванамі чума дасягнула Індыі. Ібн аль-Вардзі таксама пацвярджае, што першыя пятнаццаць гадоў чума лютавала на Усходзе і толькі пасля таго дасягнула Еўропы. Ён жа некалькі канкрэтызуе яе распаўсюд па тэрыторыі Індыі, кажучы пра тое, што «уражаны быў Сінд» — гэта значыць, па інтэрпрэтацыі Джона Эберта, нізоўі Інда і паўночны захад краіны, паблізу з цяперашняй пакістанскай мяжой. Эпідэмія знішчыла войска султана Мухамеда Туглука, якая знаходзілася меркавана непадалёк ад Дэагіры, сам султан захварэў, але ачуняў. У «Кембрыджскай гісторыі Індыі» гэтая эпідэмія звязваецца з халерай, С. Скот і Ч. Дункан мяркуюць, што гэта была чума.

Сітуацыя з Чорнай смерцю ва ўсходніх краінах ўскладняецца перш за ўсё тым, што, кажучы пра «моравую пошасць» або «павальную хваробы», старадаўнія хронікі не называюць яе імя і, як правіла, не ўтрымліваюць звестак, па якіх можна ўразумець характар ​​яе праходжання. У прыватнасці, кітайскі эпідэміёлаг У Ляньдэ, які склаў спіс з 223 эпідэмій, якія наведалі Кітай з 242 года да новай эры, апынуўся не ў сілах з дакладнасцю вызначыць, пра якую ўласна хваробу ішла гаворка. Дакладныя медыцынскія апісанні, адпаведныя бубоннай чуме, з’яўляюцца, на яго думку, у адным-адзіным медыцынскім трактаце, у якім гаворка ідзе пра эпідэмію 1641—1642 гадоў. Распаўсюджванне Чорнай смерці ў Азіі застаецца ў пачатку XXI стагоддзя недастаткова вывучаным — аж да таго, што раздаюцца галасы скептыкаў, якія сцвярджаюць, што Азія не была зусім або была ў вельмі невялікай меры закранутая эпідэміяй.

В’етнам і Карэя, па ўсёй бачнасці, пазбеглі чумы. Японія, якую эпідэмія таксама абыйшла бокам, знаходзілася ў жаху. Вядома, што па імператарскаму загаду ў Кітай адпраўлена была місія для таго, каб сабраць як мага больш інфармацыі аб новай бядзе і навучыцца з ёй змагацца. Для Еўропы ж тое, што адбывалася там, заставалася далёкай трывожнай чуткай, у якой рэальнасць шчодра расквечваецца ўяўленнем. Так, Авіньёнскі музыкант Луіс Хейлінген пісаў сябрам пра тое, што даведаўся ад усходніх купцоў.

У Вялікай Індыі… у першы дзень прайшоў лівень з жаб, змей, яшчарак, скарпіёнаў і падобных ім атрутных гадаў, на другі з неба лупілі маланкі і бліскавіцы агню, уперамешку з градам нябачанай дагэтуль велічыні, і, нарэшце, на трэці дзень з неба сышоў агонь і смуродны дым, які сцёр з зямлі ўсё, што яшчэ заставалася жывога сярод людзей і іншых стварэнняў, і спаліў усе былыя там гарадв да самага заснавання. (…) Затым быў вялікі мор…, які ўразіў і ўсе краіны вакол з дапамогай смярдзючага ветру.

Хроніка распаўсюджвання чумы

Распаўсюджванне Чорнай смерці ў Еўропе ў 1347—1353 гадах.

Эпідэмія мела перыяд «прадвеснікаў». У перыяд з 1100 па 1200 год эпідэміі чумы адзначаліся ў Індыі, Сярэдняй Азіі і Кітаі, але чума пракралася таксама ў Сірыю і Егіпет. Асабліва моцна пацярпела насельніцтва Егіпта, які страціў у эпідэмію больш за мільён чалавек. Але, нягледзячы на ​​тое, што ўдзельнікі пятага крыжовага паходу патрапілі ў Егіпце ў самыя зачумленыя раёны, тады гэта не прывяло да ўзнікнення маштабнай эпідэміі ў Еўропе.

1338—1339 гады, возера Ісык-Куль. Паваротным пунктам, адкуль чума пачатку шлях на Захад, лічыцца возера Ісык-Куль, дзе яшчэ ў канцы XIX стагоддзя расійскі археолаг Данііл Хвольсан заўважыў, што колькасць магільных камянёў у мясцовай нестарыянскай суполцы, датаваных 1338—1339 гадамі, аказалася катастрафічна вялікай. На адным з гэтых надмагілляў, якія існуюць і дагэтуль, Хвольсан здолеў прачытаць надпіс: «Тут спачывае Кутлук. Ён памёр ад чумы разам з жонкай сваёй Магну-Келкой». У далейшым гэтая інтэрпрэтацыя ставілася пад сумненне, прычым паказвалася, што назва хваробы варта хутчэй разумець як «Моравую пошасць», пад якой магла разумецца любая інфекцыйная хвароба, аднак супадзенне дат паказвае, што з вельмі высокай імавернасцю гаворка ішла менавіта аб чуме, якая адсюль пачала распаўсюджвацца на захад.

1340—1341 гады, Цэнтральная Азія. Зноў на некалькі наступных гадоў дакладныя дадзеныя аб прасоўванні чумы на захад адсутнічаюць. Мяркуецца, што яе ўспышкі адбыліся ў Баласагуне ў 1340, затым Таласе ў 1341 годзе і, нарэшце, Самаркандзе.

Кастрычнік-лістапад 1346 года, Залатая Арда. У 1346 годзе чума з’явілася ў нізоўях Дона і Волгі, спустошыўшы сталіцу золатаардынскіх ханаў Сарай і бліжэйшыя гарады. Летапісны звод 1497 года ў запісе за 6854 год ад стварэння свету (1346 ад нараджэння Хрыстова) змяшчае звесткі пра моцны мор:

Бысть мор силён под восточною страною: на Орначи, и на Азсторокань, на Сараи, на Бездежь, и на прочии грады во странах тех, на босурмене, на Татары, на Ормены, на Обезы, на Фрязи, на Черкасы, яко не бысть кому погребати их.

На думку нарвежскага гісторыка Оле Бенедыктау, у паўночным і заходнім напрамку чума распаўсюджвацца не магла з-за ўзаемнай варожасці, якая ўсталявалася паміж залатаардынцамі і іх даннікамі. Эпідэмія спынілася ў данскіх і волжскіх стэпах, паўночныя суседзі Арды такім чынам не пацярпелі. Затое чуме быў адкрыты паўднёвы шлях. Падзяліўшыся на два рукавы, адзін з якіх, паводле сведчання персідскіх крыніц, разам з купецкімі караванамі, якія прадаставілі для чумных пацукоў і блох вельмі зручны сродак перамяшчэння, праз нізоўі Волгі і Каўказскі хрыбет працягнуўся на Сярэдні Усход, у той час як другі па моры дасягнуў Крымскага паўвострава.

1346 год, Крымскі паўвостраў. Разам з купецкімі караблямі чума пракралася ў Крым, дзе, згодна з арабскім гісторыкам Ібн аль-Вардзі (які, у сваю чаргу, чэрпаў звесткі ад купцоў, якія гандлявалі на Крымскім паўвостраве), ад яе загінула 85 тысяч чалавек, «не лічачы тых, якіх мы не ведаем».

Усе еўрапейскія хронікі таго часу сыходзяцца ў тым, што чуму ў Еўропу занеслі генуэзскія караблі, якія гандлявалі па ўсім Міжземнамор’і. Пра тое, як гэта здарылася, існуе аповяд відавочцы, генуэзскага натарыуса Габрыэля дэ Мюсі (Gabriele de' Mussi), які многімі даследчыкамі, зрэшты, лічыцца сумніўным. У 1346 годзе ён апынуўся ў генуэзскай факторыі ў Кафе, асаджанай войскамі золатаардынскага хана Джанібека. Згодна дэ Мюсі, пасля таго, як у мангольскім войску пачалася чума, хан загадаў з дапамогай катапульт закідваць трупы памерлых ад хваробы ў Кафу, дзе неадкладна пачалася эпідэмія. Аблога скончылася нічым, так як саслабленае хваробай войска вымушана было адступіць, у той час як генуэзскія караблі з Кафы працягнулі плаванне, разносячы чуму далей па ўсім міжземнаморскім партам.

Рукапіс дэ Мюсі, якая цяпер знаходзіцца ў бібліятэцы Вроцлаўскага ўніверсітэта, упершыню была апублікаваная ў 1842 годзе. Сачыненне не датаваны, аднак час яго напісання лёгка усталёўваецца па апісаным падзеям. У цяперашні час частка даследчыкаў ставіць пад сумнеў звесткі, якія змяшчаюцца ў рукапісы, мяркуючы, што, па-першае, дэ Мюсі кіраваўся тагачасным разуменнем распаўсюджвання хваробы праз пах у выглядзе міязмаў, і чума, магчыма, пранікла ў крэпасць з пацучынымі блыхамі, або, паводле дапушчэння Міхаіла Супатніцкага, Мюсі, вярнуўшыся ў Італію і застаў там пачатак эпідэміі, памылкова звязаў яе з вяртаннем генуэзскіх караблёў. Зрэшты, у гіпотэзы пра «біялагічную вайне хана Джанібека» знайшліся свае абаронцы. Так, англійскі мікрабіёлаг Марк Уіліс у сваю чаргу паказвае, што ў тагачасных умовах армія размяшчалася досыць далёка ад горада на бяспечнай адлегласці ад стрэл і снарадаў праціўніка, у той час як пацукі не любяць далёка адыходзіць ад сваіх нор. Таксама ён звяртае ўвагу на патэнцыяльную магчымасць заражэння ад трупа праз невялікія ранкі і сінякі на скуры, якому маглі падвергнуцца далакопы.

Вясна 1347 года, Канстанцінопаль. Наступная ўспышка хваробы адбылася ў Канстанцінопалі, сталіцы Візантыйскай імперыі, у якой генуэзская факторыя размяшчалася ў адным з прыгарадаў — Перэ. Адной з ахвяр чумы стаў трынаццацігадовы Андронік, малодшы сын імператара Іаана Кантакузіна. Сам імператар пакінуў у сваёй «Гісторыі» аповяд аб эпідэміі ў горадзе і далейшым распаўсюдзе хваробы на ўзбярэжжы Анатоліі, астравах Эгейскага мора і Балканах. Візантыйскі гісторык Нікіфар Грыгара пісаў пра «цяжкую чумападобную хваробу», ад якой «у большасці дамоў усе жыхары выміралі разам». Паводля сведчання венецыянцаў, вымерла 90 % насельніцтва горада, і хоць гэтую лічбу гісторыкі лічаць перабольшанай, смяротнасць у горадзе была сапраўды вельмі высокай.

Вясна-лета 1347 года, Блізкі Усход. Чума пачала распаўсюджвацца ў Месапатаміі, Персіі, у верасні таго ж года з’явілася ў Трапезундзе. Хваробу неслі з сабой ўцекачы з ахопленага эпідэміяй Канстанцінопаля, насустрач ім рухаліся тыя, хто ратаваліся ўцёкамі з Закаўказзя. Таксама чуму неслі з сабой купецкія караваны. У гэты час хуткасць яе перамяшчэння значна знізілася, пакрываючы каля 100 км у год, чума толькі два гады праз змагла дасягнуць анаталійскіх гор на захадзе, дзе яе далейшае прасоўванне спыніла мора.

Восень 1347 года, Александрыя. Егіпецкі гісторык Аль-Макрызі падрабязна распавядае аб прыбыцці ў александрыйскую гавань карабля з Канстанцінопаля, на якім з 32 купцоў і 300 чалавек карабельнай каманды і рабоў у жывых здолелі застацца толькі 40 маракоў, 4 купцы і адзін раб, «якія памерлі тут жа ў порце». Разам з імі ў горад прыйшла чума, і далей, паднімаючыся уверх па Нілу, дасягнула Асуана ў лютым 1349 года, на працягу гэтага часу зусім спустошыўшы краіну. У далейшым прасоўванні на Поўдзень неадольнай перашкодай для чумных пацукоў і блох стала пустыня Сахара.

Моравая пошасць распаўсюдзілася на Грэцыю і далей на Балгарыю і Заходнюю Румынію (у тыя часы былую часткай Венгерскага каралеўства) аж да Польшчы, накрыла сабой Кіпр, дзе да эпідэміі дадалася яшчэ адна катастрофа — цунамі. Даведзеныя да адчаю кіпрыёты з-за страху перад бунтам перабілі ўсё мусульманскае насельніцтва вострава, пры тым што многія з тых, хто нападаў, ненадоўга перажылі сваіх ахвяр.

Нікала Пусэн. «Чума ў Ашдодзе», 1630 год.

Кастрычнік 1347 года, Месіна. Хоць генуэзскія хронікі захоўваюць поўнае маўчанне аб распаўсюдзе чумы ў Паўднёвай Італіі, рэгіён пацярпеў ад яе не менш астатніх. Сіцылійскі гісторык фра Мікеле дэ П'яца ў сваёй «Свецкай гісторыі» падрабязна распавядае аб прыбыцці ў порт Месіны 12 генуэзскіх галер, якія прынеслі з сабой «смяротны біч». Гэты лік, зрэшты, вар’іруецца, хтосьці згадвае «тры караблі, гружаныя спецыямі», хтосьці чатыры «з камандай з заражаных маракоў», што вярнуліся з Крыма. Паводле сведчання дэ П’яцы, «трупы заставаліся ляжаць у дамах, і ні адзін святар, ні адзін сваяк — ці сын, ці бацька, хто-небудзь з блізкіх — не рашаліся ўвайсці туды: магільшчыкам абяцалі вялікія грошы, каб тыя вынеслі і пахавалі мёртвых. Дамы памерлых стаялі незамкнутая з усімі скарбамі, грашыма і каштоўнасцямі; калі хто-небудзь жадаў увайсці туды, ніхто не перагароджваў яму шлях». У хуткім часе генуэзцы былі выгнаныя, але гэта ўжо нічога не магло змяніць.

Восень 1347 года, Катанія. Насельніцтва Месіны спрабавала выратавацца панічнымі ўцёкамі, прычым, паводле сведчання таго ж дэ П’яцы, многія паміралі прама на дарозе. Выжылыя дасягнулі Катаніі, дзе іх чакаў зусім не гасцінны прыём. Пачуўшыя аб пошасці, жыхары адмаўляліся мець справу з бежанцамі, пазбягалі іх і нават адмаўлялі ў ежы і вадзе. Зрэшты, гэта іх не выратавала і ў хуткім часе горад вымер амаль цалкам. «Што сказаць пра Катанію, горад, цяпер сцёрты з памяці?» — пісаў дэ П’яца. Чума адсюль працягвала распаўсюджвацца па востраве, моцна пацярпелі Сіракузы, Шака, Агрыджэнта. Горад Трапані літаральна абязлюдзеў, стаўшы «асірацелым пасля смерці гараджан». Адной з апошніх ахвяр эпідэміі стаў Джавані Рандаца, «баязлівы герцаг сіцылійскі», які беспаспяхова ўцякаў ад заражэння ў замку Сент-Андрэа. Усяго Сіцылія страціла каля траціны насельніцтва; пасля таго як праз год чума адступіла, востраў апынуўся літаральна завалены трупамі.

Кастрычнік 1347 года, Генуя. Выгнаныя з Месіны генуэзскія караблі паспрабавалі вярнуцца дадому, але ўжо пачуўшыя аб небяспецы жыхары Генуі з дапамогай запаленых стрэл і катапульт выгналі іх у моры. Такім чынам Генуі атрымалася адцягнуць пачатак эпідэміі на два месяцы.

1 лістапада 1347 года, Марсель. У пачатку лістапада ўжо каля 20 зачумлёных караблёў плавалі па Міжземнамор’і і Адрыятыцы, распаўсюджваючы хваробу ва ўсіх партах, дзе хоць бы ненадоўга кідалі якар. Частка генуэзскай эскадры знайшла прытулак у Марселі, распаўсюдзіўшы чуму ў гасцінным горадзе, і ў трэці раз была выгнана, каб разам з мёртвым экіпажам канчаткова знікнуць ў моры. Марсель страціў ледзь не палову насельніцтва, але заслужыў славу аднаго з вельмі нешматлікіх месцаў, дзе грамадзяне іудзейскага веравызнання не падвяргаліся ганенням і маглі тут разлічваць на прытулак.

Снежань 1347 года, Генуя. Паводле паведамленняў хронік, у Генуі эпідэмія пачалася 31 снежня 1347 года. Паводле сучасных падлікаў, у горадзе памерла ад 80 да 90 тысяч чалавек, але дакладная лічба застаецца невядомай. У той жа час ахвярамі чумы станавіліся жыхары астравоў, аднаго за адным: Сардзінія, Корсіка, Мальта, Эльба.

Студзень 1348 года, Венецыя. Эфектыўныя адміністрацыйныя меры процідзеяння здолелі зберагчы Венецыю ад хаосу, але спыніць чуму ўсё ж не маглі. Паводле розных падлікаў, у горадзе загінула каля 60 % насельніцтва.

