Шанхайскі міжнародны сетлмент
Шанхайскі міжнародны сетлмент (Шанхайскае міжнароднае паселішча; англ.: Shanghai International Settlement, кіт.: 上海公共租界) — тэрыторыя Шанхая, якая знаходзілася пад міжнародным кіраваннем з 1842 па 1943 гады.
Першапачаткова гэта быў адзін з пяці «дагаворных партоў », адкрытых Кітаем для знешняга гандлю ў адпаведнасці з палажэннямі Нанкінскага дагавора, які Цынская імперыя была вымушана падпісаць пасля паразы ў Першай опіумнай вайне ў 1842 годзе. Порт знаходзіўся пад брытанскім кіраваннем. Неўзабаве паблізу размясціліся амерыканскі і французскі сетлменты, і ў 1854 годзе для кіравання трыма сетлментамі быў створаны аб’яднаны муніцыпальны савет. У 1862 годзе Шанхайская французская канцэсія вырашыла, што лепш існаваць незалежна, а брытанскі і амерыканскі сетлменты ў наступным годзе фармальна аб’ядналіся ў Шанхайскі міжнародны сетлмент.
Да канца 1918 года ў сетлмент ўваходзілі пасяленцы з 17 краін свету: Вялікабрытаніі, ЗША, Японіі, Расіі, Італіі, Бельгіі, Нідэрландаў, Германіі, Аўстра-Венгрыі, Даніі, Швецыі, Нарвегіі, Іспаніі, Партугаліі, Перу, Мексікі і Швейцарыі[1].
У адрозненне ад такіх брытанскіх уладанняў, як Ганконг або Вэйхайвэй, Шанхайскі міжнародны сетлмент заставаўся суверэннай кітайскай тэрыторыяй, і, да прыкладу, калі ў 1939 годзе Вялікабрытанія ўступіла ў вайну з Германіяй, нямецкія грамадзяне свабодна працягвалі сваю дзейнасць на яго тэрыторыі.
Міжнародны сетлмент быў заняты японскімі войскамі ў снежні 1941 года, пасля нападу Японіі на Пёрл-Харбар. Паколькі Японская імперыя афіцыйна перадала сетлмент марыянеткаваму кітайскаму ўраду, каб утрымаць урад Чан Кайшы ад заключэння сепаратнага міру з Японіяй, урады ЗША і Вялікабрытаніі ў пачатку 1943 года падпісалі з ім пагадненні аб адмове ад прывілеяў для сваіх падданых. Тым самым Шанхайскі міжнародны сетлмент быў афіцыйна ліквідаваны.
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Першымі замежнікамі, якія пасяліліся ў Шанхаі, былі падданыя Брытанскай імперыі. У 1843 годзе, пасля заканчэння Першай опіумнай вайны, Шанхай быў абвешчаны «адкрытым портам», і туды быў прызначаны брытанскі консул. Калі ён прыбыў на месца, кітайскі даатай Шанхая адмовіўся вылучыць будынак пад консульства, і ў якасці памяшкання свой уласны дом прапанаваў адзін прабрытанскі наладжаны кітайскі гандляр з Гуанчжоу. Праз год будынак для консульства быў пабудаваны ўнутры афіцыйных межаў сетлмента, на поўдзень ад Сучжоухэ . Пасля Францыя і ЗША таксама падпісалі з цынскай імперыяй дагаворы, якія прадстаўлялі іх падданым экстэрытарыяльныя правы ў Кітаі, аналагічныя брытанскім, але спачатку яны згаджаліся з тым, што замежнае паселішча ў Шанхаі дзейнічае пад брытанскай консульскай юрысдыкцыяй.
У 1844 годзе амерыканскі дыпламат Калеб Кушынг заключыў з цынскім урадам Вансяскі дагавор , у адпаведнасці з якім амерыканцы атрымалі ў «дагаворных партах » тыя ж правы, што і брытанцы. Артыкулы дагавора рабілі Шанхай экстэрытарыяльнай зонай, хоць і не выводзілі яго з-пад кітайскай юрысдыкцыі. Толькі ў 1845 годзе брытанцы пайшлі па слядах амерыканцаў і падпісалі пагадненне, якое дазваляла брытанскім падданым арандаваць у Шанхаі зямлю на нявызначаны перыяд часу. Наяўнасць пасады амерыканскага консула не стварала для брытанцаў праблем, бо ён ніколі не займаў гэтую пасаду асабіста. Паколькі амерыканскім гандлярам у Кітаі забаранялася гандляваць опіумам, яны ажыццяўлялі падобную дзейнасць праз брытанскія фірмы. У 1848 годзе на тэрыторыі паміж паўднёвай мяжой брытанскага сетлмента і паўночнай мяжой абнесенага сцяной кітайскага горада была ўтворана Шанхайская французская канцэсія , якая падпарадкоўвалася французскаму консулу.
