Старазапаветныя апокрыфы

Старазапаветныя апокрыфы (яўрэйскія апокрыфы) — гэта апокрыфы, заснаваныя на Старым Запавеце або ў кантэксце яго. Упершыню яны з’явіліся на мяжы 3 і II ст. да н.э. і працягвалі з’яўляцца да пачатку II ст.. Паводле свайго жанру старазапаветныя апокрыфы належаць да апакаліптычнай літаратуры, твораў мудрацоў, запаветаў, мідрашаў і агад. У заходняй (асабліва пратэстанцкай) біблеістыцы толькі некананічныя кнігі Старога Запавету (прынятыя Праваслаўнай Царквой) называюцца «старазапаветнымі апокрыфамі», а астатнія называюцца «яўрэйскімі апокрыфамі».

Мідрашы

Кніга Юбілеяў

Кніга Юбілеяў, або Малая Кніга Быцця, змяшчае легенды на тэму Кнігі Быцця і Кнігі Зыходу. Ён быў напісаны заўзятым законнікам, які імкнуўся паказаць, што абрады Маісея з Пяцікніжжа выконваліся нават у патрыярхальную эпоху.

Аўтар лічыць, што Закон быў запісаны на нябесных скрыжалях яшчэ да стварэння свету. Назва кнігі звязана з тым, што аўтар падзяляе апавяданне на цыклы па 50 гадоў (юбілейныя даты). Святы Епіфаній Кіпрскі і блажэнны Еранім Стрыдонскі спасылаюцца на Кнігу Юбілеяў. Тэкст кнігі (у эфіёпскім перакладзе) быў нанава адкрыты І. Л. Крапфам і апублікаваны Дыльманам (1859). Грэчаскі пераклад і фрагменты яўрэйскага арыгінала таксама захаваліся (сярод кумранскіх тэкстаў). Кніга Юбілеяў была напісана ў канцы II стагоддзя да н. э. Яе аўтар быў альбо фарысеем, альбо членам кумранскай секты. На рускую мову быў перакладзены прот. А. Смірновым.

Кніга жыцця Адама і Евы

Кніга жыцця Адама і Евы — гэта легендарны і мастацкі пераказ гісторыі першых людзей ад іх выгнання з Эдэму да смерці Адама. Падзенне сатаны тлумачыцца ягонай зайздрасцю да чалавека, якому (як вобразу Божаму) ён не хацеў схіляцца. Аўтар вызнае веру ў будучыню выратавання: "«Гасподзь адкіне ад Сябе бязбожніка, а праведнік заззяе, як сонца. І ў гэты час людзі будуць ачышчацца ад грахоў вадой» (29, 9).

Кніга была напісана ў евангельскую эпоху, і згадка пра ваду можа сведчыць пра надзеі, выкліканыя пропаведдзю Яна Хрысціцеля. Захаваўся ў лацінскіх і грэчаскіх перакладах. Яе версія мела ўмоўную назву «Апакаліпсіс Майсея».

Апокрыф Кнігі Быцця

Апокрыф Кнігі Быцця — гэта вольны пераказ раздзелаў 12-15 Кнігі Быцця. Захаваліся толькі фрагменты кнігі на арамейскай мов ў бібліятэцы Кумрана.

Пакутніцтва прарока Ісаі

Пакутніцтва прарока Ісаі апавядае пра смерць прарока, які нібыта быў засечаны пілой падчас пераследу Манасіі. Кніга была адрэдагавана хрысціянскім аўтарам прыкладна ў II стагоддзі на аснове яўрэйскага мідраша I стагоддзя да н.э.

Кнігі Эноха

Кніга Эноха (1 Эноха) змяшчае абяцанні і прароцтвы аб сусветных падзеях і прыходзе Месіі, Якога называлі Сынам Чалавечым, Выбраным, Сынам Жонкі, Святым. Сказана, што Ён быў «абраны і схаваны» перад Панам «перш чым быў створаны свет» (48:70).

Па стылі і духу 1 Эноха найбольш блізкая да Кнігі прарока Данііла. Гісторыя грэхападзення не звязваецца аўтарам (або аўтарамі) з 3-м раздзелам Кнігі Быцця, але з раздзелам 6:1-6: заняпалыя анёлы вучылі людзей варажбе і за гэта былі кінуты ў бездань (пар. Юд 1:6, 14-15). Кніга падзелена на некалькі частак:

• уступ (1-5);
• анёлы і Сусвет (6-36);
• прытчы (37-71);
• нябесныя свяцілы (72-82);
• бачанне (83-90);
• заклік да праведнасці (91-105);
• заключэнне (106—108), уключаючы Кнігу Ноя (106—107).

