Прагляд зыходнага тэксту старонкі Калізей

{{coord|display=title|41|53|24.61|N|12|29|32.17|E|type:landmark_region:IT|scale=5000}}
{{Аб'ект Сусветнай спадчыны
|BelName     = Калізей
|Name        = Colosseum
|Image       = Rom (IT), Kolosseum -- 2024 -- 0610.jpg
|imagecaption= 
|State_Party = Італія
|Type        = Амфетэатр
|Criteria    =i, ii, iii, iv, vi
|ID          = 91
|Link        = 
|Region      = Еўропа і Паўночная Амерыка
|Coordinates =  
|Year        = 1980
|Session     =  4-я
|Extension   = 
|Danger      = 
}}
'''Амфітэатр Флавіяў''' ({{lang-la|Amphitheatrum Flavium}}), '''Калізей''' ({{lang-la|Colosseum}}) — самы вялікі са [[Старажытны Рым|старажытнарымскіх]] амфітэатраў, з’яўляецца адным з найбольш прыкметных збудаванняў свету. Знаходзіцца ў [[Рым]]е, у лагчыне паміж Эсквілінскім, Палацінскім і Цэліеўскім узгоркамі, на месцы сажалкі, што адносілася да «Залатога дому» [[Нерон]]а. Ён лічыцца адным з найбуйнейшых твораў [[рымская архітэктура|рымскай архітэктуры]] і рымскай тэхнікі. Займаючы месца на ўсход ад рымскага [[Рымскі форум|форума]], яго будаўніцтва пачалося ў [[72]] годзе н.э.<ref>[http://books.google.com/?id=dBSCMu9juPcC&pg=PR7&dq=Colosseum+started#v=snippet&q=Colosseum%20AD%2072&f=false «The Colosseeum»]. Harvard University Press. 2005. p. 2. ISBN 0-674-01895-8.</ref> пры імператары [[Веспасіян]]е і было завершана ў [[80]] годзе н.э. пад кіраваннем імператара [[Ціт]]а,<ref>[http://www.bbc.co.uk/history/ancient/romans/colosseum_02.shtml «BBC's History of the Colosseum»]. BBC.co.uk  p. 2.</ref> з наступнымі зменамі, якія быў зроблены падчас панавання [[Даміцыян]]а.<ref name="Roth">Roth, Leland M. (1993). «Understanding Architecture: Its Elements, History and Meaning» (First ed.). Boulder, CO: Westview Press. ISBN 0-06-430158-3.</ref> Назва «Амфітэатр Флавіяў» паходзіць ад прозвішчаў імперытараў Веспасіяна і Ціта.

Здольны змясціць 50 тысяч гледачоў,<ref>William H. Byrnes IV (Spring 2005) «Ancient Roman Munificence: The Development of the Practice and Law of Charity». Rutgers Law Review vol. 57, issue 3, pp. 1043–1110.</ref><ref>[http://www.bbc.co.uk/history/ancient/romans/colosseum_01.shtml «BBC's History of the Colosseum»]. BBC.co.uk  p. 1.</ref> Калізей выкарыстоўваўся як месца правядзення [[гладыятар]]скіх баёў і публічных відовішчаў, як макетных марскіх бітв, жывёльнага палявання, кары, перапастаноўцы вядомых бітв, і драмаў, заснаваных на [[антычная міфалогія|антычнай міфалогіі]]. Будынак перастаў выкарыстоўвацца для забавак у эпоху [[ранняе Сярэднявечча|ранняга Сярэднявечча]]. Пазней будынак быў паўторна выкарыстання для іншых мэтаў, як забеспячэнне жыллём, майстэрні, памяшкання для рэлігійнага ордэна, [[крэпасць|крэпасці]], [[кар'ер]], і [[хрысціянства|хрысціянскай]] святыні.

Нягледзячы на тое, што ў [[XXI стагоддзе|XXI стагоддзі]] ён застаецца часткова разбураным з-за пашкоджанняў, атрыманых разбуральнымі землетрасеннямі і злодзеямі-рабаўнікамі камення, Калізей з’яўляецца знакавым сімвалам [[Рымская імперыя|імператарскага Рыма]]. Гэта адна з самых папулярных турыстычных славутасцей Рыма і да гэтага часу мае цесныя сувязі з [[Рымска-каталіцкая царква|Рымска-каталіцкай царквой]], бо кожную [[страсная пятніца|страсную пятніцу]] [[Папа Рымскі|Папа]] прыводзіць паходнямі «Крыжовы шлях» працэсіі, якая пачынаецца ў раёне Калізея.<ref>[http://events.frommers.com/sisp/index.htm?fx=event&event_id=11442 «Frommer's Events – Event Guide: Good Friday Procession in Rome (Palatine Hill, Italy)»]. Frommer's.</ref> Калізей намаляваны на італьянскай версіі еўра манеты пяці цэнтаў.