11 ліпеня 1854 года група заходніх бізнесменаў, нягледзячы на пратэсты консульскіх работнікаў, сабралася на першы (пасля стаў штогадовым) сход Шанхайскага муніцыпальнага савета і выпрацавала правілы абыходжання з зямлёй, што заклала асновы самакіравання. Мэтай першага сходу была дапамога ў будаўніцтве дарог і ліквідацыя падвойнага падаткаабкладання пры перамяшчэнні каштоўнасцяў з адной канцэсіі ў іншую.
Падчас Тайпінскага паўстання, калі замежныя канцэсіі апынуліся адрэзанымі ад мора (з аднаго боку — маньчжурскімі ўрадавымі войскамі, з другога — паўстанцамі з «Таварыства малых мячоў »), то замежныя падданыя, якія пражывалі на тэрыторыі замежных канцэсій, адмовіліся плаціць падаткі кітайскаму ўраду, за выключэннем збораў за карыстанне зямлёй і морам (фармальна — на той падставе, што будынак Шанхайскай мытні быў спалены ў ходзе баявых дзеянняў). Таксама яны дэкларавалі права на адсутнасць кітайскіх войскаў на тэрыторыі канцэсій — раней тут дазвалялася сяліцца толькі замежнікам, цяпер жа туды лінуў паток кітайцаў, якія ратаваліся ад тайпінаў, і пражыванне кітайцаў на тэрыторыі замежных канцэсій было паступова легалізавана. У 1863 годзе Амерыканская канцэсія афіцыйна аб’ядналася з брытанскай ў Шанхайскі міжнародны сетлмент; на поўдзень утварылася Французская канцэсія, а тэрыторыя кітайскага горада і зямля вакол канцэсій засталася пад юрысдыкцыяй кітайскага ўрада. Пасля такі падзел часам прыводзіў да бюракратычнага абсурду (напрыклад, каб праехаць праз горад на аўтамабілі, патрабавалася мець тры вадзіцельскія ліцэнзіі).
У канцы 1860-х гадоў пытанні паўсядзённага жыцця ўзяў на сябе Шанхайскі муніцыпальны савет (кітайская назва — 工部局, «аддзел работ», ад традыцыйнай англійскай назвы мясцовых выканаўчых органаў «Board of works»). Юрыдычна ўлада ў сетлменце належала брытанскаму консулу, аднак на практыцы яго рашэнні ўступалі ў сілу толькі пасля адабрэння Саветам, у які ўваходзілі прадстаўнікі розных заходніх краін, уключаючы брытанцаў, амерыканцаў, датчан і немцаў; большасць месцаў у Савеце займалі падданыя Брытанскай імперыі, яны ж узначальвалі ўсе дэпартаменты. Адзіным выключэннем быў муніцыпальны аркестр, які ўзначальваў італьянец. Да 1928 года ў Савет забаранялася абірацца кітайцам, нават тым, хто пастаянна пражываў на тэрыторыі Сетлмента.
Міжнародны сетлмент меў уласныя пажарную службу, паліцыю , а часам — і ўласныя войскі ; пасля беспарадкаў у брытанскай канцэсіі ў Ханькоу ў 1927 годзе для ўзмацнення абароны Шанхая прыбылі батальён брытанскай арміі (вядомы як «Сілы абароны Шанхая ») і кантынгент марской пяхоты ЗША. У сярэдзіне 1880-х Савет кантраляваў увесь гарадскі бізнэс, уключаючы гандаль опіумам і прастытуцыю (забароненыя адпаведна ў 1918 і 1920 гадах).
У канцы XIX стагоддзя Японская імперыя пачала актыўную экспансію. У 1915 годзе колькасць японскіх падданых перавысіла ў Шанхаі колькасць брытанскіх падданых, а ў пачатку 1930-х гадоў японцы складалі 80 % замежнікаў у Шанхаі. Японцы сяліліся ў асноўным у раёне Хунцяа , які ператварыўся ў неафіцыйны японскі сетлмент; парадак там падтрымлівалі Паліцыя японскага консульства і японскія члены Шанхайскай муніцыпальнай паліцыі, хоць афіцыйна гэты «маленькі Токіа» і не ўваходзіў у склад Міжнароднага сетлмента.
У 1932 годзе на тэрыторыі міжнароднага сетлмента пражывала 1 040 780 кітайцаў. У 1937 годзе, пасля пачатку япона-кітайскай вайны , на тэрыторыі сетлмента схавалася яшчэ 400 тысяч чалавек. 8 снежня 1941 года, пасля ўступлення Японіі ва Другую сусветную вайну, яе войскі ўвайшлі на тэрыторыю Міжнароднага сетлмента. Французскія і амерыканскія часткі капітулявалі без адзінага стрэлу, брытанская рачная кананерка «Peterel » адмовілася здацца і была знішчаная. Консулы і старэйшыя кіраўнікі пазбавіліся сваіх пасад, але еўрапейскі персанал ніжняга звяна працягваў працу на сваіх месцах у адміністрацыі да лютага 1943 года, калі ўсе еўрапейцы ў Шанхаі былі інтэрнаваныя.
