Прагляд зыходнага тэксту старонкі Кембрыйскі перыяд

{{Геахраналагічная шкала}}

'''Кембрый''' (''Кембрыйскі перыяд'', ''Кембрыйская сістэма'') — [[Геалогія|геалагічны]] перыяд, з яго пачынаецца [[Палеазой]]. Пачаўся каля 542±1 млн гадоў таму, скончыўся 488±2 млн. гадоў таму, працягваўся прыкладна 51—57 млн. гадоў. Кембрыйская сістэма ўпершыню вылучаная ў [[1835]] г. даследчыкам А. Сэджвікам і атрымала назву ад рымскага наймення Уэльса — Cambria. Ён вылучыў 3 аддзелы кембрыя. Міжнародная камісія па [[Стратыграфія|стратыграфіі]] прапанавала з 2008 года ўвесці 4 аддзел.

'''Кембрыйскі перыяд''', паводле іншых крыніц, пачаўся прыкладна 570 млн. гадоў назад, магчыма, некалькі раней, і працягваўся 70 млн гадоў. Пачатак гэтаму перыяду паклаў дзіўнай сілы [[Эвалюцыя|эвалюцыйны]] выбух, падчас якога на Зямлі ўпершыню з’явіліся прадстаўнікі большасці асноўных груп жывёл, вядомых сучаснай навуцы.
Ніхто ў дакладнасці не ведае, як выглядала карта свету ў кембрыйскую эпоху, ясна толькі, што яна моцна адрознівалася ад сённяшняй. Папярок экватара раскінуўся велічэзны мацярык Гандвана, які ўключаў у сябе часткі сучасных [[Афрыка|Афрыкі]], [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкі]], Паўднёвай Еўропы, [[Блізкі Усход|Блізкага Усходу]], [[Індыя|Індыі]], [[Аўстралія|Аўстраліі]] і [[Антарктыда|Антарктыды]]. Акрамя [[Гандвана|Гандваны]], на зямным шары было яшчэ чатыры мацерыка меншых памераў, якія размясціліся на месцы цяперашніх [[Еўропа|Еўропы]], [[Сібір]]ы, [[Кітай|Кітая]] і [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыкі]] (але ў сукупнасці з паўночна-заходняй [[Брытанія]]й, заходняй [[Нарвегія]]й і часткамі Сібіры). Паўночна-Амерыканскі мацярык таго часу вядомы пад назвай Лаўрэнція.

У тую эпоху [[клімат]] на [[Планета Зямля|Зямлі]] быў цяплейшы, чым цяпер. Трапічныя ўзбярэжжы мацерыкоў аблямоўвалі гіганцкія [[рыф]]ы з страматалітаў, якія шмат чым нагадвалі каралавыя рыфы сучасных трапічных вод. Але рыфы гэтыя патроху памяншаліся ў памерах, паколькі мнагаклетачныя [[жывёлы]] актыўна іх паядалі. На сушы ў тыя часы не было ані расліннасці, ані глебавага пласту, таму вада і вецер разбуралі яе значна хутчэй, чым цяпер. У выніку ў мора змывалася вялікая колькасць асадкаў.

== Загадка шкілетаў ==
Жывёлы, пакуль у іх не сфарміраваліся цвёрдыя [[шкілет]]ы, вельмі рэдка захоўваліся ў выглядзе скамянеласцей. Адпаведна і звестак пра іх дайшло да нас вельмі мала.

Для таго, каб у арганізме жывёлы адкладаліся мінералы, неабходныя для фарміравання шкілета, патрабуецца пэўная колькасць кіслароду. Магчыма, канцэнтрацыя [[кісларод]]у ў [[Атмасфера|атмасферы]] стала дастатковай для гэтага толькі ў раннім кембрыі.

Першыя шкілеты складаліся ў асноўным з карбанату кальцыю. Новыя драпежнікі паядалі старажытныя страматалітавыя рыфы, і тыя, разбураючыся, выкідвалі ў ваду акіянаў усё больш і больш кальцыю, прыдатнага для фарміравання шкілетаў і ракавін. Ракавіны і панцыры не толькі служылі надзейнай апорай арганізму жывёл, але і абаранялі іх ад драпежнікаў.

Больш цвёрдыя шкілеты дазвалялі жывёлам перайсці да новага ладу жыцця: яны змаглі прыўздымацца над донным глеем і хутчэй перамяшчацца па марскім дне. Як толькі ў жывёл развіліся членістыя канечнасці, ім сталі даступныя самыя разнастайныя спосабы руху, у тым ліку поўзанне і плаванне. Шчаціністыя канечнасці падыходзілі таксама для фільтравання [[Ежа|ежы]] з марской вады, а членістыя [[рот]]авыя органы давалі новыя магчымасці для захватвання здабычы.