== Гісторыя ==
=== Старажытнасць ===
[[Выява:Map of downtown Rome during the Roman Empire large.png|thumb|300px|справа|Карта цэнтра Рыма ў часы Рымскай імперыі, з Калізеем у верхнім правым вуглу]]
Будаўніцтва Калізея пачалося падчас кіравання імператара [[Веспасіян]]а,<ref name="Roth"/> каля [[70]]—[[72]] гадоў нашай эры. Месцам будаўніцтва быў абраны плоскі вучастак у нізкай даліне паміж [[Цэліян]]ам, [[Эсквілін]]ам і [[Палацін]]ам, праз які працякай ручай. У [[II стагоддзе да н.э.|II стагоддзі да н.э.]] гэты раён быў ужо шчыльна заселены. Ён быў разбураны [[Вялікі пажар у Рыме|Вялікім пажарам у Рыме]] ў [[64]] годзе, пасля чаго [[Нерон]] захапіў значную частку тэрыторыі і аб’явіў яе сваім даменам. Ён пабудаваў у гэтым месцы грандыёзны асабісты палац «[[Залаты дом Нерона|Залаты дом]]» {{lang-la|Domus Aurea}}, перад якім ён стварыў штучныя азёры, акружанага павільёнамі, садамі і [[порцік]]амі. Існуючы [[акведук]] ''Aqua Claudia'' быў пашыраны для падачы вады на ў палац, а побач з уваходам у палац была пабудавана вялізная статуя [[Калос Нерона]].<ref name="Claridge">Claridge, Amanda (1998). «Rome: An Oxford Archaeological Guide (First ed.)». Oxford, UK: Oxford University Press, 1998. pp. 276–282. ISBN 0-19-288003-9.</ref>

Нягледзячы на тое, што Калёс быў захаваны, вялікая частка Залатога дому была разбурана. Возера было зарыта, а зямля стала месца будаўніцтва новага амфітэатра Флавія. Гладыятарскія школы і іншых будынкі былі пабудаваны паблізу ад Калізея, у месцы былога размяшчэння Залатога дому. Паводле рэканструяванага надпісу, знойдзенага на месцы «імператар Веспасіан загадаў пабудаваць новы амфітэатр па грошы, якія ён атрымаў з сваёй долі здабычы». Лічыцца, што гэта абазначае, што былі атрыманы з велізарнай колькасці скарбаў захопленых рымлянамі пасля іхняй перамогі ў [[Вялікае яўрэйскае паўстанне|Вялікім яўрэйскім паўстанні]] ў [[70]] годзе нашай эры. Калізей можа быць такім чынам інтэрпрэтаваны як вялікі трыўмфальны помнік, пабудаваны ў рымскай традыцыі святкавання вялікіх перамогаў. Рашэнне Веспасіяна пабудаваць Калізей на месцы возера і палаца Нерона, можа таксама разглядацца як папулісцкі жэст вяртання да людзей раёна горада, які Нерон вылучыў для ўласнага выкарыстання. У адрозненне ад многіх іншых [[амфітэатр]]аў, якія былі размешчаны на ўскраіне горада, Калізей быў пабудаваны ў цэнтры горада, у сутнасці, што змясціла яго ў прамым і пераносным сэнсе ў самым сэрцы [[Рым]]а.

Калізей быў дабудаваны да трэцяга паверху на момант смерці Веспасіяна ў [[79]] годзе. Верхні ўзровень быў завершаны падчас панавання яго сына [[Ціт]]а ў [[80]] годзе. [[Дыян Касій]] распавядае, што больш за 9 тысячы дзікіх жывёл былі забіты падчас першых гульняў у амфітэатры. Будынак быў перабудаваны [[Даміцыян]]ам, малодшым сынам Веспасіяна, які пабудаваў [[Гіпагей]], серыю падземных тунэляў, якія выкарыстоўваліся, як месца размяшчэння жывёл і рабоў. Ён таксама дадаў галерэю паўзверх Калізея, каб павялічыць яго ўмяшчальнасць.

У [[217]] годзе Калізей быў моцна пашкоджаны буйным пажарам, які быў выкліканы [[маланка]]й. Пажар знішчыў драўляныя верхнія ўзроўні інтэр'еру амфітэатра. Ён не быў цалкам адрамантаваны да [[240]] года. У [[250]] або [[252]] годзе, а затым у [[320]] годзе быў зроблены далейшы рамонт будынка. Паводле запісам аднаўленне розных частак Калізея праходзілі падчас панавання імператараў [[Феадосій II|Феадосія II]] і [[Валентыніян III|Валентыніяна III]], магчыма, для рамонту пашкоджанняў, які былі выкліканы моцным землетрасеннем у [[443]] годзе. Арэна працягвала выкарыстоўвацца як месца правядзення барацьбы і ў [[VII стагоддзе|VII стагоддзі]]. Апошні гладыятарскі бой згадваецца каля [[435]] года. Паляванне жывёл працягвалася прынамсі да [[523]] года, калі [[Аніцый Максім]] адсвяткаваў сваё прызначэнне на пасаду консула, за што быў раскрытыкаваны каралём [[Тэадорых Вялікі|Тэадорыхам Вялікім]] за высокае растрачанне сродкаў на святкаванне.