Студзень 1348 года, Авіньён. Хронікі сведчаць, што ад чумы загінула ці ледзь не 80 % насельніцтва Авіньёна, рэзідэнцыі Папы рымскага. Сучасныя гісторыкі, мяркуючы гэтую лічбу завышанай, лічаць, што ад чумы вымерла каля 50 % авіньёнцаў. У любым выпадку, смяротнасць была настолькі вялікая, што для пахавання цел бракавала зямлі. Папа Клімент VI вымушаны быў асвяціць раку, куды трупы памерлых звальвалі з вазоў. Сярод іншых, ахвярай Авіньёнскай чумы стала Лаура — каханая і муза Франчэска Петраркі.

Снежань 1347 — сакавік 1348 гадоў, Мальёрка. Мяркуецца, што чума была занесена на Мальёрку караблём, які прыбыў з Марселя або Манпелье, дакладная дата яго прыбыцця не ўсталяваная. Вядома імя першай ахвяры на востраве: нехта Гілем Брас, рыбак, жыхар вёскі Алі ў Алькудзіі. Чума спустошыла востраў.

Студзень-сакавік 1348 года, Італія. У Таскану чума таксама была занесена генуэзцамі. З гэтага часу чума пакінула парты, дзе лютавала да гэтага часу, і пачала прасоўванне ўглыб кантынента. Першым горадам на яе шляху стала Піза, наступным — Пістоя, дзе ў тэрміновым парадку быў арганізаваны савет па наглядзе за грамадскім здароўем на ўзор венецыянскага. Трупы было загадана хаваць у наглуха забітых магілах, магілы капаць не менш за паўметра глыбінёй. Каб не сеяць паніку, забараняліся памінальныя службы, пахавальныя адзенні і звон. Аднак і тут выявілася уласцівая Сярэднявеччу саслоўнасць — усе гэтыя распараджэнні «зусім не тычыліся рыцараў, дактароў правы, суддзяў і дактароў медыцыны, якім можа быць аказаны ўсялякі гонар па жаданні іх нашчадкаў». Перуджа, Сіена, Арвіета стараліся не заўважаць распаўсюджвання эпідэміі, спадзеючыся, што агульны лёс абміне іх — але, як аказалася, дарэмна. Паводле заўваг сучаснікаў, у Арвіеце смяротнасць склала да 90 %, сучасныя даследчыкі, лічачы гэтую лічбу перабольшанай, мяркуюць, тым не менш, што ад чумы вымерла каля паловы насельніцтва.

Сакавік 1348 года, Іспанія. На думку гісторыкаў, чума пранікла ў Іспанію двума шляхамі — праз басконскія вёскі ў Пірэнеях і звычайным чынам, праз парты — Барселону і Валенсію. Да пачатку 1348 года эпідэмія распаўсюдзілася на паўвостраве, ад яе загінула каралева Арагона Элеанора. Кароль Кастыліі Альфонса XI Справядлівы памёр ад хваробы прама ў сваім паходным лагеры падчас аблогі Гібралтара ў сакавіку 1350 года.

Вясна 1348 года, паўднёвае і ўсходняе Міжземнамор’е. Александрыйская чума з’явілася ў Газе, адкуль перакінулася на Сірыю і Палесціну. Дамаск страціў ці ледзь не палову жыхароў, а ўвесь арабскі Усход не далічыўся 30—40 % насельніцтва. Ібн Батута, які апісаў чуму ў гэтых месцах, распавядаў, што прававерныя ладзілі працэсіі і трымалі строгі пост, дзеля таго, каб уціхамірыўшы гнеў Алаха. Велізарная колькасць паломнікаў хлынула ў Меку, прынёсшы з сабой чуму і на Аравійскі паўвостраў. Пры тым, што Медзіна, другі па значнасці горад, звязаны з імем Прарока, быў паводле невядомых прычын літаваны эпідэміяй, Мека жорстка пацярпела ад хваробы, у горадзе загінула мноства жыхароў і навучэнцаў мясцовых медрэсэ. Падобная бяда, якая здарылася ў галоўным рэлігійным цэнтры ісламу, прывяла прававерных у замяшанне. У пошуках рашэння яны, як і хрысціянскія суседзі, абвінавацілі меканскіх яўрэяў у тым, што тыя самім сваёй прысутнасцю ў святым горадзе наклікалі гнеў Алаха.

Вясна 1348 года, Бардо. Увесну 1348 года чума пачалася ў Бардо, дзе ад хваробы памерла малодшая дачка караля Эдуарда III — прынцэса Джаана, у гэты час накіроўвалася ў Іспанію для заключэння шлюбу з прынцам Педра Кастыльскі.

Чэрвень 1348 года, Парыж. Згодна з Раймандам ды Вінарыа, у чэрвені на заходняй частцы парыжскага неба ўзышла незвычайна яркая зорка, расцэненыя як прадвесце чумы. Кароль Філіп VI пакінуў горад, але «сварлівая каралева» Жанна Бургундская не перажыла эпідэміі; тады ж ад чумы памерла Бона Люксембургская, жонка дафіна Іаана. Парыжскі ўніверсітэт страціў мноства прафесараў, так што прыйшлося знізіць патрабаванні да новых прэтэндэнтаў. У ліпені чума распаўсюдзілася па паўночным узбярэжжы краіны.

Ліпень-жнівень 1348 года, Паўднёва-заходняя Англія. Паводле крыніцы, вядомай як «Хроніка шэрага манаха», варотамі чумы стаў партовы горад Мелькомб, дзе першыя выпадкі захворвання былі зафіксаваныя 7 ліпеня, «у свята святога Фамы-мучаніка». Паводле іншых крыніц, першымі падвергнуліся заражэнню Саўтгемптан і Брысталь, прычым даты пачатку эпідэміі вар’іруюцца ад канца чэрвеня да сярэдзіны жніўня. Мяркуецца, што караблі, якія прывязлі з сабой Чорную смерць, прыбылі з Кале, дзе незадоўга да таго ішлі ваенныя дзеянні. Англічане вярталіся з багатымі трафеямі (як адзначаў храніст, «не было амаль ніводнай жанчыны, не ўбранай ў французскую сукенку»), і цалкам імаверна, на адной з гэтых сукенак на востраў прыбыла чумная палачка.

Як і ў Францыі, у прыходзе чумы вінавацілі зухаватую моду, у прыватнасці, занадта адкрытыя жаночыя сукенкі, гэтак аблягаючыя, што іх уладальніцам даводзілася падкладаць ззаду пад спадніцы лісіныя хвасты, каб не выглядаць занадта ўжо абуральна. Паводле адной з легенд, кавалькада падобных вершніц з кінжаламі, ярка і скандальна апранутых, заклікала на галовы англічан гнеў Гасподні. Прама падчас урачыстасцей вылілася навальніца са шквальным ветрам, маланкамі і громам, пасля чаго на астравах з’явілася чума ў вобразе Дзевы або старога ў чорным (або чырвоным) адзенні.

Пахаванне ахвяр чумы ў Турнэ. Фрагмент мініяцюры з хронікі Гіля Майзета, XIV стагоддзе.

Ліпень 1348 года. Чума пранікла ў Руан, дзе «не стала месца, каб пахаваць памерлых», ахапіла Нармандыю і з’явілася ў Турнэ, апошнім горадзе на фламандскай мяжы. Тады ж яна пракралася ў Шлезвіг-Гольштэйн, Ютландыю і Далмацыю.

Восень 1348 года, Лондан. Чума распаўсюджвалася на Брытанскіх асравах з захаду на ўсход і поўнач. Пачаўшыся летам, яна ў верасні ўжо наблізілася да сталіцы. Кароль Эдуард III, які да гэтага часу цвёрда ўтрымліваў народ ад марадзёрства і панікі, а чыноўнікаў ад уцёкаў (у краіне працавалі суды, засядаў Парламент, спраўна спаганяліся падаткі), нарэшце не вытрымаў і збег у адзін з загарадных маёнткаў, запатрабаваўшы сабе святыя рэліквіі. Апошнім яго загадам перад ад’ездам была адмена зімовай Парламенцкай сесіі 1349 года. Услед за каралём збегла вышэйшае духавенства, што выклікала абурэнне народа, які адчуў сябе кінутым на волю лёсу; у далейшым здаралася, што збеглых біскупаў збівалі і зачынялі ў цэрквах у пакаранне.

У Англіі чума адзначылася сярод іншага павальнай гібеллю жывёл. Прычыны гэтага феномену невядомыя. Паводле адной з версій, хвароба дзейнічала таксама на жывёл або, быць можа, пакінутыя без нагляду статкі хварэлі яшчурам або сібірскай язвай. Краіна была жорстка спустошана, паводле сучасных ацэнак, спусцелі каля тысячы вёсак. У Пуле больш за сто гадоў праз пасля эпідэміі заставалася яшчэ столькі пустых дамоў, што кароль Генрых VIII вымушаны быў даць загад засяліць іх нанова.

Снежань 1348 года, Шатландыя. Шатландцы, быўшы даўнімі ворагамі англічан, некаторы час з задавальненнем назіралі за іх бедствамі. Аднак пасля бітвы з англічанамі ў Селкеркскім лесе хвароба распаўсюдзілася і ў самой Шатландыі. Шатландцы былі ўшчэнт разбітыя, і разам з арміяй чума з’явілася ў гарах і далінах Шатландыі. Англійскі храніст адзначыў з гэтай нагоды, што «іх радасць ператварылася ў плач, калі карны меч Гасподні… абрынуўся на іх люта і нечакана, дзівячы іх не менш, чым англічан, гнайнікамі і вуграмі». Нягледзячы на ​​тое, што высакагор’е хвароба закранула ў меншай ступені, эпідэмія каштавала краіне траціны насельніцтва. У студзені 1349 года чума з’явілася ва Уэльсе.

Снежань 1348 года, Навара. «Іспанская» і «французская» чума сустрэліся на тэрыторыі Наварскага каралеўства. Толькі 15 з 212 мясцовых суполак у Памплоне і Сангуэсе (большую частку іх складала насельніцтва дробных вёсачак) не былі закрануты эпідэміяй.

Пачатак 1349 года, Ірландыя. У Ірландыю эпідэмія пракралася разам з заражаным караблём з Брысталя, і ў кароткі час захапіла востраў. Існуе меркаванне, што Чорная смерць згуляла на руку мясцоваму насельніцтву, большай часткай знішчыўшы захопнікаў-англічан, засеўшых ў крэпасцях, у той час як ірландцы ў вёсках і высакагор’ях практычна не пацярпелі. Зрэшты, гэта зацвярджэнне аспрэчваецца многімі даследчыкамі.

1349 год, Скандынавія. Першай чума з’явілася ў нарвежскім Бергене, куды, паводле падання, была занесена на адным з англійскіх караблёў, які вёз для продажу груз воўны. Гэты карабель, поўны трупаў, апынуўся непадалёк ад узбярэжжа і трапіўся на вочы мясцовым жыхарам, якія не грэбавалі «берагавым правам». Падняўшыся на борт, яны захапілі груз воўны, пасля чаго хвароба перакінулася на Скандынавію. З Нарвегіі хвароба пранікла ў Швецыю, пасля чаго распаўсюдзілася ў Нідэрландах, Даніі, Германіі, Швейцарыі, Аўстрыі і Венгрыі.

1349 год. Уразіўшы Усходняе Міжземнамор’е, Меку і Персію, чума дасягнула Багдада.

У 1350 годзе чорны чумны сцяг быў узняты над польскімі гарадамі. Каралю Казіміру III удалося ўтрымаць народ ад эксцэсаў у дачыненні «чужынцаў», таму ў Польшчу беглі многія яўрэі, якія ратаваліся ад пагромаў.

1352 год, Пскоў. Згодна з Ніканаўскім летапісам, «бысть мор во Пскове силен зело и по всей земле Псковской, сице же смерть бысть скоро: храхне человек кровию, и в третий день умираше, и быше мертвии всюду». Далей летапісы паведамляюць, што святары не паспявалі хаваць мёртвых. За ноч да царквы прыносілі па дваццаць-трыццаць трупаў, так што прыходзілася класці ў адну магілу па пяць-дзесяць цел і адпяваць ўсіх адначасова. Пскавічы ў жаху ад таго, што адбываецца, малілі аб дапамозе наўгародскага архіепіскапа Васіля. Той, адгукнуўшыся на заклікі, з’явіўся ў горадзе, але па вяртанні памёр на рацэ узе 3 чэрвеня.

1353 год, Масква. Памёр 36-гадовы вялікі князь Сямён Горды. Яшчэ да сваёй смерці ён пахаваў двух малалетніх сыноў. На пасад узышоў малодшы брат Сямёна князь Іван. У Глухаве, паводле летапісу, не засталося ніводнага выжыўшага. Хвароба таксама спустошыла Смаленск, Кіеў, Чарнігаў, Суздаль і нарэшце, спусціўшыся на поўдні, знікла ў Дзікім полі

Каля 1351—1353 гадоў, паўночныя астравы. З Нарвегіі чума трапіла і ў Ісландыю.. Зрэшты, адносна Ісландыі сярод даследчыкаў няма адзінага меркавання. Калі Нейфі адназначна вызначае Ісландыю сярод краін, якія пацярпелі ад чумы, то Оле Бенедыктау на падставе ісландскіх дакументаў таго часу даказвае, што чумы на востраве не было.

Спустошыўшы Шэтландскія, Аркнейскія і Фарэрскія астравы і дасягнуўшы на ўсходзе ўскрайку Скандынаўскага паўвострава і Грэнландыі на захадзе, чума стала змяншацца. У Грэнландыі эпідэмія нанесла па мясцовай калоніі такі ўдар, ад якога тая ўжо не магла акрыяць і паступова прыйшла ў заняпад і запусценне.

Варта адзначыць, што асобныя рэгіёны Францыі і Навары, а таксама Фінляндыя і каралеўства Багемія, паводле невядомых прычын не былі закрануты другой пандэміяй, хоць у далейшым гэтыя вобласці былі ўражаныя новай эпідэміяй ў 1360—1363 гадах і ўражаліся пазней, на працягу шматлікіх вяртанняў бубоннай чумы.

Дэмаграфія эпідэміі

Дакладных лічбаў як наогул па колькасці насельніцтва ў Сярэднія вякі, так і па смяротнасці ад Чорнай смерці і наступных вяртанняў эпідэміі, не існуе, хоць захавалася шмат колькасных ацэнак сучаснікаў, якія тычацца асобных рэгіёнаў і гарадоў, што дазваляе ацаніць прыкладную колькасць ахвяр эпідэміі.

Згодна з «Кембрыджскай сусветнай гісторыяй хвароб», даследчыкі звычайна сыходзяцца пры ацэнцы смяротнасці ў Еўропе і Блізкім Усходзе на лічбах паміж 30 і 50 %. Мацней за ўсё ад пандэміі пацярпелі Цэнтральная Італія, Паўднёвая Францыя, Усходняя Англія і Скандынавія; адносна няшмат ахвяр (менш за 20 %) было ў Мілане, Чэхіі і некаторых абласцях Нідэрландаў, зусім не было ў Нюрнбергу. «Кембрыджская энцыклапедыя палеапаталогіі» прыводзіць ацэнку долі памерлых у 25 % сусветнага насельніцтва, або больш за 60 мільёнаў чалавек, уключаючы траціна насельніцтва Еўропы (15—25 мільёнаў), 30—50 % насельніцтва Англіі, дзве траціны загінуўшых у Нарвегіі і Ісландыі, да трох чвэрцей у Парыжы і Венецыі.

Калі казаць пра Заходняй Еўропе, то У. Нейфі адзначае, што першы падлік колькасці ахвяр эпідэміі быў праведзены па ўказанні Папы Клімента VI і паказаў лічбу ў 23,84 млн чалавек — 31 % еўрапейскага насельніцтва. Брытанскі гісторык Філіп Зіглер у працы, якая выйшла ў 1969 годзе, ацаніў смяротнасць ад эпідэміі ў Еўропе прыкладна ў трэць насельніцтва, што складала ад 20 да 25 мільёнаў чалавек.

У сваім даследаванні, апублікаваным у 1941 годзе, дэмограф Барыс Урланіс адзначаў, што высокі ўзровень смяротнасці быў уласцівы перш за ўсё гарадам, а не сельскай мясцовасці, і 30—40 % смяротнасці для гарадскога насельніцтва даюць сёмую-восьмую частку насельніцтва для Еўропы і дваццатую для Расіі.

Аўтары работ па эпідэміялогіі (Ш. Марцін і У. Нейфі) паказваюць, што паміж 1331-м і 1351-м гадамі эпідэмія забрала каля паловы насельніцтва Кітая, у той час як яшчэ 15 % прыйшлося на загінулых ад стыхійных бедстваў. Аднак сінолагі, якія спасылаюцца на дадзеныя перапісаў, як правіла, не адзначаюць гэтак грандыёзнае змяншэнне насельніцтва. Яны падкрэсліваюць, што насельніцтва Паўночнага Кітая, пераважна закранутага эпідэміямі, ужо да пачатку XIV стагоддзя прыкметна скарацілася ў параўнанні з насельніцтвам Паўднёвага Кітая, а адносна высокую смяротнасць у другой-трэцяй чвэрці XIV стагоддзя звязваюць хутчэй з голадам, чым з эпідэміямі.