== «Кембрыйскі выбух» ==
Кембрыйскі эвалюцыйны выбух — адна з найвялікшых загадак у гісторыі развіцця жыцця на Зямлі. Спатрэбілася 2,5 млрд. гадоў, каб прасцейшыя [[Клетка|клеткі]] развіліся ў больш складаныя эўкарыётныя клеткі, і яшчэ 700 млн. гадоў для ўзнікнення першых шматклетачных арганізмаў. А затым, усяго за нейкія 100 млн. гадоў, мір аказаўся заселены неверагодна разнастайнымі шматклетачнымі жывёламі. З тых часоў больш за 500 млн. гадоў на Зямлі не з’явілася ніводнага новага [[Тып (біялогія)|тыпу]] жывёл.
У кембрыйскі перыяд на Зямлі існавалі велічэзныя вобласці, занятыя кантынентальным шэльфам, або мацерыковымі водмелямі. Тут узніклі ідэальныя ўмовы для жыцця: дно, пакрытае пластом мяккага глею, і цёплая [[вада]]. Дагэтуль ў атмасферы ўтварылася шмат кіслароду, хоць яго і было менш, чым сёння. Развіццё цвёрдых пакроваў прывяло да з’яўлення новых жыццёвых формаў, такіх, як [[членістаногія]], [[артраподы]]. Жывёлам спатрэбіліся новыя спосабы абароны ад новых высокаарганізаваных драпежнікаў. Палепшыліся сродкі іх абароны — і ўжо драпежнікам прыйшлося выпрацоўваць новыя метады палявання.
На працягу кембрыйскага перыяду ўзровень мора неаднаразова павышаўся і паніжаўся. Пры гэтым некаторыя папуляцыі выміралі, а месцы іх пасялення займалі іншыя жывёлы, якім, у сваю чаргу, прыходзілася прыстасоўвацца да новых умоў жыцця. Жывёльны свет станавіўся разнастайней. Ніколі больш на нашай планеце не будзе такой колькасці незанятых экалагічных ніш і такой слабой канкурэнцыі паміж відамі — іншымі словамі, неабмежаваных магчымасцей для эксперыментавання з боку прыроды.

== Бургескія гліністыя сланцы ==
У 1909 г. амерыканскі палеантолаг Чарлз Дулітл Уолкат зрабіў адно з «адкрыццяў стагоддзя». У Канадскіх [[Скалістыя горы|Скалістых гарах]], на вышыні каля 2400 м, ён выявіў невялікую лінзу гліністага [[Сланец|сланца]] з неверагоднай колькасцю вельмі дзіўных акамянеласцей мяккацелых жывёл, многія з якіх добра захаваліся. Яны жылі ў раннім кембрыі на глейкім плыткаводдзі па суседстве з вялікім рыфам. Відавочна, частка глейкага берага абвалілася і захапіла з сабой гэтых жывёл у глыбокую донную ўпадзіну, прыхапіўшы на шляху тых, хто жыў у воднай тоўшчы над рыфам; усе яны аказаліся хутка пахаваныя пад тоўстым пластом глею.
Навукоўцы лічаць, што бургескія сланцы сфарміраваліся ў пачатку кембрыйскага перыяду. У іх сустракаюцца самыя разнастайныя віды жывёл, адсутныя ў больш старажытных пародах. Тут і артраподы, якія поўзалі ў глеі, паядаючы дэтрыт (арганічныя рэшткі), і іх суродзічы — актыўныя плывуны, якія здабывалі корм шляхам фільтравання вады. Некаторыя плаваючыя членістаногія, напрыклад сіднеі, магчыма, былі драпежнікамі. Іншыя жывёлы жылі альбо на глеі, альбо ў яго тоўшчы. Сярод іх можна вылучыць шматлікія разнавіднасці [[Губкі|губак]]; на доўгіх атожылках некаторых з іх сяліліся брахіаподы (плечаногія), каб фільтраваць ваду.

Даследуючы бургескія гліністыя сланцы, Уолкат выдзеліў у іх каля 70 родаў і 130 [[Біялагічны від|відаў]] розных жывёл. Многім з іх ён прысвоіў назвы, узятыя з мясцовых говараў паўночнаамерыканскіх індзейцаў. Так, «віваксія» азначае «ветраны», а «одарай» значыць «конусападобны». Самі жывёлы аказаліся не менш дзіўнымі, чым іх назвы. Некаторых з іх яшчэ можна аднесці да якой-небудзь сучаснай групы жывёл, аднак большасць не мае нічога агульнага з іншымі вядомымі нам істотамі, вымершымі альбо тымі, якія жывуць цяпер.
Скажам, у гошуцшенш, вельмі незвычайных істот, была цыбулепадобная [[галава]] і рад шыпоў, якія праходзілі ўздоўж спіны. Апабінія мела пяць вачэй — чатыры з іх на сцяблінках — і доўгі гнуткі лычык, якім яна, відавочна, высмоктвала з марскога дна дэтрыт.
Некаторыя жывёлы, валодалі рысамі, уласцівымі адразу некалькім сучасным тыпам. Адонтагрыфус, напрыклад, быў падобны да плоскага сегментаванага чарвяка, але вакол яго рота раслі вусікі, як у членістаногіх, і мноства маленечкіх зубоў. У нехтакарыса галава і верхняя частка тулава былі як у ракападобных, а ніжняя частка тулава і [[хвост]] — як у пазваночных жывёл.