=== Сярэднявечча ===
[[Выява:Coliseo medieval.jpg|thumb|180px|злева|Карта сярэднявечнага Рыма з выявай Калізея]]
Калізей меў некалькі радыкальных змяненняў у выкарыстанні падчас сярэднявечнага перыяду. Да канца [[VI стагоддзе|VI стагоддзя]] невялікая царква была пабудавана ў структуры амфітэатра, хоць гэта, мабыць, не дало ніякага канкрэтнага рэлігійнага значэння будынку ў цэлым. Арэна была пераўтворана ў [[могілкі]]. Шматлікія прасторы ў скляпеністых аркадах пад сядзеннямі былі ператвораны ў жыллё і майстэрні, і ўлічваліся як арэндныя памяшканні ў канцы [[XII стагоддзе|XII стагоддзя]]. Каля [[1200]] года сям'я Франжыпані ўмацавала Калізей і, мабыць, выкарыстоўвала яго ў якасці замка.

Цяжкія страты быў нанесены Калізею моцным землетрасеннем [[1349]] года, у выніку чаго знешні бок на поўдні збудавання, яки ляжаў на менш стабільнай мясцовасці, быў разбураны. Большая частка камянёў з таго боку паўторна выкарыстоўвалася ў будаўніцтве палацаў, цэркваў, бальніцаў і іншых будынкаў у іншых месцах Рыма. Рэлігійны ордэн пераехаў у паўночную траціну Калізея ў сярэдзіне [[XIV стагоддзе|XIV стагоддзя]] і працягваў жыць у ім да пачатку [[XIX стагоддзе|XIX стагоддзя]]. У сярэдзіне амфітэатр быў шырока пазбаўлены камення, які ішоў на паўторнае будаўніцтва іншых будынкаў у іншых месцах горада, або, як у выпадку з [[мармур]]ам, быў спалены, дзеля атрымання [[нягашаная вапна|нягашанай вапны]].<ref name="Claridge"/> [[Бронза]]выя заціскі, якія замацоўвалі каменныя блокі адзін з адным, былі вырваны са сцен у многіх месцах, пакідаючы шматлікія воспіны, якія існуюць і да гэтага часу.

=== Сучаснасць ===
[[Выява:Cole Thomas Interior of the Colosseum Rome 1832.jpg|thumb|злева|«Інтэр'ер Калізея ў Рыме». [[Томас Коўл]], [[1832]] год. На карціне добра бачны крыж унутры арэны і буйная расліннасць, якая была выдалена пазней у [[XIX стагоддзе|XIX стагоддзі]].]]
[[Выява:Giovanni Battista Piranesi, The Colosseum.png|thumb|Калізей на гравюры [[Джавані Батыста Піранезі]]. [[1757]] год.]]
Падчас [[XVI стагоддзе|XVI]] і [[XVII стагоддзе|XVII стагоддзя]], каталіцкія ўлады імкнуліся надаць Калізею прадуктыўную ролю. Гэтак Папа [[Сікст V]] планаваў ператварыць будынак у ваўняную фабрыку, каб забяспечыць занятасць для прастытутак Рыма, аднак гэтая прапанова правалілася з-за заўчаснай смерці папы.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/508807/Rome Rome]. Encyclopædia Britannica. 2006.</ref> У [[1671]] кардынал Альтыеры прапанаваў выкарыстоўваць будынак як арэну для [[карыда|бою быкоў]], ад выклікаўшы грамадскі рэзананс гэтаю ідэяй, кардынал паспешліва адмовіўся ад прапановы.

У [[1749]] годзе Папа [[Бенедыкт XIV]] адобрыў у якасці афіцыйнай палітыкай [[Каталіцкая Царква|Царквы]] той факт, што Калізей з’яўляецца святым месцам, дзе былі забіты першыя хрысціяне. Ён забараніў выкарыстанне Калізея ў якасці кар'еру і асвяціў будынак, загадаўшы ўсталяваць крыж, заявіўшы, што будынак асвечаны крывёю хрысціянскіх мучанікаў, якія там загінулі. Аднак няма ніякіх гістарычных сведчанняў, каб падтрымаць заяву Бенедыкта, і няма нават ніякіх доказаў таго, што хто-небудзь да [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]] выказваў падобную здагадку. Такім чынам няма ніякіх гістарычных падстаў для такой здагадкі. Пазней Папа быў ініцыятарам розных праектаў стабілізацыі і аднаўлення Калізея, правёўшы выдаленне з будынку расліннасці, якая пагражала пашкодзіць яго далей. Фасад быў узмоцнены цэглай у [[1807]] і [[1827]] гады, а рамонт інтэр'еру быў зроблены ў [[1831]], [[1846]] і [[1930]] гадах. Ніжнія паверхі арэны былі часткова раскапаныя ў [[1810]]—[[1814]] і [[1874]] гадах, і цалкам выкапана ў [[1930]] годзе, у часы панавання ў Італіі [[Беніта Мусаліні]].<ref name="Claridge"/>