Дэмаграфія

Чорны пацук — пераносчык бубоннай чумы.

Узбуджальнікам чумы з’яўляецца грамадмоўная бактэрыя Yersinia pestis, названая па імі свайго першаадкрывальніка, Аляксандра Ерсена. У мокрым асяроддзі палачка чумы можа захоўвацца да 10 дзён. На бялізне і вопратцы, запэцканай спаражненнямі хворага, яна захоўваецца тыднямі, так як слізь і бялок засцерагаюць яе ад пагібельнага дзеяння высыхання. У трупах жывёл і людзей, якія загінулі ад чумы, яна выжывае з пачатку восені да зімы. Нізкая тэмпература, замарожванне і адтаванне не знішчае ўзбуджальніка. Згубнымі для Y. pestis з’яўляюцца высокая тэмпература, сонечнае асвятленне і высыханне. Награванне да 60 ºС забівае дадзены мікраарганізм праз 1 гадзіна, да 100 ºС — за некалькі хвілін. Адчувальная да розных хімічным дэзінфектантаў.

Прыродным пераносчыкам чумы служыць блыха Xenopsylla cheopis, якая паразітыруе на грызунах. Механізм заражэння наступны: у перадстраўніку інфікаванай блыхі чумныя бактэрыі размнажаюцца ў такой колькасці, што ўтвараюць літаральна корак (так званы «блок»), зачыняючы сабой прасвет стрававода, змушаючы заражаную блыху зрыгваць слізістую бактэрыяльную масу ў ранку, якая ўтвараецца ад укусу. Акрамя таго, заўважана, што заражаная блыха з-за таго, што глытанне адбываецца з цяжкасцю і ў страўнік трапляе значна менш звычайнага, вымушана кусаць часцей і піць больш крыві.

Блыха Xenopsylla cheopis — асноўны пераносчык чумы, малюнак пад СЭМ.

Чума з’яўляецца хваробай грызуноў (радзей — сайгакаў і вярблюдаў), якая параўнальна рэдка заражае чалавека. Чумная блыха, якая сядзіць, паводле выразу англійскага даследчыка Джона Кэлі, на «пацучынай дыеце», у выніку разгулу эпізаатыі застаецца без гаспадара і вымушана здавольвацца чалавечай крывёю, каб не памерці ад голаду. Звычайна мыш або пацук нясе на сабе ад шасці да дванаццаці паразітаў, але ў выніку масавай смяротнасці грызуноў на нешматлікіх блыхах, якія выжылі, запасіцца ўсё больш; так, падчас адной з эпізаотый у Каларада на адной жывёле іх было выяўлена некалькі соцень.

Блыха Xenopsylla cheopis здольная абыходзіцца без ежы да шасці тыдняў і, у выпадку крайняй неабходнасці, падтрымліваць сваё жыццё, высмоктваючы сокі з чарвякоў і гусеніц, — менавіта гэтымі асаблівасцямі і тлумачыцца яе пранікненне ў еўрапейскія гарады. Забіўшыся ў багаж або седлавую сумку, блыха магла дабрацца да наступнага караван-сарая, дзе знаходзіла сабе новага гаспадара, і эпідэмія рабіла яшчэ крок, прасоўваючыся з хуткасцю каля 4 км у суткі.

Натуральны гаспадар чумной блыхі — чорны пацук — таксама адрозніваецца высокай цягавітасцю і рухомасцю і здольны падарожнічаць на вялікія адлегласці ў харчовых запасах надыходзячай арміі, фуражы або ежы гандляроў, а таксама абменьвацца паразітамі з мясцовым пацучыным насельніцтвам, працягваючы, такім чынам, эстафету хваробы.

Клінічная сімптаматыка

У сучаснай навуцы

З улікам спосабу заражэння, лакалізацыі і распаўсюджанасці захворвання вылучаюць наступныя клінічныя формы чумы: скурная, бубонная, першасна-лёгачная, першасна-септычная, кішачная, другасна-септычная і скурна-нарыўная. Дзве апошнія формы ў цяперашні час сустракаюцца рэдка. Інкубацыйны перыяд пры чуме вар’іруецца ад некалькіх гадзін да 9 сутак.

Узбуджальнік пранікае праз пашкоджанні скуры з прычыны ўкусу блыхі або хворай чумой жывёлы, праз слізістую абалонку або паветрана-кропельным шляхам. Затым ён дасягае лімфатычных вузлоў, у якіх пачынае бурна размнажацца. Хвароба пачынаецца раптам: моцны галаўны боль, высокая тэмпература з дрыжыкамі, твар гіперэмаваны, затым ён цямнее, пад вачыма з’яўляюцца цёмныя кругі. Бубон (павялічаны ўспалены лімфатычны вузел) з’яўляецца на другі дзень захворвання.

Лёгачная чума з’яўляецца найбольш небяспечнай формай захворвання. Яна можа паўстаць альбо як вынік ўскладненні бубоны чумы, альбо пры заражэнні паветрана-кропельным шляхам. Хвароба таксама развіваецца бурна. Хворы лёгачнай чумой ўяўляе выключную небяспеку для навакольных, так як з макроццем вылучае вялікая колькасць узбуджальнікаў.

Палачка Y. pestis пры флюарэсцэнтнай мікраскапіі, 200-кратнае павялічэнне.

Бубонная форма чумы развіваецца пры пранікненні ўзбуджальніка ў кроў праз скуру. На першым жа ахоўным рубяжы (у рэгіянальных лімфатычных вузлах) ён захопліваецца лейкацытамі. Чумныя палачкі прыстасаваныя да размнажэння ў фагацытax. У выніку лімфатычныя вузлы губляюць сваю ахоўную функцыю, ператвараючыся ў «фабрыку мікробаў». У самым лімфатычным вузле развіваецца востры запаленчы працэс, у які ўключаюцца яго капсула і тканіны навакол яго. У выніку на другі дзень захворвання ўтворыцца буйное хваравітае ўшчыльненне — першасны бубон. Лімфагенна ўзбуджальнікі могуць пранікаць у бліжэйшыя лімфатычныя вузлы, фарміруючы другасныя бубоны першага парадку.

З бубона, які страціў здольнасць затрымліваць інфекцыю, узбуджальнікі паступаюць у кроў — развіваецца транзістарная бактэрыямія, якая, акрамя ўсяго іншага, робіць магчымым інфікаванне блых і ўтварэнне эпідемічных ланцужкоў тыпу «чалавек — блыха — чалавек». Чумныя палачкі, якія руйнуюцца ў крыві, выдзялябць таксіны, якія выклікаюць цяжкую інтаксікацыю, аж да інфекцыйна-таксічнага шоку. На фоне транзістарнай бактэрыяміі магчымы занос узбуджальніка ў аддаленыя лімфатычныя вузлы з фарміраваннем другасных бубонаў другога парадку. Парушэнне фактараў згортвання крыві за кошт рэчываў, якія выдзяляюцца бактэрыямі, спрыяе развіццю крывацёкаў, утварэнні гематом, якія маюць цёмна-барвовы колер.

Пры першасна-септычнай чуме (узнікае пры высокай вірулентнасці ўзбуджальніка і/або нізкай супраціўляльнасці арганізма — у часы Чорнай смерці такая форма часта ўзнікала ў людзей пэўных генатыпаў, якія чума сама ж і элімінавала) першасныя бубоны адсутнічаюць. Абыходзячы регіанарныя лімфатычныя вузлы, мікраарганізмы адразу трапляюць у кроў і разносяцца па ўсім органам.

Асабліва небяспечным з’яўляецца паражэнне лёгкіх. Мікробы і іх таксіны руйнуюць сценкі альвеол. Хворы пачынае распаўсюджваць узбуджальніка чумы паветрана-кропельным шляхам. Першасна-лёгачная чума ўзнікае пры паветрана-кропельным шляху заражэння, яна характарызуецца тым, што першасны працэс развіваецца ў альвеолах. У клінічнай карціне характэрным з’яўляецца хуткае развіццё дыхальнай недастатковасці.

Кожная з клінічных форм чумы мае свае асаблівасці. Прафесар Браўдэ так апісвае паводзіны і выгляд хворага бубоннай чумой у першыя дні захворвання:

Знешні выгляд хворага, яго паводзіны, стан псіхікі і маторыкі адразу ж звяртаюць на сябе ўвагу і паслужылі падставай для ўзнікнення народнага паняцця аб «ачмурэнні». Рэзкая гіперэмія асобы, яе азызласць, рэзкая гіперэмія слізістых вачэй («вочы раз'ятранага быка») і верхніх дыхальных шляхоў з невялікай іктэрычнасцю дапаўняюць карціну ўзбуджэння.

Твар хворага чумой атрымаў лацінскую назву facies pestica, па аналогіі з тэрмінам facies Hippocratica (маска Гіпакрата), які абазначае твар паміраючага чалавека.

Пры трапленні ўзбуджальніка ў кроў (з бубона або пры першасна-септычнай форме чумы) ужо праз некалькі гадзін пасля пачатку захворвання з’яўляюцца кровазліцці на скуры і слізістых абалонках.

У апісаннях XIV стагоддзя

Апісанне стану чумных хворых у эпоху другі эпідэміі дайшло да нас усё ў тым жа манускрыпце дэ Мюсі, «Гісторыі» Іаана Кантакузіна, Нікіфара Грыгары, Дыянісія Коле, арабскага гісторыка Ібн аль-Хаціба, Дэ Гіня, Бакача і іншых сучаснікаў.

Згодна з іх сцвярджэннямі, чума выяўлялася ў першую чаргу ў «бесперапыннай ліхаманцы» (febris continuae). Хворыя адрозніваліся падвышанай раздражняльнасцю, біліся і трызнілі. Крыніцы, якія захаваліся, расказваюць пра «хворых, якія шалёна гарлапаняць з вокнаў»: як мяркуе Джон Кэлі, інфекцыя ўражвала таксама цэнтральную нервовую сістэму. Узбуджэнне змянялася пачуццём прыгнечанасці, страху і тугі, болямі ў вобласці сэрца. Дыханне хворых было кароткім і перарывістым, часта змяняючыся кашлем з кровахарканнем або макроццем. Мача і кал афарбоўваліся ў чорны колер, кроў цямнела да чарнаты, язык высыхаў і таксама пакрываўся чорным налётам. На целе ўзнікалі чорныя і сінія плямы (петэхі), бубоны, карбункулы. Асабліва ўражваў сучаснікаў цяжкі пах, які далятаў ад тых, хто захварэў.

Частка аўтараў таксама кажуць аб кровохарканні, якое разглядалася як прыкмета хуткай смерці. Шаліяк асабліва адзначаў гэты сімптом, называючы Чорную смерць «чумой з кровахарканнем».

У многіх выпадках чума працякала ў бубоннай форме, выкліканай уласна укусам заражанай блыхі. У прыватнасці, яна была характэрная для Крыму, дзе дэ Мюсі апісаў праходжанне хваробы як такое, што пачыналася з колючых боляў, затым гарачыня і нарэшце з’яўленне цвёрдых бубонаў у пахвіне і пад пахамі. Наступным этапам была «гніласная гарачка», якая суправаджаецца галаўным болем і моракам свядомасці, на грудзях з’яўляліся «пухліны» (карбункулы).

Падобныя сімптомы мела чума ў італьянскіх гарадах, але тут да вышэйпералічанага дадаваліся насавы крывацёк і свішчы. Аб кровохарканні італьянцы не згадваюць — выключэннем з’яўляецца адзіны рукапіс, вядомая дзякуючы Лудавіка Мураторы.

У Англіі чума часцей выяўлялася ў лёгачнай форме, з кровахарканнем і крывавымі ванітамі, прычым хворы, як правіла, паміраў на працягу двух сутак. Тое ж самае адзначаюць нарвежскія хронікі, рускія летапісцы кажуць аб чорных плямах на скуры і лёгачных крывацёках.

У Францыі, паводле запісаў Шаліяка, чума выяўлялася ў абедзвюх формах — у першы перыяд свайго распаўсюджвання (два месяцы) у асноўным у лёгачнай форме, хворы паміраў на трэція суткі, у другі — у бубоннай, прычым час жыцця павялічваўся да пяці дзён.

Асаблівы жах наводзіла на сярэднявяковых людзей першасна-септычная чума, характэрная для Канстанцінопаля. Вонкава здаровы чалавек пры ёй гінуў у той жа дзень, так, малодшы сын імператара Іаана Кантакузіна, Андронік, згас на працягу трох гадзін.

Медыцынскія меры процідзеяння

Стан медыцыны ў Сярэднявякоўі

Ускрыццё трупа. Мініяцюра. Францыя, XV стагоддзе.

У часы Чорнай смерці медыцына ў хрысціянскай Еўропе знаходзілася ў глыбокім заняпадзе. Шмат у чым гэта было звязана з прымітыўна-рэлігійным падыходам да ўсіх сфер веды. Нават у адным з найбуйнейшых сярэднявяковых універсітэтаў — Парыжскім — медыцына лічылася другараднай навукай, так як ставіла сабе задачай «лячэнне тленнага цела». Ілюстрацыяй таму з’яўляецца, сярод іншага, ананімная алегарычная паэма XIII стагоддзя пра «Вяселлі Сямі Мастацтваў і Сямі цноты». У гэтым складанні Спадарыня Граматыка выдае замуж сваіх дачок — Дыялектыку, Геаметрыю, Музыку, Рыторыку і Тэалогію, пасля чаго да яе прыходзіць Дама Фізіка (тагачасная назва медыцыны) і таксама просіць знайсці ёй мужа, атрымліваючы ад Граматыкі недвухсэнсоўны адказ «Вы не з нашай сям’і. Нічым не магу вам дапамагчы».

Нейкае кіраўніцтва таго часу, аўтар якога застаўся невядомы, ставіла ў абавязак лекара пасля ўваходу ў дом пытацца сваякоў хворага, ці спавядаўся той і ці прычасціўся ён святых таямніц. Калі гэтага зроблена не было, хворы павінен быў выканаць свой рэлігійны доўг неадкладна або, па меншай меры, паабяцаць гэта зрабіць, бо збаўленне душы важней выратавання цела.

Анатаміраванне мёртвых у большасці выпадкаў забаранялася. Мяркуецца, што таксама не прывіталася хірургічнае ўмяшанне, што тлумачылася фразай, якая змяшчаецца, на думку некаторых гісторыкаў, у пастановах Турскага Сабору 1163 года: «Царкве брыдка кровапраліцце». Таленавітыя медыкі пастаянна рызыкавалі трапіць у поле зроку інквізіцыі, але асаблівае абурэнне карумпаванай часткі духавенства выклікала тое, што лекары карысталіся аўтарытэтам і павагай у моцных гэтага свету, адцягваючы на ​​сябе ўзнагароджанне і міласці. Адзін з медыкаў таго часу пісаў:

Клірыкі звычайна тоўпяцца каля галавы хворых, з усіх сіл намагаючысь даказаць вялікую дзейснасць свайго ўмяшання, заклікі да святых, рэліквій, асвячоных свечак, абедаў, міласціны, ахвяраванняў і іншага набожнага шарлатанства. Здарся лекару атрымаць перамогу над хваробай, гэта прыпісваецца заступніцтву святых, вотам і малітвам клірыкаў. Здарся ж яму памерці, вінаватыя ў гэтым, вядома ж, лекары.

Гіпотэзы аб прычынах чумы і прапанаваныя меры прафілактыкі

Што тычыцца тагачаснай навукі аб эпідэмічных хваробах, у ёй змагаліся два асноўныя напрамкі. Першы, звязаны з імем аднаго з апошніх атамістаў старажытнасці, Лукрэцыя Кара, лічыў прычынай іх узнікнення нейкія нябачныя воку «насенні хваробы», ці драбнюткія хваробатворныя «скацінкі» (Марк Варон), якія пранікаюць у арганізм здаровага чалавека пры кантакце з хворым. Гэта вучэнне, якое атрымала ў далейшым назву вучэння пра кантагію (гэта значыць «заражэнне»), у тыя часы атрымала сваё далейшае развіццё ўжо пасля адкрыцця ван Левенгука. Як сродак прафілактычнай барацьбы з чумой контагіяністы прапаноўвалі ізаляцыю хворых і працяглыя карантыны.