1 Кніга Эноха дае найбольш поўнае ўяўленне аб надзеях яўрэяў у міжзапаветны перыяд. Кніга была пераадкрыта ў эфіопскім перакладзе і апублікавана на англійскай мове ў 1821. Захаваліся ўрыўкі на грэчаскай і арамейскай мовах (на Кумране). Відаць, не ўсе часткі кнігі былі напісаны адначасова. Самыя раннія раздзелы адносяцца да эпохі паўстання Макавеяў (змяшчаюць прамыя алюзіі на Юду Макавея). Хоць 1 Эноха не было ўключана ў канон, яно карысталася вялікай пашанай у ранняй Царкве (гл. Юды 1:14).

2 Кніга Эноха, або Кніга таямніц Эноха (2 Эноха), апісвае ўзыходжанне Эноха на нябёсы, дзе вырашаюцца лёсы свету ад грэхападзення да Патопу. Кніга захавалася ў стараславянскім перакладзе. Арыгінал, верагодна, напісаны на арамейскай або старажытнаяўрэйскай. Сонечны каляндар, за якім ідзе аўтар, паказвае на яго сувязь з Кумранам. Пераклаў на рускую Сяргей Авярынцаўю

Трэцяя Кніга Эноха — маладаследаваны тэкст, захаваны ў сярэднявечным лацінскім перакладзе. Выдадзены ў 1928 годзе.

Ушэсце Майсея

Ушэсце Майсея, апакаліпсіс, які дайшоў да нас толькі ў выглядзе фрагмента. На думку аўтара, Суд Божы і перамога над д’яблам супадаюць са смерцю «арла» — Рымскай імперыі, калі адзін Бог будзе панаваць над Ізраілем і ўсім светам. Кніга была напісана ў першыя гады нашай эры асобай, набліжанай да зілотаў і есэяў. Захаваўся ў лацінскім перакладзе.

Апакаліпсіс Абрагама

Апакаліпсіс Абрагама распавядае пра лёс старазапаветнай Царквы, якая нібыта была адкрыта Абрагаму. Захаваўся ў перакладзе на стараславянскую мову. Крыніца ідэй, верагодна, есэйская.

Кумранскія апакаліпсісы

• Вайна сыноў свету
• Кніга таямніц

Апакаліпсіс прарока Іллі

Апакаліпсіс прарока Іллі з’яўляецца хрысціянскай трактоўкай месіянскіх прароцтваў, напісаных у I стагоддзі да н. э. — I стагоддзі н.э.

Прароцтвы Сівілы

Прароцтвы Сівілы — вершы, напісаныя ад імя паганскай варажбіткі Сівілы. Іх аўтары заклікаюць язычнікаў звярнуцца да Адзінага Бога, выкрываюць ідалапаклонства, зло і бязбожнасць. III, IV і V часткі кнігі належаць габрэйскім аўтарам. Датуецца часам паміж I ст. да н.э. і I ст. н.э.

Апакаліпсіс Баруха

Апакаліпсіс Баруха змяшчае прароцтвы аб Валадарстве Месіі, якое павінна змяніцца часам выпрабаванняў. Яго прыход звязаны са строгім выкананнем Закона. Захаваўся ў двух варыянтах — сірыйскім і грэчаскім, хоць, верагодна, было напісана на іўрыце. Дата — канец I ст. н.э., пасля разбурэння Ерусаліма імператарам Цітам.

Псалмы

Псалмы Саламона напісаны як выкрыццё нявартых уладароў, абяцанне ім адплаты ад рук заходніх ворагаў — «кітым» (кітытаў). Прышэсце Месіі апісваецца як звышнатуральная і адначасова палітычная падзея. Па стылістыцы Псалмы Саламона роднасныя кананічнаму Псалтыру. Захаваўся толькі ў грэцкім перакладзе з іўрыту. Псалмы Саламона сталі вядомы навуцы з 17 ст.. Мяркуецца, што яны былі напісаны падчас заваёвы Іўдзеі Пампеем (63 г. да н.э.), але кніга змяшчае алюзіі на смерць Пампея, што паказвае на 48 г. да н.э.

Оды, або Песні Саламона — гэта хрысціянскія гімны гнастычнага характару. Упершыню апублікаваны ў 1909 годзе.

Удзячныя гімны захаваліся сярод тэкстаў Кумрана.

Творы ў стылі сачыненняў мудрацоў

Ліст Арыстэя да Філакрата распавядае пра тое, як ствараўся пераклад Сямідзесяці (Септуагінта). Акрамя гісторыі гэтай падзеі, апокрыф змяшчае апалогію рэлігіі Старога Запавету, у якой вера не супярэчыць розуму. Улічваючы, што яго чытачы таксама былі язычнікамі, аўтар не адмаўляе, што пад імем Зеўса яны могуць шанаваць сапраўднага Бога. Нягледзячы на шэраг анахранізмаў, пасланне змяшчае гістарычныя звесткі. Дата напісання кнігі — каля 200 года нашай эры.