Калізей з’яўляецца сёння адной з самых папулярных славутасцей Рыму для турыстаў, атрымліваючы мільёны наведвальнікаў штогод. Наступствы забруджвання навакольнага асяроддзя і агульнага пагаршэння з цягам часу выклікала выпрацоўку плану рэстаўрацыі, якая была ажыццёўлена ў перыяд паміж [[1993]] і [[2000]] гадамі, пры агульным кошце ў 40 млрд італьянскіх ліраў. У апошнія гады арэна стала сімвалам міжнароднай кампаніі супраць [[смяротнае пакаранне|смяротнага пакарання]], якое было скасавана ў Італіі ў [[1948]] годзе. Некалькі дэманстрацый супраць смяротнага пакарання адбыліся ў пярэдняй частцы Калізея ў [[2000]] годзе. З таго часу, як жэст супраць смяротнага пакарання, мясцовыя ўлады Рыма змяняюць колер начнога асвятлення Калізея ад белага да залатога, калі чалавек прысуджаны да смяротнага пакарання ў любой кропцы свету атрымлівае змякчэння прысуду або цалкам вызваляецца,<ref>[http://edition.cnn.com/SPECIALS/views/y/2000/02/young.italydeath.feb24/ «On Italy's passionate opposition to death penalty»]. CNN.</ref> або, калі юрычна адмяняецца смяротнае пакаранне ў якім-небудзь рэгіёне. Зусім нядаўна, Калізей быў асвечаны ў залаты колер, калі смяротнае пакаранне было адменена ў амерыканскім штаце [[Нью-Мексіка]] ў красавіку [[2009]] года.<ref>[http://www.kandle.ie/coliseum-lit-up-for-death-penalty-abolition-in-new-mexico/ Coliseum lit up for death penalty abolition in New Mexico] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20151024224839/http://www.kandle.ie/coliseum-lit-up-for-death-penalty-abolition-in-new-mexico/ |date=24 кастрычніка 2015 }}. Kandle</ref><ref>[http://www.deathpenaltyinfo.org/international-roman-colosseum-lit-mark-connecticuts-abolition-death-penalty Roman Colosseum Lit to Mark Connecticut's Abolition of Death Penalty]. Death Penalty Information Center</ref>

З-за дрэннага ўнутраннага стану арэны, немэтазгодна выкарыстоўваць Калізей на сёння для правядзення буйных мерапрыемстваў, бо толькі некалькі сотняў гледачоў могуць быць размешчаныя ў часовых трыбунах. Тым не менш, вялікая колькаьсц канцэртаў была праведзена звонку арэны, выкарыстоўваючы Калізей у якасці фону.

== Архітэктура ==
[[Выява:Coliseo, Roma, Italia, 2022-09-15, DD 85.jpg|thumb|250px|Унутры Калізея]]
Падобна на іншыя рымскія амфітэатры, амфітэатр Флавія прадстаўляе ў плане [[эліпс]], сярэдзіна якога занята [[арэна]]й і навакольнамі да яе канцэнтрычнымі колцамі месцаў для гледачоў. Ад усіх збудаванняў такога роду Калізей адрозніваецца сваёй велічынёй. Гэта самы грандыёзны антычны амфітэатр: даўжыня яго вонкавага эліпса складае 524 метры, вялікая вось — 187,77 метраў, малая вось — 155,64 метраў, даўжыня арэны — 85,75 метраў, яе шырыня — 53,62 метраў; вышыня яго сценаў — ад 48 да 50 метраў. Пры такіх памерах ён быў здольны змясціць у сябе каля 50 тысяч гледачоў. Амфітэатр Флавія быў пабудаваны на падмурку таўшчынёй у 13 метраў.

Сцены Калізея ўзведзеныя з буйных кавалкаў або блокаў з [[траверцін]]авага каменю або траверцінавага [[мармур]]у, які здабывалі ў бліжэйшым горадзе [[Тывалі|Цівалі]]. Блёкі злучаліся паміж сабой стальнымі сувязямі агульнай вагой прыкладна ў 300 тонаў<ref name="Claridge"/>; для ўнутраных частак ужывалі таксама мясцовы [[туф]] і [[цэгла|цэглу]]. Пры пабудове Калізея былі выкарыстаны тыповыя для рымскай архітэктуры ардэрныя [[Аркада (архітэктура)|аркады]] з ардэрнай суперпазіцыі.