Аднак наяўнасць або адсутнасць нябачных «чумных скацінак» ўяўлялася досыць абстрактнай; тым больш для лекараў тагачаснага часу здавалася прывабнай тэорыя «міязмаў», створаная вялікімі розумамі старажытнасці — Гіпакратам і Галенам — і развітая затым «шэйхам лекараў» Авіцэнам. У кароткім выкладзе сутнасць тэорыі можна звесці да атручвання арганізма нейкім атрутным рэчывам («пнеўма»), якое вылучаецца з зямных нетраў. У аснове яе ляжала цалкам разумнае назіранне аб згубных для людзей выпарэннях балот і іншых «хворых месцаў» і прыхільнасці пэўных захворванняў да пэўных жа геаграфічных пунктаў. Адсюль, на думку «міяазматыкаў», вецер здольны разносіць атрутныя выпарэнні на велізарныя адлегласці, прычым яд можа як трымацца ў паветры, так і атручваць сабой ваду, ежу і прадметы побыту. Другаснай крыніцай міязмаў становіцца балючае або мёртвае цела — што «пацвярджалася» падчас чумной эпідэміі цяжкім пахам, спадарожнымі захворваннямі і трупным смуродам. Зрэшты, і тут лекары разыходзіліся ў разуменні, адкуль бяруцца атрутныя выпарэнні. Калі старажытныя без ваганняў лічылі іх прычынай «тэлурычныя» (гэта значыць глебавыя) выдзяленні, у звычайным стане бяспечныя, якія ператварае ў смяротны яд балотнае гніенне, у Сярэднія вякі з’явіліся меркаванні пра касмічны ўплыў на працэс узнікнення «міязмаў», прычым у якасці галоўнага вінаватага выступала планета Сатурн, якая атаясамлівалася з апакаліптычным вершнікам-Смерцю. На думку «міязматыкаў», прыліўнае ўздзеянне планеты абуджае атрутныя выпарэнні балот

Наяўнасць міязмаў вызначалася пахам, але пра тое, якога тыпу павінен быць пах чумы, меліся дыяметральна супрацьлеглыя думкі. Так, захаваліся ўспаміны пра «ветры, які даносіў пах нібы з ружовага саду», пасля чаго ў найбліжэйшым горадзе, вядома ж, пачалася эпідэмія. Але значна часцей чуме прыпісвалі пахі рэзкія і цяжкія, так, у Італіі лічылі прычынай эпідэміі вялізнага кіта, выкінутага хвалямі на бераг, які «распаўсюдзіў вакол сябе нясцерпны смурод».

Для барацьбы з эпідэміяй прапаноўвалася некалькі простых сродкаў:

• Бегчы з заражанай мясцовасці і ў бяспецы чакаць канца эпідэміі. Менавіта адсюль паходзіць знакамітая сярэднявечная прыказка «далей, даўжэй, хутчэй», прыдуманая, паводле падання, знакамітым персідскім філосафам і лекарам Абу Бакрам Ар-Разі. Бегчы патрабавалася як мага далей, як мага хутчэй і заставацца ўдалечыні ад заражанай мясцовасці дастаткова доўга, каб канчаткова пераканацца, што небяспека абмінула. Лекары раілі перабрацца ў «сціплы домік [у вёсцы], не схільны волкасці, удалечыні ад могілак, жывёльных магiльнiкаў і бруднай вады, а таксама ад агародаў, дзе расце цыбуля, капуста ці іншыя расліны, на якіх маюць звычай асядаць чумныя міязмы».
• Ачышчэнне паветра ў заражанай мясцовасці ці доме. З гэтай мэтай праз горад гналі статкі, каб дыханне жывёл ачысціла атмасферу (адзін з спецыялістаў таго часу прыпісваў падобную здольнасць коней і таму настойліва раіў сваім пацыентам на час эпідэміі перабірацца ў стайні). Ставілі сподачкі з малаком у пакой памерлага, каб такім чынам паглынаць заразу. З той жа мэтай у дамах разводзілі павукоў, здольных, паводле пераканання таго часу, адсарбаваць разліты ў паветры яд. Палілі вогнішчы на ​​вуліцах і абкурвалі дымам духмяных траў або спецый. Для таго, каб разагнаць заражанае паветра, званілі ў званы і стралялі з гармат. У пакоях з той жа мэтай выпускалі невялікіх птушак, каб яны ўзмахамі крылцаў ачысцілі памяшканне.
• Індывідуальная абарона, якая разумелася як стварэнне нейкага буфера паміж чалавекам і заражаным асяроддзем. З прычыны таго, што дзейснасць падобнай буфернай абароны можна было вызначыць выключна з дапамогай уласнага нюху, яна лічылася добрай, калі ўдавалася цалкам знішчыць ці, прынамсі, аслабіць «чумны пах». Паводле гэтай прычыны рэкамендавалася насіць з сабой і часта нюхаць кветкавыя букеты, бутэлечкі з духамі, пахкія травы і ладан. Раілі таксама наглуха зачыняць вокны і дзверы, зачыняць вокны прасякнутай воскам тканінай, каб не дапусціць пранікнення ў дом заражанага паветра. Зрэшты, часам прапаноўвалася забіваць чумны смурод смуродам яшчэ больш жорсткім — рэцэпты такога гатунку былі часам прадыктаваныя роспаччу і бездапаможнасцю. Так, крымскія татары раскідвалі па вуліцах сабачыя трупы, еўрапейскія лекары раілі трымаць у дамах казлоў. Даваліся нават рэкамендацыі падоўгу затрымлівацца ў прыбіральні, удыхаючы тамтэйшыя водары, паколькі меліся назіранні наконт таго, што чысцільшчыкі прыбіральняў менш пакутуюць ад эпідэміі. Падобнае прапанова выклікала, зрэшты, пратэст ужо ў тагачасных спецыялістаў, якія паказвалі, што падобнае «агідна ў звычайнай сітуацыі, і цяжка чакаць, каб яно дапамагло падчас эпідэміі».

Лекары рэкамендавалі устрымлівацца ад спажывання хатняй і дзікай вадаплаўнай птушкі, харчавацца супамі і булёнамі, не спаць пасля світання і, нарэшце, устрымлівацца ад інтымных зносін з жанчынамі, а таксама (памятаючы пра тое, што «падобнае прыцягвае падобнае») устрымлівацца ад думак пра смерць і страху перад эпідэміяй і ў што б там ні стала захоўваць бадзёры настрой духу.

Лячэнне

Лепшыя розумы сярэдневякоўя не памыляліся б наконт магчымасці лячэння чумных хворых. Арсенал сярэднявяковага лекара, які ўключаў лекі на расліннай або жывёльнай аснове, а таксама хірургічныя інструменты, быў зусім бяссільны супраць эпідэміі. «Бацька французскай хірургіі» Гі дэ Шаліяк называў чуму «зневажальнай хваробай», супрацьпаставіць якой урачэбнаму саслоўі не было чаго. Франка-італьянскі лекар Райманд Шален ды Вінарыа не без горкага цынізму заўважаў, што «не можа асуджаць лекараў, якія адмаўляюць ў дапамозе хворым, бо ніхто не жадае рушыць услед за сваім пацыентам». Акрамя таго, з узмацненнем эпідэміі і ростам страху перад чумой усё больш медыкаў стараліся таксама знайсці выратаванне ва ўцёках, хоць гэтаму можна супрацьпаставіць і сапраўдныя выпадкі адданасці сваёй справе. Так, Шаліяка, паводле яго ўласнага прызнання, ад уцёкаў утрымаў толькі «страх перад ганьбой», ды Вінарыа ж супраць уласнага савета заставаўся на месцы і памёр ад чумы ў 1360 годзе.

Аптэка. Мініацюра з Tacuinum sanitatis — сярэдневяковага трактата аб здароўі. XIV стагоддзе.

Клінічная карціна чумы, з пункту гледжання медыцыны XIV стагоддзя, выглядала наступным чынам: міязмы, пракраўшыся ў арганізм, нараджаюць у вобласці сэрца запоўнены атрутай бубон або фурункул, які, затым, прарваўшыся, атручвае кроў.

Спробы лячэння, хоць вельмі малаэфектыўныя, усё ж прадпрымаліся. Шаліяк выкрываў чумныя бубоны і прыпальваў іх распаленай качаргой. Чуму, якая разумелася як атручэнне, спрабавалі лячыць існуючымі на той момант проціяддзямі, у прыватнасці, «французскім тэрыякам», да бубонаў прыкладвалі высушаныя скуркі жаб і яшчарак, здольных, паводле распаўсюджанаага ў тыя часы пераканання, выцягваць з крыві яд, з той жа мэтай ужывалі каштоўныя камяні, у прыватнасці, размолаты ў парашок смарагд.

У XIV стагоддзі, калі навука яшчэ цесна перапляталася з магіяй і акультызмам, а многія аптэкарскія рэцэпты складаліся па правілах «сімпатыі», гэта значыць уяўнай сувязі чалавечага цела з тымі ці іншымі аб’ектамі, падзейнічаючы на якія, нібыта можна было лячыць хваробу. Шматлікімі былі выпадкі шарлатанства або памылак, якія прыводзілі да самых недарэчных вынікаў. Так, прыхільнікі «сімпатычнай магіі» спрабавалі «выцягнуць» хваробу з цела з дапамогай моцных магнітаў. Вынікі падобнага «лячэння» невядомыя, але наўрад ці яны былі здавальняючымі.

Найбольш разумным уяўлялася падтрымліваць сілы хворага добрым харчаваннем і ўмацоўваюць сродкамі і чакаць, каб сам арганізм адолеў хваробу. Але выпадкі выздараўлення падчас эпідэміі Чорнай смерці былі адзінкавымі і амаль усе прыйшліся на канец эпідэміі.

Чумныя дактары

Асноўны артыкул: Чумны доктар

У гэтых умовах сеньёры ці гарады аплачвалі паслугі адмысловых «чумных дактароў», у абавязкі якіх уваходзіла заставацца ў горадзе да канца эпідэміі і лячыць тых, хто стаў яе ахвярай. Як правіла, за гэтую няўдзячную і вельмі небяспечную працу браліся пасярэднія медыкі, няздольныя знайсці для сябе лепшага, або юныя выпускнікі медыцынскіх факультэтаў, якія спрабавалі скласці сабе імя і стан хуткім, але вельмі рызыкоўным шляхам.

Лічыцца, што першых чумных дактароў наняў Папа Клімент VI, пасля чаго гэтая практыка стала прымяняцца па ўсёй Еўропе.

Для абароны ад «міязмаў» чумныя дактары насілі клювастую маску, якая стала пазней знакамітай (адсюль іх мянушка падчас эпідэміі «клювастыя лекары» (фр.: docteurs à bec). Маска, якая спачатку закрывала толькі твар, але пасля вяртання чумы ў 1360 годзе пачала цалкам пакрываць галаву, рабілася з шчыльнай скуры, са шкламі для вачэй, прычым у дзюбу закладваліся кветкі і травы — ружовыя пялёсткі, размарын, лаўр, ладан і г. д., належныя абараняць ад чумных «міязмаў». Для таго, каб не задыхнуцца, у дзюбе прарабляліся два невялікія адтуліны. Шчыльны касцюм, як правіла, чорнага колеру, таксама рабіўся са скуры або тканіны з воскам, складаўся з доўгай кашулі, якая спускалася да пят, штаноў і высокіх ботаў, а таксама пары пальчатак. У рукі чумны доктар браў доўгі кій — яе выкарыстоўвалі для таго, каб не дакранацца да пацыента рукамі і, акрамя таго, разганяць на вуліцы паквольных разявак, калі такія знойдуцца. На жаль, гэты папярэднік сучаснага супрацьчумнага касцюма ратаваў не заўсёды, і многія лекары гінулі ў спробах аказаць дапамогу сваім пацыентам.

У якасці дадатковай абароны чумным дактарам рэкамендаваў «добры глыток віна са спецыямі»; як звычайна бывае ў гісторыі, трагедыі спадарожнічаў фарс: захаваўся характэрны анекдот пра групу кенігсбергскіх дактароў, якія некалькі перастаралася ў плане дэзінфекцыі і былі арыштаваныя за п’яны дэбош.

Адміністрацыйныя меры процідзеяння

«Венецыянцы як свінні, крані адну, усё згрудзяцца разам і кінуцца на крыўдзіцеля», — адзначаў храніст. Сапраўды, Венецыя на чале з дожам Дандала была першай, і нейкі час адзінай з еўрапейскіх краін, якая здолела арганізаваць сваіх грамадзян, каб пазбегнуць хаос і марадзёрства, і разам з тым, наколькі тое было магчыма, процідзейнічаць разгулу эпідэміі.

У першую чаргу, 20 сакавіка 1348 года, загадам венецыянскага савета, у горадзе была арганізавана спецыяльная санітарная камісія з трох венецыянскіх дваран. Караблі, якія ўваходзілі ў гавань, загадана было даглядаць, і, калі знойдзены былі «замежнікі, якія хаваюцца», хворыя чумой або мерцвякі, — карабель неадкладна спальвалі. Для пахавання памерлых быў адведзены адзін з астравоў у венецыянскай лагуне, прычым магілы загадана было рыць на глыбіню не менш за паўтара метра. Пачынаючы з 3 красавіка і аж да канца эпідэміі, з дня ў дзень спецыяльныя пахавальныя каманды павінны былі праплываць па ўсім венецыянскім каналам, крыкам «Мёртвыя целы!», патрабуючы ад насельніцтва выдаваць ім сваіх памерлых для пахавання. Адмысловыя каманды для збору трупаў з дня ў дзень абавязаны былі наведваць усе бальніцы, багадзельні і проста збіраць памерлых на вуліцах. Любому венецыянцу належала апошняе слова на дарогу мясцовага святара і пахаванне на чумных востраве, які атрымаў назву Лазарэта — як мяркуе Джон Кэлі, па імені бліжэйшай царквы Св. Панны Назарэцкай, па здагадцы Іагана Нола — ад манахаў Святога Лазара, якія хадзілі за хворымі. Тут жа праходзілі саракадзённы каранцін людзі, якія прыбылі з Усходу ці з зачумлёных месцаў, тут жа на працягу сарака дзён павінны былі заставацца іх тавары — тэрмін быў выбраны ў памяць аб саракадзённым знаходжанні Хрыста ў пустыні (адсюль паходзіць назва «карантын» — ад італьянскага quaranta, «сорак»).

Для падтрымання парадку ў горадзе быў забаронены быў гандаль віном, зачыненыя ўсе карчмы, любы гандляр, злоўлены на месцы злачынства, губляў свой тавар, прычым прадпісвалася неадкладна выбіваць дно ў бочак і зліваць іх змесціва прама ў каналы. Забараняліся азартныя гульні, вытворчасць ігральных костак (зрэшты, рамеснікі здолелі абыйсці гэтую забарону, надаючы косткам форму малітоўных цотак). Зачыняліся публічныя дамы, сваіх палюбоўніц мужчынам прадпісвалася альбо неадкладна адсылаць прэч, альбо гэтак жа неадкладна браць за жонку. Каб зноў засяліць апусцелы горад, былі адкрыты даўгавыя турмы, змякчанае заканадаўства аб даўгавых выплатах, беглым даўжнікам абяцана прабачэнне, у выпадку, калі яны пагодзяцца пакрыць адну пятую неабходнай сумы.

З 7 жніўня, каб пазбегнуць магчымай панікі, забараняліся жалобныя адзенні і часова адмяняўся старадаўні звычай выстаўляць труну з памерлым каля парога хаты, аплакваючы яго ўсёй сям’ёй на вачах у мінакоў. Нават у той час, калі эпідэмія дасягнула свайго максімуму і смяротнасць складала 600 чалавек у суткі, дож Андрэа Дандала і Вялікі Савет заставаліся на месцах і працягвалі працаваць. 10 ліпеня ўцекачам з горада чыноўнікам было загадана на працягу наступных васьмі дзён вярнуцца ў горад і аднавіць працу, тым, хто не падкорыцца, пагражалі звальненнем. Усе гэтыя меры сапраўды дабратворна паўплывалі на парадак у горадзе, і ў далейшым досвед Венецыі перанялі ўсе еўрапейскія дзяржавы.

Чума ў афіцыйнай і народнай рэлігіі

Каталіцкая царква і чума

Папа Клімент VI.

З пункту гледжання Рыма-Каталіцкай царквы, прычыны эпідэміі былі ясныя — пакаранне за чалавечыя грахі, адсутнасць любові да блізкіх, пагоня за свецкімі спакусамі пры поўным забыцці духоўных пытанняў. У 1347 годзе, з пачаткам эпідэміі, царква, а ўслед за ёй і народ, былі перакананыя, што прыйдзе канец свету і спраўджваюцца прароцтвы Хрыста і апосталаў. У вайне, голадзе і хваробы бачылі коннікаў Апакаліпсісу, прычым менавіта чума павінна была выканаць ролю вершніка, чый «конь бледны і імя яму — Смерць». З чумой спрабавалі змагацца з дапамогай малебнаў і хросных хадоў, так, шведскі кароль, калі небяспека падступіла да яго сталіцы, узначаліў хрэсны ход басанож з непакрытай галавой, молячы аб адхіленні бедства. Царквы былі запоўненыя вернікамі. Як лепшыя лекі для ўжо хворых або для таго, каб пазбегнуць заражэння, царква рэкамендавала «страх Божы, бо Усявышні адзін можа адхіліць чумныя міязмы». Заступнікам чумных хворых лічыўся Св. Себасцьян, з ім таксама было звязана павер’е аб спыненні чумы ў адным з гарадоў, калі ў мясцовай царкве быў пабудаваны і асвечаны прыдзел, дзе ўсталявалі статую гэтага святога.