У лютым 1943 года Вялікабрытанія і ЗША заключылі пагадненні з кітайскім урадам аб вяртанні Сетлмента пад кітайскую юрысдыкцыю. Аднак гэта адбылося толькі на паперы, паколькі Шанхай знаходзіўся пад японскай акупацыяй. У ліпені 1943 года японцы пераўтварылі Шанхайскі муніцыпальны савет у гарадскі ўрад Шанхая, які падпарадкоўваўся праяпонскаму марыянеткаваму кітайскаму ўраду.
Па заканчэнні вайны і вываду японскіх войскаў у горадзе была створана ліквідацыйная камісія, каб урэгуляваць дэталі перадачы. Да канца 1945 года большасць замежных падданых, якія не ўдзельнічалі ў кітайскай грамадзянскай вайне альбо не былі занятыя бізнэсам у Шанхаі, пакінулі яго. Пасля выгнання гаміньданаўцаў з Шанхая ў 1949 годзе ўвесь горад быў аб’яднаны ў адзінай структуры кіравання.
Структура грашовага звароту[правіць | правіць зыходнік]
Схема грашовага звароту ў Кітаі XIX стагоддзя была даволі складанай. Адзінай грашовай сістэмы не існавала. У розных частках Кітая выкарыстоўваліся розныя грошы, аднак паўсюдна ўжываліся сярэбраныя іспанскія долары , якія на працягу некалькіх стагоддзяў паступалі з Мексікі на Манільскіх галеонах . Да 1840-х гадоў яны чаканіліся ў Мехіка, у выніку чаго пасля ўтварэння незалежнай Мексікі яны сталі замяняцца на мексіканскія даляры.
У Шанхаі ў канцэнтраваным выглядзе адбілася складанасць эканомікі, якая існавала на кітайскім ўзбярэжжы. Кітайцы вялі разлікі ў срэбры, што не заўсёды адпавядала манетам, якія былі ў звароце. Асноўнай мерай вагі срэбра быў лян , які існаваў у розных варыянтах: мытны лян (для знешняга гандлю), баваўняны лян (для гандлю бавоўнай) і г. д. У Шанхаі меўся ўласны лян, які быў блізкі па вазе да мытнага ляну і таму папулярны сярод замежных бізнесменаў. У Кітаі мелі хаджэнне розныя манеты — ад медных цяняў да срэбных мексіканскіх долараў. Еўрапейскія і паўночнаамерыканскія каланіяльныя банкі выпускалі і папяровыя грошы («Chartered Bank Of India, Australia and China» адзін час выпускаў у Шанхаі банкноты, намінаваныя ў мексіканскіх доларах). Замежная валюта афіцыйнага хаджэння ў Шанхаі не мела (за выключэннем іен у «маленькім Токіа»).
У 1899 годзе ў Кітаі ў якасці грашовай адзінкі быў уведзены кітайскі юань, які афіцыйна быў роўны 7 цяняў 2 фэня. Банкноты намінаваліся альбо ў доларах, альбо ў юанях. Пасля партыі Гаміньдан аб’яднала краіну, 6 красавіка 1933 года быў выдадзены закон аб уніфікацыі грашовай сістэмы, і першыя рэспубліканскія юані пачалі чаканіцца менавіта ў Шанхаі, і ўжо потым дастаўляліся ў Нанкін.
Паштовая служба[правіць | правіць зыходнік]
Пошта ў Шанхаі існавала ўжо ў часы імперыі Мін, аднак калі ён стаў дагаворным портам , іншыя дзяржавы пачалі перасылаць сваю пошту праз уласныя консульствы. Англічане першапачаткова выкарыстоўвалі звычайныя брытанскія паштовыя маркі з наддрукоўкай наміналу ў мясцовай валюце, аднак з 1868 года перайшлі на ганконскія маркі, намінаваныя ў доларах. У Шанхаі ў 1865 годзе Міжнародны сетлмент прыступіў да выпуску ўласных паштовых марак, намінаваных у шанхайскіх лянах.
Усю паштовую службу Сетлмента кантраляваў Шанхайскі паштамт, аднак пошта, якая праходзіць праз «дагаворны порт», павінна была ісці праз паштамт цынскай імперыі. У 1922 годзе Шанхайскі і Кітайскі паштамты былі аб’яднаны ў адзіны Кітайскі паштамт. Японія адмаўлялася карыстацца гэтым сэрвісам, і доўгі час уся імперская пошта дастаўлялася ў Шанхай ў валізах, якія карыстаюцца дыпламатычнай недатыкальнасцю.
Зноскі
- ↑ William C. Johnstone, «International Relations: The Status of Foreign Concessions and Settlements in the Treaty Ports of China», The American Political Science Review, no 5, Oct. 1937, p. 942.