[[Выява:Colosseum. Half cross section.jpg|thumb|240px|злева|Калізей у разрэзе]]
Архітэктурна-лагістычнае рашэнне, прымяненае ў Калізеі і атрымаўшая назва vomitoria (ад [[лацінская мова|лац.]] ''Vomere'' — «вывяргаць»), прымяняецца пры будаўніцтве [[стадыён]]аў да гэтага часу: мноства ўваходаў размяшчаюцца раўнамерна па ўсім перыметры будынка. Дзякуючы гэтаму публіка магла запоўніць Калізей за 15 хвілін і пакінуць іх за 5 хвілін. Калізей меў 80 уваходаў, з якіх 4 былі прызначаны для вышэйшай знаці і вялі ў ніжні шэраг. Простыя гледачы ўваходзілі ў амфітэатр з-пад [[арка|арак]] ніжняга паверха, пазначаных лічбамі ад I да LXXVI, і падымаліся да сваіх месцаў па лесвіцах, якіх было таксама 76. Гэтыя месцы былі размешчаны вакол усёй арэны ў выглядзе шэрагаў каменных лавак, узнімальных адна над іншай ({{lang-la|gradus}}). Ніжні шэраг, або подыум ({{lang-la|podium}}), быў прызначаны выключна для імператара, яго сямейства, сенатараў і вясталак, прычым імператар меў асаблівае, узвышанае сядзенне ({{lang-la|pulvinar}}). Подыум адасобліваўся ад арэны [[парапет]]ам, досыць высокім для таго, каб засцерагчы гледачоў ад нападу выпушчаных на арэну жывёл. Далей ішлі месцы наогул для публікі, якія ўтвараюць тры ярусы ({{lang-la|maeniana}}), адпаведна ярусам фасаду будынка. У першым ярусе, які заключае ў сабе 20 шэрагаў лавак (зараз цалкам разбураных), сядзелі гарадскія ўлады і асобы, якія належаць да саслоўя коннікаў; другі ярус, які складаўся з 16 шэрагаў лавак, прызначаўся для людзей, якія маюць правы рымскага грамадзянства. Сцяна, аддзяляўшая другі ярус ад трэцяга, была даволі высокай, лавы ж трэцяга яруса былі размешчаны на больш крутой нахільнай паверхні; гэта прылада мела на мэце даць наведвальнікам трэцяга ярусаў магчымасць лепш бачыць арэну і ўсё, што адбываецца на ёй. Гледачы трэцяга ярусаў належалі да ніжэйшых саслоўях. Над гэтым ярусам знаходзіўся [[порцік]], які апяразвае ўсю акружнасць будынка і прымыкае адным сваім бокам да яго знешняй сцяны.

На яго даху, падчас паказу, змяшчаліся матросы імператарскага флоту, камандзіраваныя для нацягвання над амфітэатрам [[велярыум|вялізнага тэнта]] для абароны гледачоў ад пякучых прамянёў сонца або ад непагадзі. Тэнт прымацоўваўся з дапамогай лінаў да мачтаў, расстаўленых па верхнім краю сцяны. У многіх месцах знешняга карнізу яшчэ да гэтага часу бачныя адтуліны, праз якія праходзілі такія мачты, якія абапіраліся сваім ніжнім канцом у камяні з сцяны, як бы [[кранштэйн]]ы, якія да гэтага часу з’яўляюцца ацалелымі там, дзе яшчэ захаваўся чацвёрты паверх. Месцы для гледачоў падпіраюць знізу магутная скляпеністая канструкцыя, якая заключае ў сабе праходныя калідоры ({{lang-la|itinera}}), камеры рознага прызначэння і лесвіцы, якія вядуць у верхнія ярусы.

=== Месцы для сядзення ===
[[Выява:Colosseo3.JPG|thumb|180px|Выгляд на Калізей з Апіянавага пагорка]]
Згодна з хранографам [[354]] года, амфітэатр умяшчаў у сябе каля 87 тысяч чалавек, аднак паводле сучасных падліках, Калізей быў здольны змясціць толькі 50 тысяч чалавек. Месцы для сядзення былі падзелены на ўзроўні, кожны з якіх быў прызначаны для пэўнага саслоўя ці групы людзей. На поўначы і поўдні размяшчаліся месцы для імператара і [[вясталка|вясталак]], гэтыя месцы забяспечвалі добры від на арэну. На гэтым жа ўзроўні знаходзіліся месцы для сенатараў, якім дазвалялася прыносіць з сабой свае крэслы. Вельмі характэрна, што на некаторых месцах для сената можна знайсці высечаныя імёны сенатараў [[V стагоддзе|V стагоддзя]], якія, відаць, служылі для рэзервацыі месцаў. Вышэй на ўзровень для сената былі месцы для саслоўя коннікаў, а вышэй коннікаў размяшчаліся грамадзяне Рыма, падзеленыя на дзве катэгорыі: для заможных грамадзян, якія знаходзіліся адразу вышэй ваяроў, і маламаёмных грамадзян, якія размяшчаліся яшчэ вышэй рымскай шляхты.

Пазней, у часы панавання імператара [[Даміцыян]]а, быў прыбудаваны высокі ўзровень, прызначаўшыся для бедных грамадзян, [[рабства|рабоў]] і жанчын. У большасці, гэта былі стаячыя месцы. Акрамя таго, некаторым групам людзей быў наогул забаронены ўваход у Калізей, у прыватнасці магільшчыкам, акцёрам і былым [[гладыятар]]ам.<ref name="Claridge"/>

=== Суседнія будынкі ===
Калізей у былыя часы меў развітую інфраструктуру. У дадатак да амфітэатру, многія іншыя будынкі, якія размяшчаліся паблізу былі звязаны з гульнямі і амфітэатрам. Адразу на ўсход ад Калізея размяшчаюцца рэшткі [[Людус Магнус]] ({{lang-la|Ludus Magnus}}), навучальнай школы для [[гладыятар]]аў. Гэты будынак быў звязаны з Калізеем па падземным пераходзе, каб забяспечыць лёгкі шлях пераходу гладыятараў да арэны. Людус Магнус меў сваю меншую арэну для навучання, якое само па сабе з’яўлялася папулярным месцам для рымскіх гледачоў. Іншыя навучальныя ўстановы для гладыятараў размяшчаліся ў тым жа раёне, у тым ліку [[Людус Матуцынус]] ({{lang-la|Ludus Matutinus}}), дзе навучаліся байцы з жывёламі, а таксама [[дакі|дакаўскія]] і [[галы|гальскія]] школы.