З вуснаў у вусны перадаваўся аповед пра тое, што вослік, які вёз у Месіну, дзе пачалася эпідэмія, статую Святой Дзевы, раптам спыніўся і ніякімі намаганнямі не ўдалося зрушыць яго з месца. Ужо з пачаткам эпідэміі, калі жыхары Месіны сталі прасіць у катанійцаў для выратавання ад гібелі даслаць ім моцы Св. Агаты, біскуп Катанні Герардус Орта пагадзіўся было гэта зрабіць, але таго ўсупрацівіліся яго ўласныя парафіяне, пагражаючы смерцю, калі ён вырашыць пакінуць горад без абароны. «Што за глупства, — абураўся фра Мікеле, — Калі б святая Агата захацела ў Месіну, яна сама б пра тое сказала!» У рэшце рэшт, супрацьстаялыя бакі прыйшлі да кампрамісу, дамовіўшыся, што патрыярх зробіць акрапленні святой вадой, у якой была абмыта рака Святой Агаты. У выніку сам біскуп памёр ад чумы, хвароба ж працягвала заваёўваць усё новыя і новыя прасторы.

У падобных умовах жыццёва важным станавіўся пытанне — што выклікала Божы гнеў і якім чынам уласкавіць Усявышняга, каб мор спыніўся раз і назаўжды. У 1348 годзе прычыну няшчасця бачылі ў новай модзе на чаравікі з доўгімі высока загнутымі насамі, якія асабліва абуралі Бога.

Святары, якія прымалі апошнюю споведзь паміраючых, станавіліся частымі ахвярамі чумы, таму ў разгар эпідэміі ў частцы гарадоў ужо немагчыма было знайсці нікога, здольнага здзейсніць сакрамэнт саборавання або прачытаць адыходнага над нябожчыкам. Баючыся заражэння, святары і манахі таксама паспрабавалі абараніць сябе, адмаўляючыся набліжацца да хворых і, замест таго, праз адмысловую «чумную шчыліну» ў дзверы падаючы ім хлеб для прычасця на лыжцы з доўгай ручкай ці ж праводзячы сабораванне з дапамогай палкі, з канцом, змочаным ў алеі. Зрэшты, вядомыя былі і выпадкі падзвіжніцтва, так, паводле падання, на гэты час прыпадае гісторыя пустэльніка па імені Рох, які самааддана даглядаў за хворымі, пазней кананізаванага каталіцкай царквой.

У 1350 годзе, у самы разгар эпідэміі, Папа Клімент VI абвясціў чарговы Святы год, спецыяльнай булай загадаўшы анёлам неадкладна дастаўляць у рай любога, хто памрэ на дарозе ў Рым ці ж вяртаючыся дадому. Сапраўды, на Вялікдзень у Рым сабралася каля 1 млн. 200 тыс. паломнікаў, якія шукалі абароны ад чумы, на Пяцідзясятніцу да іх дадаўся яшчэ мільён, пры тым што ў гэтай масе чума лютавала з такой разлютаванасцю, што дадому вярнулася ці ледзь дзясятая частка. За адзін толькі год прыбытак рымскай курыі ад іх ахвяраванняў склаў астранамічную суму ў 17 мільёнаў флорынаў, што падштурхнула тагачасных жартаўнікоў адпусціць ядавіты жарт: «Гасподзь не жадае смерці грэшніка. Хай сабе жыве і плаціць далей».

Сам тата Клімент VI у гэты час знаходзіўся ўдалечыні ад ахопленага чумой Рыма, у сваім Авіньёнскім палацы, па радзе асабістага лекара — Гі дэ Шаліяка, які выдатна аддаваў сабе справаздачу ў небяспецы заражэння, не падпускаючы да сябе нікога і пастаянна падтрымліваючы агонь у дзвюх жароўнях, справа і злева ад сваёй персоны. Аддаючы належнае забабонам часу, Папа не раставаўся з «чароўным» смарагдам, устаўленым у пярсцёнак, «які, быўшы звернута на поўдзень, паслабляў дзеянне чумнага яду, быўшы звернута да ўсходу, памяншаў небяспеку заражэння».

Варта сказаць, што ў час эпідэміі цэрквы і манастыры казачна ўзбагаціліся; жадаючы пазбегнуць смерці, прыхаджане аддавалі апошняе, так што спадчыннікам памерлых заставаліся літаральна драбкі, і некаторым муніцыпалітэтам прыйшлося сваім указам абмежаваць памер добраахвотных дароў. Аднак жа з-за страху перад хваробай манахі не выходзілі вонкі, і паломнікам заставалася складваць прынесенае перад варотамі, адкуль яно забіралася па начах.

У народзе мацнелі нараканні, расчараваныя ў магчымасцях афіцыйнай царквы абараніць сваіх «авечак» ад чумы свецкія сталі задавацца пытаннем, ці не грахі царкоўнікаў выклікалі Божы гнеў. Прыгадваліся і ўжо ўголас распавядаліся гісторыі пра распусты, інтрыгі і нават забойствах, што здараліся ў кляштарах, аб сіманіі святароў. Гэтыя настроі, вельмі небяспечнымі для царквы, у канчатковым выніку выліліся ў магутныя ерэтычныя рухі наступных часоў, у прыватнасці, у рух флагелантаў.

Флагеланцтва

Флагеланты, якія каюцца. Выява з Прыгожага часаслова герцага Берыйскага. Цмок наверсе сімвалізуе сатану.

Секта флагелантаў паўстала, паводле розных звестак, у сярэдзіне XIII—XIV стагоддзяў, калі вестка пра чарговую катастрофу або бедства выклікала рэлігійны экстаз у гарадскога натоўпу, які стараўся з дапамогай аскезы і самазмярцвення дамагчыся міласці Стваральніка і спыніць ці прадухіліць голад або эпідэмію, але, так ці інакш, пэўна ўсталявана, што ў гады Чорнай смерці гэты рух дасягнуў небывалага размаху.

Флагеланты запэўнівалі, быццам на алтар царквы Св. Пятра ў Іерусаліме аднойчы ўпала мармуровая шыльда з пасланнем ад самога Хрыста, які, сурова папракаючы грэшнікаў у незахаванні пятнічнага паста і «святой нядзелі», аб’яўляе ім у якасці пакарання пачатак чумной эпідэміі. Божы гнеў быў гэтак вялікі, што ён меў намер зусім сцерці чалавецтва, але змякчэў, дзякуючы маленням Св. Дамініка і Св. Стэфана, падаючы аблудным апошні шанец. Калі ж чалавецтва будзе ўпарціцца і далей, паведамляў нябесны ліст, наступнымі карамі будуць нашэсце дзікіх звяроў і набегі язычнікаў.

Члены секты, рухомыя адзіным імкненнем падвергнуць сваю плоць выпрабаванням, параўнальным з тымі, якім падвяргаўся перад распяццем Хрыстос, аб’ядноўваліся ў групы да некалькіх тысяч чалавек, узначаленыя адзіным кіраўніком, і вандравалі з горада ў горад, запоўніўшы сабой, у прыватнасці, Швейцарыю і Германію. Відавочцы апісваюць іх як кансэкраваных асоб, апранутых у чорныя плашчы і капюшоны, з нізка насунутымі на вочы лямцавымі шапкамі і спінамі «у рубцах і струпах запечанай крыві».

Спыніць эпідэмію рэлігійны фанатызм флагелантаў, вядома ж, не мог, больш за тое, вядома, што менавіта яны прынеслі з сабой чуму ў Страсбург, да таго часу яшчэ не закрануты пошасцю.

Як усе рэлігійныя фанатыкі свайго часу, флагеланты ў кожным з гарадоў, у якім з’яўляліся, патрабавалі пагалоўнага знішчэння яўрэяў як «ворагаў Хрыста», і ўжо гэта выклікала недавер і асцярогі Папы Клімента VI — але значна горш, з пункту гледжання пануючай царквы, было тое, што секта, быўшы падкрэслена свецкай — у ёй не было ні аднаго святара, — прэтэндавала на прамыя зносіны з Богам, адпрэчваючы складаную абраднасць і іерархію каталіцызму, прапаведуючы самастойна і гэтак жа самавольна прымаючы адзін у аднаго сакрамэнт споведзі і адпускаючы грахі.

Папа Клімент быў занадта разумны і асцярожны, каб прама забараніць флагеланцтва, — рызыкуючы, такім чынам, выклікаць бунт і нянавісць народных мас. І ён паступіў разважліва, паставіўшы іх пад начальства царкоўных іерархаў, прадпісаўшы займацца аскезай і самабічаваннем выключна паасобку, у сябе дома і толькі з блаславення асабістага духоўніка, пасля чаго флагеланцтва, як масавая рэлігійная плынь, практычна спыніла сваё існаванне. Неўзабаве пасля заканчэння эпідэміі гэтая секта, як арганізаваная структура, цалкам знікла.

Б’янкі

Менш вядомай разнавіднасцю фанатыкаў, якія спрабавалі спыніць чуму подзвігамі ў імя веры, былі «апранутыя ў белае» (лац.: albati), таксама вядомыя пад сваім італьянскім імем bianchi. Часам іх лічаць умеранай часткай флагелантаў.

Паводле міфалогіі гэтай секты, усё пачалося з таго, што нейкі селянін напаткаў у поле Хрыста, які, застаўшыся непазнаным, папрасіў у таго хлеба. Селянін папрасіў прабачэння, патлумачыўшы, што хлеба ў яго больш не засталося, але Хрыстос папрасіў яго паглядзець у сумцы, дзе, да немалога здзіўлення яе ўладальніка, хлеб выявіўся ў недатыкальнасці. Далей Хрыстос адправіў селяніна да калодзежа, каб размачыць хлеб у вадзе. Селянін запярэчыў, што калодзежаў у гэтай мясцовасці няма, але ўсё ж падпарадкаваўся, і, вядома ж, калодзеж сам сабой з’явіўся ў названым месцы. Але ля калодзежа стаяла Багародзіца, яна адправіла селяніна назад, загадаўшы перадаць Хрысту, што «яго маці забараняе размочваць хлеб». Селянін выканаў даручэнне, на што Хрыстос заўважыў, што «яго маці заўсёды на баку грэшнікаў», і патлумачыў, што, калі б хлеб быў размочагы, загінула б усё насельніцтва Зямлі. Але цяпер ён гатовы памілаваць паўшых і просіць размачыць толькі траціну хлеба, што павядзе за сабой смерць траціны насельніцтва хрысціянскага свету. Селянін выканаў загад, пасля чаго пачалася эпідэмія, спыніць якую можна, толькі апрануўшыся ў белае, молячыся і аддаючыся посту і пакаянню.

Іншы варыянт той жа легенды распавядаў, што селянін ехаў верхам на быку і раптам нейкім цудам быў перанесены ў «аддаленае месца», дзе яго чакаў анёл з кнігай у руцэ, які загадаў селяніну прапаведаваць аб неабходнасці пакаяння і нашэння белай вопраткі. Астатнія ўказанні, неабходныя для таго, каб змякчыць Божы гнеў, павінны былі быць знойдзены ў кнізе.

Шэсці б’янкі збіралі ў гарадах не меншыя натоўпы, чым шэсці іх больш радыкальна настроеных субратаў. Апранутыя ў белае, са свечкамі і распяццямі ў руках, яны рухаліся, спяваючы малітвы і псалмы, молячы аб «літасці і міры», прычым ўзначальвала сабой працэсію абавязкова жанчына, якая ішла паміж двума маленькімі дзецьмі.

Аднак і гэтыя далёкія папярэднікі рэфармацыі выклікалі сабой незадаволенасць пануючай царквы, так як прама папракалі яе ў скнарнасці, карысталюбстве і забыцці запаведзей Божых, за што Гасподзь і пакараў свой народ эпідэміяй. Б’янкі патрабавалі ад першасвятара добраахвотна адмовіцца ад пасады, саступіўшы яго «жабраку папе», з гэтым патрабаваннем іх кіраўнік, які называў сябе Янам Хрысціцелем, адправіўся ў Рым, дзе, вядома ж, паводле загаду папы, скончыў жыццё на вогнішчы; гэты ж лёс чакаў другога кіраўніка секты, які спрабаваў падняць паўстанне супраць Святога Прастола. Секта была афіцыйна забароненая.

Харэаманія

Калі секты флагелантаў і «апранутых у белае», пры ўсім фанатызме сваіх паслядоўнікаў, усё ж складаліся з людзей у здаровым розуме, харэаманія, або апантанасць танцам, была, з вялікай ступенню верагоднасці, тыповым масавым псіхозам, характэрным, зрэшты, для Сярэдніх вякоў.

Пітэр Брэйгель мал. «Апантаныя скокамі».

Ахвяры харэаманіі без усялякай на тое прычыны пачыналі скакаць, крычаць і здзяйсняць недарэчныя рухі, якія сапраўды нагадвалі сабой нейкі апантаны танец. Апантаныя збіваліся ў натоўпы да некалькіх тысяч чалавек; бывала, што гледачы, якія да пэўнага моманту проста глядзелі на тое, што адбываецца, самі далучаліся да бурлівага натоўпу, не ў сілах спыніцца. Самастойна спыніць скокі апантаныя не маглі і часцяком пакрывалі адлегласць да суседняга горада ці вёскі, лямантуючы і скачучы. Затым яны падалі на зямлю ў поўнай знямозе і засыпалі на месцы.

Пасля гэтага псіхоз часам заканчваўся, але часам ён працягваўся на працягу некалькіх дзён ці нават тыдняў. Апантаных харэаманіяй спаганялі ў цэрквах, крапілі святой вадой, бывала, калі іншыя сродкі былі вычарпаныя, гарадскія ўлады наймалі музыкаў, каб тыя падыгрывалі апантаным скокамі і тым самым хутчэй даводзілі хворых ёю да знямогі і сну.

Выпадкі такога роду вядомыя былі і да эпідэміі Чорнай смерці, але, калі раней яны былі адзінкавымі, па заканчэнні эпідэміі Чорнай смерці харэаманія прыняла пужалы размах, натоўпы налічвалі часам да некалькіх тысяч чалавек. Мяркуецца, што такім чынам выплюхвалася нервовае ўзрушэнне і жах, выкліканыя эпідэміяй. Харэаманія лютавала ў Еўропе ў XIV—XV стагоддзях, а затым знікла.

Стаўленне знешніх гледачоў да апантаным харэаманіяй было неадназначным, так, у сярэдневяковых хроніках можна знайсці і намёкі, быццам гаворка ішла аб прафесійных жабраках, якія атрымлівалі па заканчэнні прадстаўлення шчодрую міласціну, дзеля чаго, уласна, усё і ладзілася. Іншыя аўтары схіляліся да думкі пра апантанасці нячысцікам, мяркуючы экзарцызм адзінымі лекамі для падобнага. У хроніках зафіксаваныя выпадкі, калі масаваму танцу аддаваліся цяжарныя жанчыны, ці пра тое, што многія танцоры, калі прыступ заканчваўся, паміралі або ўсё далейшае жыццё пакутавалі цікам або трэмарам канечнасцей.

Сапраўдныя прычыны і механізм праходжання харэаманіі застаецца невядомым да цяперашняга часу.

Народныя забабоны, звязаныя з эпідэміяй

Супрацьчумны амулет пачатку XVII стагоддзя, Англія. Сучасная рэканструкцыя.

У засмучаным ўяўленні людзей, якія з дня ў дзень чакалі смерці, прывіды і «знакі» з’яўляліся ў любой самай нязначнай падзеі. Так, расказвалі пра слуп святла ў снежні 1347 года, які на працягу гадзіны стаяў пасля заходу над папскім палацам, камусьці бачылася, што з свежанарэзанага каравая хлеба капае кроў, папярэджваючы аб бядзе, якую засталося ўжо нядоўга чакаць. У прыходзе чумы вінавацілі каметы, якіх шэсць разоў бачылі ў Еўропе, пачынаючы з 1300 года. Засмучанаму ўяўленню людзей ужо падчас эпідэміі з’яўляліся неверагодныя рэчы — так, фра Мікеле П’яца, летапісец сіцылійскай чумы, з поўным даверам пераказвае гісторыю пра чорнага сабаку з мячом у пярэдняй лапе, які, уварваўшыся ў Месінскую царкву, учыніў там разгром, секучы ў кавалкі святыя посуд, свечкі і свяцільні на алтары. Расчараванне ў медыцыне і магчымасцях афіцыйнай царквы спыніць эпідэмію не магло не выліцца ў спробу простага люду абараніць сябе з дапамогай абрадаў, карані якіх узыходзілі яшчэ да язычніцкіх часоў.

Так, у славянскіх землях голыя жанчыны ноччу аралі зямлю вакол вёскі, прычым падчас здзяйснення абраду ніхто іншы з жыхароў не мог пакінуць свой дом. Саамы песнямі і загаворамі адсылалі чуму ў «жалезныя горы», прычым для зручнасці перамяшчэння яе забяспечвалі коньмі і возам. Пудзіла, якія адлюстроўвалі чуму, спальвалі, тапілі, замуроўвалі ў сцены, пракліналі і адлучалі ў цэрквах.

Чуму спрабавалі адхіліць з дапамогай амулетаў і загавораў, прычым ахвярамі падобных забабонаў станавіліся нават царкоўнаслужыцелі, якія ўпотай насілі на шыі, разам з крыжом, сярэбраныя шарыкі, запоўненыя «вадкім срэбрам» — ртуццю, ці ж мяшэчкі з мыш'яком. Страх перад гібеллю ад чумы прыводзіў да таго, што народныя забабоны пранікалі нават у царкву, атрымліваючы афіцыйнае адабрэнне духоўных уладаў, — так, у некаторых гарадах Францыі (напр. у Манпелье) практыкаваўся цікаўны абрад — доўгай ніткай вымяралі гарадскую сцяну, затым гэтая нітка выкарыстоўвалася ў якасці кнота для гіганцкай свечкі, якая запальвалася на алтары.