Чацвёртая кніга Макавеяў (або Аб кіраванні розуму) змяшчае філасофскія дыскусіі, пабудаваныя як мідраш да гісторыі 2 Макавеяў пра Элеазара і братоў-пакутнікаў. У старажытнасці кнігу прыпісвалі Іосіфу Флавію. Гэта характэрны твор александрыйскай яўрэйскай літаратуры, у якім біблейскае вучэнне спалучалася з антычнай філасофіяй. Святыя Айцы часта звярталіся да гэтай кнігі. Дата яго стварэння не ўстаноўлена, але, хутчэй за ўсё, яго можна аднесці да перыяду 18 — 37 гг. н.э.

Запаветы

Запаветы Дванаццаці Патрыярхаў напісаны як наследаванне 49-га раздзелу Кнігі Быцця і з’яўляюцца запаветамі-прароцтвамі, укладзенымі ў вусны сыноў патрыярха Якава.

Кніга распавядае пра нябесныя таямніцы і лёс Ізраіля. Месія называецца святаром, і намалявана яго непрыняцце яўрэйскім народам. Фрагменты кнігі, знойдзеныя ў Кумране, паказваюць на сувязь іх аўтараў з есэізмам. У сучасным выглядзе, на думку большасці даследчыкаў, кніга мае сляды яе перапрацоўкі юдэа-хрысціянінам, які жыў у Палесціне.

Запавет Абрагама захаваўся ў двух выданнях на грэчаскай мове. Запавет Адама і Запавет Ісаака захаваліся на сірыйскай, арабскай і эфіопскай мовах. Усе тры творы былі перапрацаваны хрысціянскімі аўтарамі.

Праваслаўны погляд

З пункту гледжання праваслаўнага багаслоўя, сэнс старазапаветных апокрыфаў вызначаецца тым, што яны ўзнаўляюць духоўнае асяроддзе, у якім жылі яўрэі да прышэсця Хрыста, а таксама ў евангельскай і апостальскай эпохі. Кола ідэй, развітых апокрыфамі, дапамагае зразумець многія ўрыўкі Новага Запавету. У іх моцныя эсхаталагічныя і месіянскія надзеі, вера ў хуткі Суд над светам, апакаліптычны погляд на гісторыю як на арэну бітвы нябачных супрацьлеглых сіл. У апокрыфах, з пункту гледжання праваслаўя, ёсць пробліскі праўды, калі кажуць пра Месію як пра звышнатуральную Істоту, але гэтыя пробліскі спалучаюцца з нястрымнай апакаліптычнай фантазіяй, упэўненасцюю ў тым, што Суд Божы неаддзельны ад адраджэння Царства Ізраіля. Такім чынам, апокрыфы тлумачаць як непрыняцце Хрыста, так і фактары, якія спрыялі веры ў яго. Некаторыя выслоўі гэтых апокрыфаў блізкія да евангельскіх. У пэўным сэнсе старазапаветныя апокрыфы з’яўляюцца мостам паміж двума запаветамі.

Літаратура

• (руск.) Вознесение Моисея // Отрывки иудейских древностей, М., 1916.
• (руск.) От берегов Босфора до берегов Евфрата (сб. сир. ветхозав. и новозав. апокрифов в пер. Аверинцева С. С.), М., 1987.
• (руск.) Порфирьев И. Я., Апокрифич. сказания о ветхозав. лицах и событиях, Каз., 1872.
• (руск.) Смирнов А., прот. (сост.), Апокрифы Ветхого Завета, вып. 1—4, Каз., 1888—1911:
  • вып. 1: Кн. Еноха
  • вып. 2: Кн. Юбилеев, или Малое бытие
  • вып. 3: Псалмы Соломона
  • вып. 4: Заветы двенадцати патриархов, сыновей Иакова.
• (руск.) Соколов М. И., Славянская Книга Еноха Праведного, М., 1910.
• (руск.) Трофимова М. К., Из рукописей Наг-Хаммади // Античность и современность, М., 1972.
• (англ.) Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament, vol. 1—2, Ed. by R. H. *Charles, N. Y. — Oxf., 1963.
• (англ.) Charlesworth J. H., The Old Testament Pseudepigrapha and the New Testament, Camb., 1985.
• (англ.) Dimier C., The Old Testament Apocrypha, L. — N. Y., 1964.
• (англ.) The Apocryphal Old Testament, Ed. by H. Sparks, Oxf., 1984.
• (англ.) Torrey C., The Apocryphal literature, New Haven, 1945.

Спасылкі

• Старазапаветныя апокрыфы
• Кніга Юбілеяў
• Кніга Эноха на Вікікрыніцах
• Другая Кніга Эноха
• Трэцяя Кніга Эноха