Таксама непадалёк ад Калізея быў арсенал ({{lang-la|Armamentarium}}), які ўключаў памяшканні для захоўвання зброі; Сумум Харагіум ({{lang-la|Summum Choragium}}), дзе захоўвалася тэхніка, бальніца ({{lang-la|Sanitarium}}), дзе меліся сродкі для лячэння параненых гладыятараў, і Спалярыум ({{lang-la|Spoliarium}}), дзе ўтылізаваліся трупы гладыятараў.

Па ўсім перыметры Калізея, на адлегласці 18 метраў ад перыметра, меўся шэраг паведамляльных высокіх каменняў, з якіх засталося толькі пяць на ўсходнім баку ад амфітэатру. існуюць розныя тлумачэнні на конт іх функцыі, магчыма яны адзначалі рэлігійныя межы, або з’яўляліся знешняй мяжой для праверкі квіткоў або як апора для навесу або казырку.<ref name="Claridge"/> Прама побач з Калізеем размяшчаецца [[Трыўмфальная арка Канстанціна|Трыўмфальная арка]] імператара [[Канстанцін I Вялікі|Канстанціна]].

== Хрысціяне і Калізей ==
[[Выява:Jean-Léon Gérôme - The Christian Martyrs' Last Prayer - Walters 37113.jpg|thumb|260px|злева|«Апошнія пацеры хрысціянскіх мучанікаў» працы [[Жан-Леон Жэром|Жана-Леона Жэрома]] (1883)]]
Няма прамых гістарычных дакументаў ці захаваных рэчыўных доказаў таго, што Калізей выкарыстоўваўся як месца пакарання хрысціян.<ref name="Smithsonian">{{Спасылка
| аўтар = Том Мюлер
| дата публікацыі = студзеня 2011
| url = http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Secrets-of-the-Colosseum.html
| загаловак = Secrets of the Colosseum
| назва праекту = Smithsonian.com
| дата = 13 лістапада 2013
| мова = en
| title = Архіўная копія
| access-date = 12 снежня 2018
| archive-url = https://web.archive.org/web/20140109085001/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Secrets-of-the-Colosseum.html
| archive-date = 9 студзеня 2014
| url-status = dead
}}</ref><ref name="ItalyGuidesCommon">{{Спасылка
| url = http://www.italyguides.it/us/roma/colosseum.htm
| загаловак = The Roman Coliseum
| назва праекту = Italy Guides
| дата = 13 лістапада 2013
| мова = en
}}</ref>

У [[Ранняе Сярэднявечча|Раннім Сярэднявеччы]] Калізей, відавочна, не разглядаўся як святое месца. Яго выкарыстанне ў якасці крэпасці, а потым як кар'ера, дэманструе, што будынку надавалася мала духоўнага значэння. У той самы час месцы, звязаныя з хрысціянскімі мучанікамі, звычайна шырока шанаваліся. Між тым Калізей не ўваходзіў ані ў лік складзеных маршрутаў пілігрымаў, ані ў іншыя працы, як твор [[12 стагоддзе|XII стагоддзя]] «Цуды горада Рыма» ({{lang-la|Mirabilia Urbis Romae}}), які сцвярджае, што [[цырк Фламінія]], а не Калізей, выкарыстоўваўся ў якасці месца катавання хрысціянскіх мучанікаў. Частка Калізея была месцам размяшчэння хрысціянскага ордэна Святога Сальватора, але, мабыць, месца гэта было абрана без уліку нейкіх рэлігійных прычын.

Згодна з крыніцамі, толькі з [[16 стагоддзе|XVI]] і [[17 стагоддзе|XVII стагоддзяў]] Калізей пачаў разглядацца як месца, якое мае дачыненне да хрысціянскіх мучанікаў. Папа [[Пій V]], раіў пілігрымам захоўваць пясок з арэны Калізея як рэліквію, якая прасякнутая крывёю закатаваных вернікаў. Асаблівую папулярнасць гэтая тэорыя набыла амаль праз стагоддзе, дзякуючы [[Фіяравантэ Марцінелі]], які паставіў Калізей на чале спісу святых месцаў, звязаных з мучанікамі, у сваёй кнізе [[1653]] года «Рым ад паганскіх абрадаў» ({{lang-la|Roma ex ethnica sacra}}).