Чуму малявалі ў выглядзе сляпой старой, якая мела парогі дамоў, дзе ў хуткай будучыні мелася загінуць аднаму з членаў сям’і, чорнага вершніка, волата, які пакрывае адлегласць ад вёскі да вёскі адным крокам, або нават «двух духаў — добрага і злога: добры стукаў палкай у дзверы, і колькі разоў стукаў, столькі людзей павінна было памерці», чуму нават бачылі — яна гуляла на вяселлях, шкадуючы таго ці іншага, абяцала ім выратаванне. Чума перасоўвалася на плячах свайго закладніка, прымушаючы цягаць яе па вёсках і гарадах.

І, нарэшце, мяркуецца, што менавіта падчас вялікай эпідэміі ў народнай свядомасці сфармаваўся вобраз Дзевы Чумы (ням.: Pest Jungfrau, англ.: Plague Maiden), які апынуўся неверагодна жывучым, адгалоскі гэтых вераванняў ўсё яшчэ існавалі нават у XVIII стагоддзі. Паводле аднаго з варыянтаў, запісанага ў тыя часы, Дзева Чума ўзяла ў аблогу нейкі горад, прычым любы, які неасцярожна адкрыў дзверы або акно, дамагаўся толькі таго, што ў жыллі апыняўся лятучы чырвоны шалік, і ў хуткім часе гаспадар дома паміраў ад хваробы. Таму жыхары ў жаху замкнуліся ў дамах і ўжо не адважваліся паказвацца звонку. Але чума апынулася цярплівай і спакойна чакала, пакуль голад і смага не вымусяць іх гэта зрабіць. Тады нейкі дваранін вырашыў ахвяраваць сабой дзеля выратавання астатніх і, выгравіраваўшы на сваім мячы словы «Езус, Марыя», адчыніў дзверы. Неадкладна ў праёме паказалася прывідная рука і ўслед за ёй краёчак чырвонага шаліка. Не разгубіўшыся, храбрэц секануў па гэтай руцэ; у хуткім часе ён памёр ад хваробы разам з усёй сваёй сям’ёй, такім чынам паплаціўся за сваю смеласць, але параненая Чума палічыла за лепшае прыбрацца прэч і з тых часоў асцерагалася наведваць негасцінны горад.

Істэрыя «чумных мазей» і працэсы над атрутнікамі

Сацыяльная абстаноўка

Чацвёрты вершнік Апакаліпсісу. Фрагмент шпалеры з серыі «Анжэрскі апакаліпсіс» працы Нікаля Батая, паміж 1373-м і 1387-м гадамі.

Уражаныя размахам і пагібельнасці эпідэміі, якая ператварыла, паводле выразу Іагана Нола, усю Еўропу ў велізарную Хірасіму, абывацелі не маглі паверыць, што падобная катастрофа можа мець натуральнае паходжанне. Чумны яд, у форме нейкага парашка, або як часцей лічылі — мазі, павінен быў распаўсюджвацца атрутнікам або атрутнікамі, пад якімі разумеліся нейкія ізгоі, варожа настроеныя да асноўнай масы насельніцтва.

У падобных выдумках жыхары гарадоў і вёсак абапіраліся, у першую чаргу, на Біблію, дзе Майсей рассейвае ў паветры попел, пасля чаго Егіпет страждае ад пошасці. Адукаваныя пласты насельніцтва маглі чэрпаць падобную ўпэўненасць у рымскай гісторыі, калі падчас юсцініянавай чумы 129 чалавек былі пакараныя за распаўсюд чумы.

Акрамя таго, павальныя ўцёкі з гарадоў, ахопленых хваробай, спарадзілі анархію, паніку і ўладу натоўпу. З-за страху перад хваробай любога, хто выклікаў найменшыя падазрэнні, сілай валаклі ў лазарэт, якія былы, калі верыць хронікам таго часу, гэтак жахлівым месцам, што многія аддавалі перавагу пакончыць з сабой, абы не апынуцца там. Эпідэмія самагубстваў, якая павялічвалася разам з распаўсюджваннем заразы, прымусіла ўлады прыняць спецыяльныя законы, якія пагражалі тым, хто накладзе на сябе рукі, выставіць іх трупы на ўсеагульны агляд. Разам з хворымі ў лазарэт часта траплялі і здаровыя, знойдзеныя ў адным доме з хворым або памерлым, што, у сваю чаргу, прымушала людзей хаваць хворых і таемна хаваць трупы. Бывала, што ў лазарэт цягнулі проста заможных людзей, жадаючы ўдосталь пагаспадарыць ў апусцелых дамах, тлумачачы крыкі ахвяры моракам розуму ў выніку хваробы.

Разумеючы, што заўтрашні дзень можа і не наступіць, мноства людзей аддавалася абжорству і п’янству, праматваючы грошы з жанчынамі лёгкіх паводзін, што яшчэ больш узмацняла разгул эпідэміі.

Далакопы, якія набіраліся з катаржнікаў і галерных рабоў, якіх можна было прыцягнуць да падобнай працы толькі абяцаннямі памілавання і грошай, бясчынствавалі ў гарадах, пакінутых уладай, урываліся ў дамы, забіваючы і рабуючы. Маладых жанчын, хворых, мёртвых і паміраюць прадавалі жадаючым здзейсніць гвалт, трупы валаклі за ногі па бруку, як лічылі ў тыя часы, спецыяльна раскідваючы па баках пырскі крыві, каб эпідэмія, пры якой катаржнікі адчувалі сябе беспакаранымі, працягвалася як мага даўжэй. Бывалі выпадкі, калі ў магільныя равы разам з мёртвымі звальвалі і хворых, хаваючы жыўцом і не разбіраючыся, хто з іх мог бы выратавацца.

Варта таксама заўважыць, што выпадкі наўмыснага заражэння сапраўды здараліся, абавязаныя сваім з’яўленнем, у першую чаргу, распаўсюджанаму ў тыя часы згубнаму забабону, што пазбавіцца ад чумы можна было, «перадаўшы» яе іншаму. Таму хворыя спецыяльна штурхаліся на рынках і ў цэрквах, наровячы закрануць або дыхнуть ў твар як мага большай колькасці людзей. Некаторыя падобным чынам спяшаліся разрабіцца са сваімі ворагамі.

Мяркуецца, што першыя думкі аб штучным паходжанні чумы з’явіліся пры выглядзе павальных уцёкаў з гарадоў заможнай часткі насельніцтва. Але слых аб тым, што багатыры свядома труцяць беднякоў (у той час, як багацеі гэтак жа ўпарта вінавацілі ў распаўсюдзе хваробы «жабракоў», якія спрабуюць такім чынам ім адпомсціць), пратрымаўся досыць нядоўга, на змену гэтаму прыйшоў іншы — народная гаворка ўпарта вінаваціла ў штучным заражэнні тры катэгорыі насельніцтва — сатаністаў, пракажоных і яўрэяў, якія падобным чынам «зводзілі рахункі» з хрысціянскім насельніцтвам.

Трэба сказаць, што ў атмасферы істэрыі атручвання, якая ахапіла Еўропу, іншаземец, мусульманін, падарожнік, п’яны, юродзівы — любы, які прыцягваў да сябе ўвагу адрозненнямі ў адзенні, паводзінах, мовы, — ужо не мог адчуваць сябе ў бяспецы, а калі ў яго пры ператрусе знаходзілася тое, што натоўпу заўгодна было лічыць чумной маззю або парашком, лёс яго была прадвызначаны.

Пераслед секты «атрутнікаў»

З часоў разгулу Чорнай смерці на некаторых цэрквах захаваліся барэльефы, якія паказваюць чалавека, калі ён маліўся дэману. На самай справе, у першую чаргу засмучанаму ўяўленню людзей, якія перажылі катастрофу, уяўлялася, што ў тым, што здарылася, вінаваты вораг роду чалавечага. І хоць істэрыя «чумных мазей» у поўнай меры разгарнулася падчас эпідэміі 1630 года, яе пачатак прасочваецца ўжо ў эпоху Чорнай смерці.

Д’ябал паказваўся ў гарадах уласнай персонай — перадавалі апавяданні пра нейкага багата апранутага «князя» гадоў пяцідзесяці, з сівымі валасамі, які раз’язджаў на карэце, запрэжанай чорнымі конямі, які завабліваў унутр то аднаго, то іншага жыхара, у імгненне вока дастаўляючы ў свой палац і там спрабуючы спакусіць куфрамі з скарбамі і абяцаннем, што ахвяра застанецца ў жывых падчас эпідэміі — у абмен жа патрабавалася абмазваць д’ябальскім саставам лаўкі ў цэрквах або сцены і дзверы дамоў.

Пра састаў гіпатэтычнай «чумной мазі» нам вядома з найпозняга паведамлення прападобнага Афанасія Кірхера, які піша, што ў яе склад уваходзілі «аканіт, мыш'як і атрутныя травы, а таксама іншыя інгрэдыенты, пра якія я не вырашаюся напісаць». Даведзеныя да адчаю сеньёры і гарадскія ўлады абяцалі буйныя ўзнагароды за злоў атрутнікаў на месцы злачынства, але, наколькі вядома з дакументаў, якія захаваліся, ні адна падобная спроба не ўдалася. Затое схоплены былі некалькі чалавек, агульна абвінавачаныя ў вытворчасці «чумных мазей», катаваннямі ў іх вырывалі прызнанні, быццам яны атрымлівалі ад падобнага занятку задавальненне «нібы паляўнічыя, якія лоўляць дзічыну», пасля чаго ахвяры падобных агавораў адпраўляліся на шыбеніцу або на вогнішча.

Адзінай рэальнай падаплёкай для падобных чутак была, мабыць, секта люцыферыстаў, якая існавала ў тыя часы. Расчараванне ў веры і пратэст у адносінах да хрысціянскага Бога, які з іх пункту гледжання не можа ці не жадае палепшыць зямнео жыццё сваіх адэптаў, прывялі да ўзнікнення легенды аб узурпацыі нябёсаў, адкуль быў з дапамогай здрады зрынуты «праўдзівы Бог — Сатана», які ў канцы свету зможа вярнуць сабе сваё «законнае валоданне». Аднак не існуе якіх-небудзь дакументальных пацверджанняў непасрэднага ўдзелу люцыферыстаў у распаўсюдзе эпідэмій ці нават у вытворчасці гіпатэтычнай мазі.

Разгромы лепразорыяў

Пракажоны. Мініяцюра з французскага выдання трактата «Аб уласцівасцях рэчаў» Барталамея Англійскага. XV стагоддзе.

Праказа, якая лютавала ў Еўропе ў папярэднія вякі, дасягнула максімуму ў XIII стагоддзі. Абапіраючыся на біблейскія запаветы выганяць пракажоных і грэбаваць імі (і, верагодна, з-за страху заражэння), над імі здзяйснялі пахавальны абрад, кідаючы на хворага рыдлёўкамі зямлю, пасля чаго чалавек станавіўся адшчапенцам і мог знайсці сабе прытулак толькі ў лепразорыі, здабываючы на жыццё выключна выпрошваннем міласціны.

Наўмыснае атручванне калодзежаў як прычына нейкага зла або хваробы — не было вынаходствам часоў Чорнай смерці. Упершыню гэтае абвінавачванне было высунута ўладамі пры Філіпе Прыгожым (1313), пасля чаго «па ўсёй справядлівасці», па ўсёй краіне, але ў асаблівасці ў Пуату, Пікардыі, Фландрыі, пачаліся разгромы лепразорыяў і пакаранні хворых. Як мяркуе Ёган Нол, сапраўднай прычынай былі страх заражэння і жаданне пазбавіцца ад небяспекі як мага больш радыкальным спосабам.

У 1321 годзе ганенні на пракажоных аднавіліся. Абвінаваціўшы «паражаных хваробай за свае грахі» ў атручванні калодзежаў і падрыхтоўцы паўстання супраць хрысціян, у Францыі іх арыштавалі 16 красавіка і ўжо 27-га адправілі на вогнішча, канфіскаваўшы маёмасць у карысць караля.

У 1348 годзе ў пошуках вінаватых Чорнай смерці зноў успомнілі пра пракажоных, дакладней, пра тых, хто выжыў падчас папярэдніх пагромаў, ці пра насельніцтва лепразорый, якое дадалося. Новыя ганенні не мелі гэтак жорсткі характару з-за нешматлікасці ахвяр і ажыццяўляліся досыць сістэматычна толькі ў каралеўстве Арагон. У Венецыі грамілі лепразорый, як мяркуюць, з мэтай вызваліць месца для карантыну. Пракажоных забівалі як памочнікаў яўрэяў, набытых за золата, якія атручвалі ваду, каб такім чынам дапячы хрысціянам. Паводле адной з версій, чацвёра правадыроў, якім нібы падпарадкоўваліся пракажоныя ўсёй Еўропы, сабраліся разам і, пры падбухторванні д’ябла, пасланага яўрэямі, выпрацавалі план, як загубіць хрысціян, адпомсціўшы ім, такім чынам, за сваё становішча, ці ўсіх іх заразіць свавольствам. У сваю чаргу яўрэі спакушалі пракажоных абяцаннямі графскіх і каралеўскіх карон і здолелі дамагчыся свайго.

Запэўнівалі, што ў пракажоных удалося знайсці чумных мазь, якая складалася з чалавечай крыві, мачы і царкоўнай гасцей. Зашыўшы ў мяшэчкі, з каменем для пацяжэння, гэтую сумесь варта было ўпотай кідаць у калодзежы. Яшчэ адзін «сведка» дакладваў:

Мы самі сваімі вачыма бачылі такую ладанку у адным з мястэчак нашага васальства. Адна пракажоная, якая праходзіла міма, баючыся, што яе схопяць, кінула за сабою завязаную анучу, якую адразу панеслі ў суд, і ў ёй знайшлі галаву яшчаркі, лапы жабы і нешта накшталт жаночых валасоў, нашмараваныя чорнай, смярдзючай вадкасцю, так што страшна было разглядаць і нюхаць гэта. Калі скрутак кінулі ў вялікі агонь, ён не мог гарэць: ясны доказ таго, што гэта быў моцны яд.

Вынішчэнне яўрэяў

Ахвярамі таксама былі іўдзеі, якіх у той час было шмат у розных еўрапейскіх гарадах.

Спаленее яўрэяў (Liber Chronicarum, 1493).

Антыяўрэйскі паклёп часоў Чорнай смерці паўстаў з-за тэорыі змовы, якая з’явілася падчас вайны паміж папствам і Свяшчэннай Рымскай імперыяй, якая спустошыла і аслабіла як Германію, так і Італію, згодна з якой іудзеі, вырашыўшы пасадзейнічаць хутчэйшай гібелі сваіх ворагаў, таемна сабраліся ў Таледа (іх вярхоўнага кіраўніка называлі нават па імі — рабі Якаў), вырашылі забіць хрысціян атрутай, прыгатаванай вядзьмарскім спосабам з плоці і крыві савы з прымешкай перамолатых у парашок атрутных павукоў. Яшчэ адзін варыянт «рэцэпту» ўключаў у сябе парашок з высушанага сэрца хрысціяніна разам з павукамі, жабамі і яшчаркамі. Гэты «д’ябальскі састаў» быў затым таемна разасланы па ўсім краінам з катэгарычным загадам сыпаць яго ў калодзежы і рэкі. Паводле адной з версій, за спіной яўрэйскіх правадыроў стаяў уласнай персонай сарацынскі ўладыка, паводле іншай, яны дзейнічалі па ўласнай ініцыятыве.

Ліст яўрэяў да эміра, датаваны 1321 годам, быў нібыта схаваны ў патаемны куфэрак разам са «скарбамі і запаветнымі рэчамі» і знойдзены пры вобыску ў яўрэя Бананіяса ў Анжу. Кавалак пергаменту з авечай скуры не прыцягнуў бы ўвагі, калі б не было на ім залатой пячаткі «вагой у 19 флорынаў» з выявай распяцця і яўрэя, які стаяў перад ім «у такой непрыстойнай позе, што я саромеюся яе апісаць», адзначаў Філіп Анжуйскі, які паведаміў аб знаходцы. Гэты дакумент быў атрыманы ад арыштаваных катаваннем і затым перакладзены на лацінскую мову, дайшоў да нас у спісе XIX стагоддзя, перавод яго такі:

Калі мы назаўжды заняволім хрысціянскі народ, вы нам вернеце наш вялікі град Іерусалім, Іерыхон і Ай, дзе захоўваецца святы каўчэг. А мы ўзвысіў ваш трон над царствам і вялікім горадам Парыжам, калі вы нам дапаможаце дасягнуць гэтай мэты. А пакуль, як вы можаце пераканацца праз вашага намесніка, караля Грэнады, мы дзейнічалі ў гэтых відах, спрытна падсыпаючы ў іх пітво атручаныя рэчывы, парашкі, складзеныя з горкіх і шкодных траў, кідаючы атрутных гадаў у воды, студні, цыстэрны, крыніцы і ручаі для таго, каб усе хрысціяне загінулі заўчасна ад дзеяння пагібельных пароў, якія выходзяць з гэтых ядаў. Нам удалося прывесці ў выкананне гэтыя намеры, галоўным чынам, дзякуючы таму, што мы раздалі значныя сумы некаторым бедным людзям іх веравызнання, званым пракажонымі. Але гэтыя нягоднікі раптам звярнуліся супраць нас, і, бачачы, што іншыя хрысціяне іх разгадалі, яны абвінавацілі нас і выкрылі ўсю справу. Тым не менш мы святкуем, бо гэтыя хрысціяне атруцілі сваіх братоў; гэта дакладная прыкмета іх разладаў і нязгоды.

Але калі ў 1321 годзе французскія яўрэі абышліся выгнаннем, падчас Чорнай смерці рэлігійная нецярпімасць праявілася ўжо ў поўнай меры. У 1349 годзе антыяўрэйская істэрыя пачалася з таго, што было знойдзена цела закатаванага хлопчыка, прыбітага да крыжа. Гэта было расцэнена, як пародыя на распяцце і абвінавачванне пала на яўрэяў. Таксама яўрэяў абвінавачвалі ў тым, што яны колюць іголкамі скрадзеныя ў хрысціян гасцях, да таго часу, пакуль з іх не пачынае капаць кроў Збавіцеля.

Звар’яцелыя натоўпы ў Германіі, Швейцарыі, Італіі, Іспаніі, атрымаўшы ў сваё распараджэнне падобныя «доказы» вінаватасці іўдзеяў і загарэўшыся надзеяй перамагчы эпідэмію, ладзілі крывавыя самасуды, часам з заахвочвання або маўклівай згоды ўлад. Тое, што эпідэмія забівала насельнікаў яўрэйскіх кварталаў не менш, чым хрысціян, нікога не бянтэжыла. Яўрэяў вешалі і палілі, прычым не раз бывала, што па шляху да месца пакарання марадзёры зрывалі з асуджаных вопратку і ўпрыгажэнні. Бывалі выпадкі здзеку над трупамі забітых ці памерлых яўрэяў (мужчын, жанчын, дзяцей і старых), якія, як гэта было ў адным з прырэйнскіх гарадоў, забівалі ў бочкі і затым спускалі ў раку, або кідалі іх трупы на разарванне сабакам і птушкам. Часам у жывых пакідалі маленькіх дзяцей для наступнага хрышчэння і маладых і прыгожых дзяўчат, якія маглі стаць служанкамі або наложніцамі. Нарвежскі кароль загадаў вынішчыць яўрэяў у мэтах прафілактыкі, даведаўшыся, што чума набліжаецца да межаў яго дзяржавы.

Былі выпадкі, калі іўдзеі самі падпальвалі свае дамы і, папярэдне забарыкадаваўшы дзверы, згаралі разам са сваімі дамачадцамі і ўсёй маёмасцю, крычучы з вокнаў ашаломленага натоўпу, што аддаюць перавагу смерць гвалтоўнаму хрышчэнню. Маці з дзецьмі на руках кідаліся ў вогнішчы. Спальваныя іўдзеі кпілі над мучыцелямі і спявалі біблейскія псалмы. Збянтэжаныя падобным мужнасцю перад тварам смерці іх праціўнікі аб’яўлялі такія паводзіны ўмяшаннем і дапамогай Сатаны.

У той жа час былі людзі, якія выступалі ў абарону іўдзеяў. Паэт Джавані Бакача ў сваёй вядомай навэле параўнаў 3 аўраамічныя рэлігіі пярсцёнкам і зрабіў выснову, што ў вачах адзінага Бога ні адной не можа быць аддадзена перавага. Папа Клімент VI спецыяльнай булай пагражаў адлучэннем забойцам яўрэяў, гарадскія ўлады Страсбурга указам абвясцілі аб недатыкальнасці сваіх грамадзян іўдзейскага веравызнання.

Лічыцца, што прычынай антысемітызму стала адмова яўрэям ў асіміляцыі, паколькі ім забаранялася ўступаць у цэхі і гільдыі, пакідаючы для іх толькі два віды дзейнасці — медыцыну і гандаль. Частка яўрэяў багацела, выклікаючы тым дадатковую зайздрасць. Акрамя таго, яўрэі-медыкі лепш ведалі арабскую мову і таму былі знаёмыя з перадавой у тыя часы мусульманскай медыцынай, аддавалі сабе справаздачу ў небяспецы забруджанай вады. Па гэтай прычыне яўрэі аддавалі перавагу капаць калодзеж у габяўрэйскім квартале ці браць ваду з чыстых ключоў, пазбягаючы рэк, забруджаных гарадскімі адкідамі, што выклікала дадатковыя падазрэнні.

Маргінальныя гіпотэзы

Ніхто з даследчыкаў Чорнай смерці не сумняваўся, што эпідэмія 1346 года здарылася насамрэч. Пра гэта сведчаць як археалагічныя дадзеныя, так і мноства згадак у афіцыйных дакументах і прыватных дзённіках і лістах. Аднак, у 1980-х гадах з’явіліся скептыкі, сумнявацца, што інфекцыйным агентам Чорнай смерці была менавіта чумная палачка Y. pestis.

Паклаў пачатак скепсіс у дачыненні да Чорнай смерці брытанскі заолаг Грэм Твіг у сваёй кнізе 1984 года «Чорная смерць: Перагляд пануючай тэорыі з пункту гледжання біялогіі» (англ.: The Black Death: A Biological Reappraisal), пасля чаго выйшлі працы «Біялогія чумных эпідэмій» (англ.: The Biology of Plagues) дэмографа Сюзаны Скот у суаўтарстве з біёлагам Крыстаферам Дунканам і «Нетрадыцыйны погляд на праблему Чорнай смерці» (англ.: Black Death Transformed) Сэмюэля Кона, прафесара медыявістыкі, які працуе ва Універсітэце Глазга.

«Адмаўляльнікі» ўзялі для супастаўлення дадзеныя індыйскай супрацьчумной камісіі па трэцяй пандэміі, якая адбылася ў канцы XIX стагоддзя (1894—1930 гады) і забрала ў Індыі жыцці пяці з паловай мільёнаў чалавек. Менавіта ў гэты час Аляксандр Ерсен здолеў выдзяліць чыстую культуру чумнага мікроба, а Поль-Луі Сымон — распрацаваць тэорыю «пацучына-блышыны» механізм распаўсюджвання захворвання. «Адмаўляльнікі» ўсталявалі наступнае:

1. Адзначалася пэўная розніца ў механізме праходжання хваробы паміж Чорнай смерцю і часам трэцяй пандэміі. У прыватнасці, вельмі рэдка адзначаліся такія звычайныя для аўтараў XIV стагоддзя сімптомы, як гангрэнознае запаленне горла і лёгкіх, моцныя болі ў вобласці сэрца, кровахарканне і крывавыя ваніты, а таксама цяжкі пах, які ішоў ад хворых.
2. Трэцяя пандэмія забрала, да прыкладу, у Індыі каля 3 % насельніцтва, у той час як Чорная смерць скараціла насельніцтва Еўропы, паводле самых сціплых падлікаў, на траціну.
3. Бубоны, якія размяшчаліся ў сучасным варыянце звычайна на нагах, што цалкам лагічна, так як блыха хутчэй дабярэцца да ніжняй часткі цела, у часы Чорнай смерці часцяком размяшчаліся на шыі ці за вушамі.
4. Чуме звычайна папярэднічае масавая гібель пацукоў, але нічога падобнага ў дакументах XIV стагоддзя не адзначалася, у той час як паводле разлікаў «адмаўляльнікаў» пры той смяротнасці, пра якую кажуць хронікі, пласты з дохлых пацукоў павінны былі літаральна загрувашчваць вуліцы і даходзіць да калена даросламу чалавеку. Не заўважыць падобнага і тым больш не палічыць гэта годным згадкі як нешта звычайнае, на думку «адмаўляльнікаў», было немагчыма.
5. Асноўнай формай праходжання захворвання (у асаблівасці, на Поўначы) быў «лёгачны варыянт», у той час як у сучасным свеце адсотак хворых з паразамі лёгкіх пры пандэміі не перавышаў 15-25 %, у часы в’етнамскай вайны — 3 %.
6. Чумная блыха аддае перавагу цёплы і вільготны клімат, таму ў той жа Індыі захворванне падала ў зімовы час і аднаўлялася вясной, у той час як для Чорнай смерці падобнага не заўважана.
7. У часы трэцяй пандэміі хвароба распаўсюджвалася з хуткасцю каля 20 міль у год, у той час як для Чорнай смерці гэтая лічба складала 2,5 мілі ў суткі.

Чумны слуп у Вене. Падобныя помнікі ставіліся над чумнымі равамі — агульнымі магіламі памерлых ад Чорнай смерці.

Аднак, будучы цалкам аднадушнымі ў пытанні, што Чорная смерць не была чумой, «адмаўляльнікі» рэзка разыходзіліся ў меркаваннях, якое захворванне прапанаваць замест яе ў якасці прычыны эпідэміі. Так, заснавальнік «новага погляду на праблему Чорнай смерці» Грэм Твіг ускладаў адказнасць за эпідэмію на бацылу сібірскай язвы. Аднак пры сібірскай язве не развіваюцца бубоны, на скуры могуць з’явіцца толькі фурункулы і язвы. Яшчэ адна цяжкасць складалася ў тым, што, у адрозненне ад чумы, не існавала дакументальна зафіксаваных выпадкаў вялікіх эпідэмій сібірскай язвы.

Дункан і Скот прапаноўвалі на месца інфекцыйнага агента нейкі вірус, роднасны гемарагічнай ліхаманцы Эбола, сімптаматыка якой сапраўды ў чымсьці падобная з лёгачнай чумой, прычым, даводзячы сваю тэорыю да лагічнага завяршэння, Дункан і Скот выказалі здагадку, што ўсе пандэміі так званай «чумы», пачынаючы з 549 года н. э., былі выкліканыя менавіта ім.

Але далей за ўсіх пайшоў прафесар Кон, які паклаў адказнасць за Чорную смерць на нейкае таямнічае «захворванне Х», да цяперашняга часу паспеўшае бясследна знікнуць.

Аднак «традыцыяналістам» атрымалася знайсці контрдовад на кожнае зацвярджэнне апанентаў.

Так, на пытанне аб розніцы сімптомаў заўважалася, што сярэдневяковыя хронікі супярэчаць часам не толькі апісанням XIX стагоддзя, але і адзна адной, што нядзіўна ва ўмовах, калі яшчэ не былі выпрацаваныя адзіны метад дыягностыкі і адзіная мова для складання гісторыі хвароб. Так, «бубон» адным аўтарам мог апісвацца як «фурункул» іншым, акрамя таго, частка з гэтых апісанняў носіць мастацкі, а не дакументальны характар, як напрыклад, класічнае апісанне фларэнційскай чумы, пакінутае Джавані Бакачам. Таксама вядомыя выпадкі, калі апісанне сучасных для аўтара падзей падганялася пад ўзор, выкладзены нейкім аўтарытэтам; так, належыць, што П’яца ў сваім апісанні чумы ў Сіцыліі больш чым старанна пераймаў Фукідыда.

Розніцу ў колькасці ахвяр лёгка растлумачыць, калі ўспомніць аб антысанітарыі, што панавала ў сярэдневяковых гарадах і вёсках; акрамя таго, варта памятаць, што чума прыйшла праз параўнальна кароткі час пасля Вялікага голаду 1315—1317 гадоў, калі ў Еўропе ледзь перасталі адчувацца наступствы недаядання. Што тычыцца пацукоў, то адзначаюць, што нароўні з «пацуковай» блыхай распаўсюднікам хваробы, хоць і менш эфектыўным, з’яўляюцца блыхі, якія паразітуюць на людзях. Недахопу ў такіх блыхах у Сярэднія вякі не было.

Гэтым жа здымаецца пытанне аб клімаце. Хуткасць распаўсюджвання хваробы ў найноўшы час тармазілася эфектыўнымі мерамі па прафілактыцы і шматлікімі карантынамі, у той час як у Сярэднія вякі нічога падобнага яшчэ не было.

Акрамя таго, была выказана гіпотэза, што занос у Еўропу мангольскай чумы праходзіў у два этапы — праз Месіну і праз Марсель, прычым у першым выпадку гэта была «суслікавая», у другім — «пацуковая» чума, якія некалькі адрозніваліся адна ад адной. Расійскі біёлаг Міхаіл Супотніцкі адзначае, што ў часы, калі медыцына яшчэ знаходзілася ў зачаткавым стане, з чумой блыталіся часам выпадкі вонкава падобных на яе сімптаматыкай захворванні, як-то малярыі, тыфа і г. д.

Групай французскіх навукоўцаў пад кіраўніцтвам Дыдзье Рауля ў канцы 1990-х гадоў было праведзена даследаванне парэшткаў ахвяр хваробы, узятых з двух «чумных равоў» у Паўднёвай Францыі, адзін з якіх датуецца 1348—1350 гадамі, другога — больш познім часам. У абодвух выпадках была знойдзена ДНК бактэрыі Y. pestis, якая адсутнічае ў кантрольных узорах з астанкаў людзей таго ж часу, памерлых ад іншых прычын. Вынікі былі пацверджаныя яшчэ ў некалькіх лабараторыях ў некалькіх краінах. Такім чынам, на думку Дыдзье Рауля, у спрэчцы пра этыялогію Чорнай смерці можна паставіць кропку — яе віноўнікам, без сумневу, была бактэрыя Y. pestis.

У выніку даследавання, апублікаванага ў часопісе «Nature», было даказана, што сучасныя штамы маюць геном, на 99 % ідэнтычны знойдзенаму ў памерлых ад «Чорнай смерці», і той жа ўзровень вірулентнасці.

Вядомыя ахвяры Чорнай смерці

Імя	Прафесія або тытул	Краіна нараджэння	Год смерці
Альфонса XI Справядлівы	кароль Кастыліі	Кастылія	1350
Джавані д'Андрэа	легіст, знавец кананічнага права	Балоння	1348
Ян Ангел	севастакратар	Візантыя	1348
Андронік Кантакузін	спадчыннік візантыйскага прастола	Візантыя	1347
Бона Люксембургская	дафіна Францыі	Багемія	1348
Томас Брадвардын	архібіскуп Кентэрберыйскі	Англия	1349
Фульк дэ Канак	біскуп парыжскі	Францыя	1349
Жан дэ Прэ	біскуп Турнэ	Францыя	1349
Джаана Англійская	прынцэса англійская	Англія	1348
Жанна Бургундская	французская каралева	Бургундыя	1348
Джавані Рандаца	герцаг Рандаца, Афін і Неапатрыі	Сицилия	1348
Амброджа Ларанцэці	жывапісец	Сіена	1348
П’етра Ларанцэці	жывапісец	Сіена	1348
Андрэа Пізана	архітэктар, скульптар	Пантэдэра	1348
Герардус Адоніс	патрыярх Сіцыліі	Францыя	1348
Элеанора Партугальская	каралева Арагона	Партугалія	1348
Джон Афорд	лорд-канцлер	Англія	1349
Джавані Вілані	храніст, гісторык	Фларэнцыя	1348
Маргарэт Уэйк	графіня кенцкая	Англія	1349
Сямён Горды	вялікі князь уладзімірскі	Русь	1353
Іван Сямёнавіч	трэці сын Сямёна Гордага	Русь	1353
Сямён Сямёнавіч	чацвёрты сын Сямёна Гордага	Русь	1353
Гюнтэр фон Шварцбург	антыкароль Германіі	Свяшчэнная Рымская імперыя	1353

Наступствы

«Чорная смерць» мела значныя дэмаграфічныя, сацыяльныя, эканамічныя, культурныя і рэлігійныя наступствы, і нават паўплывала на генетычны склад насельніцтва Еўропы, змяніўшы суадносіны груп крыві ў закранутых папуляцыях. Калі казаць пра ўсходнія краіны, наступствы чумы сур’ёзна адбіліся на Залатой Ардзе, дзе рэзкае скарачэнне насельніцтва прывяло сярод іншага да палітычнай нестабільнасці, а таксама тэхналагічнага і культурнага рэгрэсу.

Паводле ацэнак Уільяма Нейфі і Эндзі Спайсера дэмаграфічная сітуацыя ў Еўропе канчаткова стабілізавалася толькі да пачатку XIX стагоддзя — такім чынам, наступствы Чорнай Смерці адчуваліся на працягу наступных 400 гадоў. Мноства вёсак апусцела пасля смерці або ўцёкаў жыхароў, зменшылася і гарадское насельніцтва. Частка сельскагаспадарчых угоддзяў прыйшла ў запусценне, справа даходзіла да таго, што ваўкі, якія распладзіліся ў велізарных колькасцях, сталі ў мностве сустракацца нават у прыгарадах Парыжа.