Кніга Марцінелі, відавочна, аказала ўплыў на грамадскую думку, бо адказам на прапанову кардынала Альцьеры праводзіць у Калізеі баі быкоў было абурэнне і грамадскі розгалас. Пасля спрэчкі, якая адбылася неўзабаве пасля гэтага, перакананы Папа [[Клімент X]] загадаў закрыць знешнія аркады Калізея і аб’явіў іх святым месцам, хоць здабыча камення тут яшчэ працягвалася некаторы час.

На просьбу святога [[Леанард з Порта Маўрыцыа|Леанарда з Порта Маўрыцыа]], Папа [[Бенедыкт XIV]] забараніў здабычу камення і матэрыялаў у Калізеі і ўсталяваў хросны шлях вакол арэны, які праводзіўся да лютага [[1874]] года. Святы [[Бенедыкт Іосіф Лабр]] правёў апошнія гады свайго жыцця ў сценах Калізея, жывучы толькі на міласць да сваёй смерці ў [[1783]] годзе. Некалькі разоў у [[19 стагоддзе|XIX стагоддзі]] Папы фінансавалі рамонтна-рэстаўрацыйныя працы ў Калізеі. Збудаванне і сёння шчыльна захоўвае сувязь з [[хрысціянства]]м. Крыжы знаходзяцца ў некалькіх кропках вакол арэны і кожную [[вялікая пятніца|вялікую пятніцу]] Папа асабіста водзіць працэсіі «Крыжовага шляху» да амфітэатра.

== Выкарыстанне ==
[[Выява:Jean-Leon Gerome Pollice Verso.jpg|thumb|260px|«Pollice verso» працы [[Жан-Леон Жэром|Жана-Леона Жэрома]] (1872)]]
Калізей выкарыстоўваўся як месца правядзення гладыятарскіх баёў, а таксама для шэрагу іншых мерапрыемстваў.<ref>{{Спасылка 
| url = http://www.roman-empire.net/children/builders.html
| загаловак = The great Builders
| назва праекту = Roman-Empire.net
| дата = 13 лістапада 2013
| мова = en
}}</ref> Усе мерапрыемствы ладзіліся прыватнымі асобамі, а не дзяржавай. Яны мелі моцны рэлігійны элемент, але таксама дэманстравалі сілу і прэстыж сям'і. Іншым папулярным тыпам мерапрыемстваў было паляванне на жывёл ({{lang-la|venatio}}).<ref name="ColosseumUsage">{{Спасылка
| url = http://www.colosseum.net/listingview.php?listingID=5
| загаловак = Usage of Colosseum
| назва праекту = Colosseum.net
| дата = 13 лістапада 2013
| мова = en
| title = Архіўная копія
| access-date = 20 лістапада 2013
| archive-url = https://web.archive.org/web/20131102210223/http://www.colosseum.net/listingview.php?listingID=5
| archive-date = 2 лістапада 2013
| url-status = dead
}}</ref> Дзеля гэтага выкарыстоўвалася вялікая колькасць разнастайных дзікіх звяроў, у асноўным завезеных з [[Афрыка|Афрыкі]] і [[Блізкі Усход|Блізкага Усходу]], як [[насарогі]], [[бегемот]]ы, [[слон|сланы]], [[жырафа|жырафы]], [[зубар|зубры]], [[леў|ільвы]], [[пантэры]], [[леапард]]ы, [[мядзведзь|мядзведзі]], [[тыгр]]ы, [[кракадзілы]] і [[страус]]ы. Бітвы і паляванні часцяком праходзілі з выкарыстаннем складаных канструкцый з рухомых дрэваў і будынкаў, якія ўсталёўваліся на арэне. Такія падзеі часам праходзілі ў велізарных маштабах, як мяркуецца, [[Марк Ульпій Траян|Траян]] адсвяткаваў сваю перамогу ў [[Дакія|Дакіі]] ў [[107]] годзе, зладзіўшы такое мерапрыемства з удзелам 11 тыс. жывёл і 10 тыс. гладыятараў на працягу 123 дзён.<ref name="ColosseumUsage"/>

Першыя гульні адбыліся на арэне за часам [[Ціт]]а ў [[80]] годзе і, згодна з запісамі старажытных пісьменнікаў, Калізей выкарыстоўваўся для правядзення пастановачных марскіх баёў. Існуюць сведчанні, што на арэне праводзілася інсцэніроўка знакамітай марской бітвы паміж [[Востраў Корфу|керкірыйскімі]] грэкамі і [[карынф]]янамі. Гэтая гіпотэза стала прадметам дэбатаў сярод гісторыкаў: хоць запаўненне Калізея вадой не з’яўлялася праблемай, незразумела, якім чынам ён заставаўся воданепранікальным, пры гэтым вады патрэбана было вельмі шмат, каб ваенныя караблі мелі месца для манеўраў. Было выказанае меркаванне, што сведчанні могуць памыляцца наконт месца правядзення такой пастаноўкі або Калізей першапачаткова меў шырокі канал пад арэнай, які пазней быў заменены на пячоры.<ref name="Claridge"/>

Таксама ў Калізеі ладзіліся пастаноўкі сцэн жывой прыроды. Дзеля гэтага мастакі, тэхнікі і архітэктары канструявалі лясы і хмызнякі з выкарыстаннем рэальных дрэваў, пасаджаных у пясок арэны, пасля чаго на арэну запускалі звяроў. Такія сцэны маглі быць выкарыстаныя проста для адлюстравання натуральнага асяроддзя, ці маглі служыць у якасці месца для палявання.