Эпідэмія прывяла да таго, што з-за рэзкага змяншэння колькасці насельніцтва захісталіся традыцыі, якія раней здаваліся непарушнымі, і феадальныя адносіны далі сваю першую расколіну. Многія цэхі, былыя практычна зачыненымі, дзе рамяство перадавалася ад бацькі да сына, зараз сталі прымаць да сябе новых людзей. Падобным жа спосабам вымушана было папаўняць свае шэрагі духавенства, значна парадзелае за час эпідэміі, а таксама медычнае саслоўе; за недахопам мужчын у сферу вытворчасці сталі ўцягвацца жанчыны.

Час пасля чумной эпідэміі стала сапраўдным часам новых ідэй і абуджэння сярэдневяковага свядомасці. Перад тварам грознай небяспекі ад векавой спячкі прыйшла да памяці медыцына, якая ўступіла з таго часу ў новы этап свайго развіцця. Акрамя таго, недахоп рабочых рук дазваляў падзёншчыкам, батракам і разнастайнай прыслузе гандлявацца са сваімі працадаўцамі, патрабуючы для сябе лепшых умоў працы і больш высокай аплаты. Тыя, што засталіся ў жывых, часцяком аказваліся ў становішчы заможных спадчыннікаў, якія атрымлівалі землі і даходы радні, якая памерла падчас вялікай эпідэміі. Ніжэйшыя класы неадкладна скарысталіся гэтай акалічнасцю, каб дамагчыся для сябе больш высокага становішча і ўлады. Фларэнцыец Матэа Вілані горка скардзіўся:

Просты люд цяпер патрабуе для сябе самых дарагіх і вытанчаных страў, іх жанчыны і дзеці фарсяць пышнымі сукенкамі, якія належалі раней тым, хто назаўсёды пакінуў гэты свет. (…) У цяперашні час жаночая прыслуга, неспрактыкаваная і ненавучаная, і разам з ёй хлапчукі-канюшыя патрабуюць для сябе, па меншай меры, 12 флорынаў у год, а самыя нахабныя і 18, і нават 24, тое ж тычыцца нянек і дробных рамеснікаў, якія зарабляюць на хлеб сваімі рукамі, якім падавай цяпер утрая больш звычайнага, і гэтак жа работнікі на палях, якіх варта цяпер забяспечваць запрэжкай быкоў і збожжам для пасеву, і працаваць яны жадаюць выключна на лепшай зямлі, закінуўшы іншую.

З-за недахопу рабочых рук у сельскай гаспадарцы паступова стала змяняцца структура вытворчасці, палі збожжавых усё часцей ператвараліся ў пашы для жывёлы, дзе адзін-два пастухі маглі ўпраўляцца з велізарнымі статкамі кароў і авечак. У гарадах дарагоўля ручной працы з нязменнасцю прывяла да росту колькасці спробаў механізаваць вытворчасць, якія далі свой плён у пазнейшыя часы. Упалі цана на зямлю і арэндная плата, знізіўся ліхвярскі працэнт.

І ў той жа час другая палова XIV стагоддзя характарызавалася вялікай інфляцыяй і высокімі цэнамі на прадукты харчавання (у асаблівасці, на хлеб, так як з памяншэннем колькасці работнікаў у сельскай гаспадарцы паменшылася і вытворчасць). Вышэйшыя класы, адчуваючы, што ўлада выслізгвае з рук, спрабавалі перайсці ў наступ, так, у 1351 годзе Парламент Вялікабрытаніі прыняў Статут аб рабочых, які забараняў плаціць наёмным рабочым больш, чым тое было прынята да эпідэміі. Раслі падаткі, акрамя таго, у спробе ўтрымаць і зрабіць непарушнай мяжу паміж саслоўямі, якая ўсё больш размывалася пасля эпідэміі, прымаліся «законы аб раскошы». Так, у залежнасці ад становішча на іерархічнай лесвіцы абмяжоўваліся колькасць коней у запрэжцы, даўжыня жаночых шлейфаў, колькасць страў, якія падаюцца на стол і нават колькасць плакальшчыкаў на пахаванні — але ўсе спробы дамагчыся, каб падобныя законы рэальна выконваліся, аказваліся марнымі.

Ерэтыкі, якія пакланяюцца Д’яблу ў абліччы казла, і ведзьмы, лятуць міма на сатанінскі шабаш. Мініяцюра XV стагоддзя.

У адказ на спробу абмежаваць гэтак жорсткай цаной заваяваныя правы ніжэйшыя класы адказалі ўзброенымі выступленнямі — па ўсёй Еўропе пракаціліся бунты супраць падатковых ведамстваў і супраць урадаў, з жорсткасцю падаўленыя, якія ўсё ж надоўга абмежавалі дамаганні вышэйшых класаў, што прывяло да досыць хуткага знікнення паншчыны павіннасцей і масавага пераходу ад феадальных да арэндных адносін у панскай гаспадарцы. Рост самасвядомасці трэцяга саслоўя, які пачаўся ў часы другой пандэміі, ужо не спыняўся і знайшоў поўнае выражэнне ў часы буржуазных рэвалюцый.

У духоўнай сферы ўлада царквы над розумамі, практычна безумоўная ў ранейшыя часы, таксама апынулася значна пахістанай; абвінавачванні ў сквапнасці і сіманіі, бачная бездапаможнасць царкоўнікаў у барацьбе з чумой значна аслабілі яе ўладу і абудзілі розумы для філасофіі будучыні — на змену ерэтычным сектам часоў другой пандэміі прыйшлі лоларды, гусіты, паслядоўнікі Уікліфа і нарэшце — Рэфармацыя. З іншага боку, колькасць святароў і манахаў скарацілася ці ледзь не на 40 %, пуставала велізарная колькасць цэркваў. Імкнучыся запоўніць гэтую лакуну, вышэйшае духавенства было вымушана зніжаць патрабаванні да кандыдатаў, вызначаць на месцы больш малады і шмат у чым невуцкі кантынгент. У выніку эпідэміі адукацыйны ўзровень духавенства, будучы досыць высокім перад пачаткам чумной эпідэміі, рэзка пайшоў уніз. Ажылі старадаўнія забабоны, якія раней забараняліся царквой, вера ў змовы, умяшанне д’ябла ў паўсядзённае жыццё і Ведзьміныя чары. Варта нагадаць, што само паняцце шабашу канчаткова замацавалася ў свядомасці сярэдневяковага чалавека ў гады Чорнай смерці.

На працягу некалькіх наступных стагоддзяў чума ўжо не пакідала еўрапейскі кантынент, аж да XV стагоддзя эпідэміі ўспыхвалі то там, то тут кожныя 6—12 гадоў, а часам і часцей. Так, «другая чума» (pestis secunda) ў 1361 годзе ў Англіі забрала з сабой да 20 % насельніцтва. У 1363 годзе ў Францыі з’явілася «горная чума», якая ўдарыла па раёнах, якія раней абышла Чорная смерць. Англійская эпідэмія 1369—1371 гадоў загубіла 10—15 % выжыўшых. У 1369 годзе ў Англіі ўспыхнула «трэцяя чума» (pestis tercia) — пасля заканчэння эпідэміі Чорнай смерці і да канца XIV стагоддзя страшная хвароба наведала астравы 6 разоў.

Паміж 1536-м і 1670-м гадамі частата эпідэмій звалілася да адной на кожныя 15 гадоў, забраўшы толькі ў Францыі за 70 гадоў (1600—1670) каля 2 мільёнаў жыццяў. Сярод іх 35 тысяч прыйшлося на «Вялікую чуму ў Ліёне» 1629—1632 гадоў. Акрамя ўжо пералічаных, вядомыя познія эпідэміі чумы ўключаюць: італьянскую эпідэмію 1629—1631 гадоў, «Вялікую эпідэмію Лондана» (1665—1666), «Вялікую эпідэмію Вены (1679)», «Вялікую эпідэмію Марселя» ў 1720—1722 гадах і чуму ў Маскве ў 1771 годзе.

Адлюстраванне ў мастацтве

На ментальнасць сярэдневяковага чалавека чума зрабила дваістае ўражанне.

Святы Рох. Сярэдневяковая мініацюра.

Першы падыход, цалкам прадказальна рэлігійны, разумеў чуму як пакаранне чалавецтву за грахі, прычым дапамогу чалавецтву магло аказаць толькі заступніцтва святых і суцяшэнне Божага гневу малітвамі і катаваннямі плоці. У свядомасці мас эпідэмія прымала выгляд «стрэл», якія раз’юшаны Бог кідае ў людзей — сюжэт гэты пасля чумной эпідэміі выявіўся ў мастацтве, у прыватнасці на пано царкоўнага алтара ў Гётынгене, Германія (1424). Бог карае людзей стрэламі, семнаццаць з якіх ужо патрапілі ў цэль. На фрэсцы Гоцалі ў Сан-Джыміньяна, Італія (1464) намаляваны Бог-бацька, які пасылае атручаную стралу на горад. Ж. Делюмо адзначыў, што стрэлы чумы намаляваныя на пахавальнай стэле ў Маасбургу (царква Св. Кастулуса, 1515), у саборы Мюнстэра, на палатне Веранезэ ў Руане, у царкве Ландо-ам-дэр-Изар.

У пошуках абароны ад Божага гневу вернікі цалкам традыцыйна шукалі заступніцтва святых, ствараючы новую традыцыю па ходзе справы, так як чума не наведвала еўрапейскі кантынент з часоў юсцініянавай эпідэміі, і таму раней гэтае пытанне не ўзнікала. Адным з абаронцаў ад эпідэміі быў абраны Святы Себасцьян, якога традыцыйна малявалі пранізаным стрэламі. Акрамя таго, распаўсюджаным стала выява Святога Роха, які ўказвае на разрэзаны чумны бубон на сваім левым сцягне. Варта заўважыць, што з другім святым няма яснасці: традыцыйна яго смерць адносяць да 1327 года, калі чумы ў Еўропе яшчэ не было — з чым іканаграфія ўступае ў відавочную супярэчнасць. Для пераадолення гэтага прапануецца дзве гіпотэзы. Першая заключаецца ў тым, што струпля на бядры святога ўяўляе сабой нейкі нарыў або фурункул, ужо пазней атаясамлены з чумным бубонам. Другая мяркуе, што жыціе Св. Роха адносіцца менавіта да часу вялікай эпідэміі і памёр ён ад чумы, самааддана дапамагаючы хворым, у той час як у больш познія крыніцы ўкралася памылка. І нарэшце, прадстальніцай за грэшнікаў была Святая Дзева, якую таксама ў знак смутку прынята было адлюстроўваць з сэрцам, прабітым дзідамі або стрэламі. Выявы падобнага тыпу сталі распаўсюджвацца падчас і пасля эпідэміі, часам спалучаючыся з выявамі ўгневанага бажаства — у прыватнасці на пано гетынгенскага алтара, частка грэшнікаў хаваецца ад Божых стрэл пад покрывам Багародзіцы.

«Пляска Смерці», «Нюрнбергскія хронікі», 1493 год.

Адным з вядомых сюжэтаў з’яўляецца «Пляска Смерці» (La Danse Macabre) з выявай танцуючых фігур у выглядзе шкілетаў. Гравюра Гольбейна Малодшага вытрымала 88 выданняў з 1830 па 1844 год. Распаўсюджаны сюжэт, дзе чума ўяўляецца гневам Бога, які дзівіць грэшнікаў стрэламі. На карціне Пітэра Брэйгеля Старэйшага «Трыумф смерці» намаляваныя шкілеты, якія сімвалізуюць чуму, якія забіваюць усё жывое.

Фларэнційская чума стала фонам, на якім разгортваецца дзеянне знакамітага «Дэкамерона» Джавані Бакача. Аб чуме пісаў Петрарка ў сваіх знакамітых вершах да Лауры, якая памерла падчас эпідэміі ў Авіньёне. Трубадур Пейрэ Люнель дэ Монтэш апісаў чумную эпідэмію ў Тулузе у цыкле журботных сірвент, які носіць найменне «Людзям няма чаго дзівавацца» (ст.-акс.: Meravilhar no·s devo pas las gens).

Мяркуецца таксама, што часам Чорнай смерці датуецца вядомая ў Англіі дзіцячая песенька-лічылачка «Ring a Ring o' Roses» («На шыі вянкі з ружаў, букецікі поўныя кішэні, Апчхі-апчхі! Усе падаюць на зямлю») — хоць падобная трактоўка ўяўляецца спрэчнай.

Існуюць і гіпотэзы, якія злучаюць з Чорнай смерцю знакаміты казачны сюжэт пра Гамельнскага пацукалова: горад асільваюць полчышчы пацукоў, гараджане шукаюць выратавання, і да іх з’яўляецца пацукалоў, які выводзіць пацукоў з горада з дапамогай чароўнай дудачкі і топіць іх у рацэ, а калі гараджане адмаўляюцца ўзнагародзіць яго за паслугу, тым жа шляхам выводзіць з горада іх дзяцей. Так, згодна з адной з інтэрпрэтацый, дзеці, збіраючы па шляху дохлых пацукоў, захворваюць чумой і гінуць. Аднак здагадку гэтую складана прыняць з-за несупадзення ў датах — паводле гамельнскай хроніцы, пацукалоў адвёў дзяцей (аб пацуках ў гэтым першым варыянце яшчэ не згадваецца) ў 1284 годзе, гэта значыць больш чым за пяцьдзясят гадоў да эпідэміі. Замест Чорнай смерці для тлумачэння таго, што здарылася, даследчыкамі прапануецца харэаманія, праявы якой сапраўды фіксаваліся задоўга да эпідэміі.

Выразныя апісанні чумы ў Нарвегіі з’яўляюцца ў заключных раздзелах трылогіі Сігрыд Унсет «Крысцін, дачка Лаўранса», а на Русі — у рамане Дзмітрыя Балашова «Сямён Горды».

Вялікая эпідэмія прыцягнула ўвагу кінематаграфістаў і стала фонам, на якім разгортваецца дзеянне фільмаў «Сёмая пячатка» (1957) Інгмара Бергмана, «Плоць і кроў» (1985) Пола Верховена, «Чорная смерць» (2010) Крыстафера Сміта і «Час ведзьм» (2011) Дамініка Сены.

Літаратура

• Алексей Маар — Сорок дней и Черная Смерть Архівавана 16 красавіка 2014. 2014. Происхождение и этимология понятия. Карантин и его значение (Соаўтарство: Громашевский Л. В., Компанцев Н. Ф., Павлов А. В., Ёлкин И. И.)
• Дербек Ф. А. История чумных эпидемий в России. Диссертация Доктора медицины. — СПб., 1905. — С. 2-40.
• Васильев К. Г., Сегал А. Е. История эпидемий в России: Материалы и очерки / Под ред. проф. А. И. Метелкина. — М.: Медгиз, 1960. — 400 с.
• Сорокина Т. С. Эпидемии в Средние Века // Фельдшер и акушерка. — 1988. — № 2.
• Борисов Л. Б. и др. Медицинская микробиология, вирусология, иммунология: Учебник. — М.: Медицина, 1994. — С. 286-289.
• Возианова Ж. И. Инфекционные и паразитарные болезни. В 3-х т. — К.: Здоров`я, 2002. — Т. 3. — С. 138—166. — 904 с. — ISBN 5-311-01296-x.
• Даниэл М. Тайные тропы носителей смерти: Пер. с чеш.. — М.: Прогресс, 1990. — 416 с. — ISBN 5-01-002041-6.
• Супотницкий М. В. «Черная смерть». К загадкам пандемии чумы 1346—1351 гг. // Универсум. 2004, № 3.
• Супотницкий М. В., Супотницкая Н. С. Очерки истории чумы: В 2-х кн. — Кн. I: Чума добактериологического периода. — М.: Вузовская кніга, 2006. — С. 78-131. — 468 с. — ISBN 5-9502-0093-4.
• Benedictow O. J. The Black Death, 1346-1353: the complete history. — Woodbridge: Boydell & Brewer, 2004. — 506 p. — ISBN 0851159435.
• Herlihy D. The Black Death and the Transformation of the West. — New York: Harward University Press, 1997. — 117 p. — ISBN 0-674-07612-5.
• Kelly J. The Great Mortality: An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time. — New York: HarperCollins, 2005. — 304 p. — ISBN 0-06-000692-7.
• Martin S. Black Death. — Sparkfold: J. H. Haynes and Co, 2001. — 160 p. — ISBN 1-904048-86-2.
• Naphy W., Spicer A. La peste noire, 1345-1730 : grandes peurs et épidémies. — Paris: Éditions Autrement, 2003. — 187 p. — (Collection Mémoires). — ISBN 9782746703988.
• Nohl J. La mort noire: chronique de la peste d’après les sources contemporaines. — Paris: Payote, 1986. — 318 p. — ISBN 2-228-55070-1.
• Nohl J. The Black Death: A Chronicle of the Plague. — Pennsylvania: Westholme Publishing, 2006. — 284 p. — ISBN 1594160295, 9781594160295.
• Nohl J. Der schwarze Tod - Eine Chronik der Pest 1348 bis 1720. — Hamburg: Severus Verlag, 2011. — 228 p. — ISBN 3863470699, 978-3863470692.
• Ziegler Ph. The Black Death. — London: Collins, 1969. — 319 p.

Фільмаграфія

• «History Channel: Чёрная смерть» (англ.: The Black Death) — дакументальны фільм, зняты Пітэрам Нікальсонам у 2009 г.