=== Наш час ===
[[Выява:Panoramic photograph of interior of Colosseum.jpg|thumb|230px|Калізей у 2011 годзе]]
Сёння Калізей з’яўляецца галоўнай славутасцю [[Рым]]а. Штогод мільёны турыстаў наведваюць унутранную частку арэны.<ref name="ItalyGuidesHistory">{{Спасылка
| дата публікацыі = 9 студзеня 2012
| url = http://romancolosseum.org/roman-colosseum-history/
| загаловак = Roman Colosseum History
| назва праекту = Italy Guides
| дата = 13 лістапада 2013
| мова = en
}}</ref> Уваход для грамадзян [[Еўрапейскі Саюз|Еўрапейскага Саюза]] часткова субсідуецца, таму для грамадзян ЕС ва ўзросце да 18 гадоў і пасля 65 кошт на ўваход зніжаны.<ref name="Rome.info">{{Спасылка
| url = http://www.rome.info/colosseum/
| загаловак = Roman Colosseum
| назва праекту = Rome.info
| дата = 13 лістапада 2013
| мова = en
}}</ref> На верхнім паверсе знешняй сцяны будынку існуе музей прысвечаны [[Эрас]]у. Частка падлогі арэны была знятая. Пад Калізеем праходзіць сетка падземных праходаў, якія калісьці выкарыстоўвалі для перавозкі дзікіх звяроў і гладыятараў на арэну. Яна была адкрыта для агляду турыстамі ўлетку [[2010]] года.<ref>
{{Спасылка 
| аўтар = Nick Squires
| год = 2010
| url = http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/7849829/Colosseum-to-open-gladiator-passageways-for-first-time.html
| загаловак = Colosseum to open gladiator passageways for first time
| назва праекту = The Daily Telegraph
| дата = 2 лістапада 2013
| мова = en
}}</ref>
Калізей таксама з’яўляецца месцам правядзення цырымоній [[Каталіцкая Царква|Каталіцкай царквы]]. Да прыкладу, Папа [[Бенедыкт XVI]] прыводзіў «Крыжовы шлях» у Калізеі ў вялікую пятніцу.<ref>
{{Кніга
|аўтар = Joseph M Champlin
|загаловак = The Stations of the Cross With Pope John Paul II
|выдавецтва = Liguori Publications
|год = 1994
|isbn = 0-89243-679-4
}}</ref>

== Флора ==
[[Выява:Colosseum-flora.jpg|thumb|200px|справа|Расліны на ўнутраных сценах Калізея]]
Калізей мае шырока і добра дакументаваную гісторыю сваёй [[флора|флоры]] з тых часоў, калі [[Даменіка Панаролі]] зрабіў першы каталог раслін Калізея ў [[1643]] годзе. З тых часоў у будынку было налічана агулам 684 відаў. Пік прыпаў на [[1855]] год, калі ў Калізеі адначасова налічвалася да 420 відаў. У [[1871]] годзе былі распачаты спробы выкараніць расліннасць, з-за асцярог, што муру можа быць нанесена шкода, але большая частка гэта расліннасці вярнулася ізноў.<ref name="Claridge"/> На сёння ў будынку налічваецца 242 відаў раслін, з іх 200 упершыню былі выяўлены яшчэ Панаролі.

Змены ў відавым багацці раслін могуць быць абумоўлены змяненнем [[клімат]]у Рыма на працягу стагоддзяў. Акрамя таго, міграцыя [[птушкі|птушак]], кветак і рост горада, што прывёў да таго, што Калізей зараз размяшчаецца ў цэнтры Рыма, а не на ўскраіне старажытнага горада, а таксама наўмысная перавозка некаторых відаў, таксама могуць разглядацца ў якасці гэтых прычын. Існуе таксама здагадка, што багацце відаў было абумоўлена тым, што насенне магло міжволі трапіць у горад праз жывёл, якіх прывозілі сюды з усіх куткоў імперыі.

{{зноскі}}

== Гл. таксама ==
* [[Амфітэатр у Сіракузах]]
* [[Плошча Калізея]]

== Спасылкі ==
{{commonscat-inline|Colosseum|Калізей}}
* [http://commons.wikimedia.org/wiki/Amphitheatre#Carnuntum Фота антычных амфітэатраў]
* [http://www.the-colosseum.net Сайт пра Калізей (англ., іт.)]
* [http://www.italyguides.it/us/roma/colosseum.htm 3D-агляд Калізея]
* [http://www.antica.lt/page-id-308.html Калізей]

{{Новыя сем цудаў свету}}
{{Славутасці Рыма}}
{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Славутасці Рыма]]
[[Катэгорыя:Сусветная спадчына ў Італіі]]
[[Катэгорыя:Амфітэатры Старажытнага Рыма]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Новыя сем цудаў свету]]