== Жыццё ў морах ==
Эвалюцыйны выбух ранняга кембрыю прывёў да ўзнікнення мноства разнастайных істот. Найважныя з іх — трылабіты, членістаногія жывёлы, шмат у чым падобныя да сучасных мечахвостаў. Іх цела былі пакрыты шчытападобнымі панцырамі. Большасць ранніх трылабітаў насяляла марское дно, аднак некаторыя плавалі ў вадзе над паверхняй дна.
У марской вадзе жыло і мноства іншых арганізмаў. Яны ўтваралі харчовы ланцуг, у аснове якога знаходзіліся мільёны плаваючых водарасцей і мікраскапічных жывёл. На некаторых з іх, напрыклад у фарамініфер і прымітыўных крэветак, якія з’явіліся яшчэ ў дакембрыі, паступова ўтварыліся цвёрдыя пакровы. Марскія хвалі пераносілі з месца на месца медуз і роднасных ім жывёл, а да канца кембрыйскага перыяду ў морах з’явіліся і высокаарганізаваныя драпежнікі — такія, як [[галаваногія]] малюскі (накшталт сучасных васьміногаў і кальмараў) або прымітыўныя панцырныя рыбы.

У донным глеі кешкаліся шматлікія чарвякі, якія харчаваліся падаллю, прымітыўныя малюскі, а таксама [[брахіяподы]] — жывёлы з двухстворкавымі ракавінамі. Над марскім дном калыхаліся цэлыя лясы марскіх пёраў, якія фільтравалі ваду, а ў ціхіх водах жылі далікатныя шклопадобныя губкі. Да канца перыяду з’явілася мноства розных ігласкурых, у тым ліку марскія зоркі і марскія вожыкі.

== Змены на рыфах ==
Драпежнікі старанна разбуралі старажытныя дакембрыйскія страматалітныя рыфы, аднак за працу ўжо ўзяліся новыя вытворцы вапняка. Гэта былі археацыаты, прымітыўныя губкападобныя арганізмы, якія, аднак, хутка распаўсюдзіліся па ўсяму свету і эвалюцыянавалі ў мноства розных выглядаў. Археацыаты, у сваю чаргу, прыйшлі ў заняпад і поўнасцю вымерлі ў сярэдзіне кембрыю, але да таго часу ў морах з’явіліся першыя каралы — праўда, яны яшчэ не пачалі будаваць рыфы.

Канец кембрыя адзначыўся ледавіковай эпохай. Узровень мора рэзка панізіўся. Гэта прывяло да знікнення шматлікіх прыродных зон і, адпаведна, выміранню многіх відаў жывёл.

Да канца перыяду з’явіліся і першыя пазваночныя, так званыя птэраспідныя рыбы.

== Арганічны свет ==
У гэты перыяд з’явіліся:

'''[[Археацыяты]]''' (''Archaeocyathi'') мелі вапнавы, звычайна кубкападобны або ў выглядзе загнутага рогу порысты шкілет (ад грэч. kyathos — кубак). Вядома больш за 1000 відаў. Вялі прымацаваны лад жыцця.

'''Гастраподы''', або бруханогія малюскі. Цела падзелена на галаву, нагу і ўнутраны мяшок, які разам з пакрываючай яго ракавінай спіральна закручаны ў правы або, што сустракаецца рэдка, у левы бок. Ракавіны адрозніваюцца вялікай разнастайнасцю формы і скульптуры. Складаецца з трох слаёў: знешняга — рагавога, сярэдняга — фарфорападобнага і ўнутранага — перламутравага.

'''Радыяларыі''' — падклас прасцейшых класа саркодавых. Памерам ад 40 мкм да 1 мм. У выкапнёвым выглядзе захаваліся шкілеты, якія складаюцца з геаметрычна правільна размешчаных іголак. Тыя ўтвараюць рашотчатыя шары, мнагаграннікі, кольцы. Шкілеты адмёршых радыяларый, апускаючыся на дно, утваралі радыяларыевы глей.

'''Губкі''' — найбольш прымітыўныя з мнагаклетачных арганізмаў. Цела звычайнай губкі мае выгляд бакала або цыліндра, прымацаванага асновай да субстрату. Губкі здабывалі сабе ежу шляхам працэджвання вады.

'''[[Плечаногія]]''', або брахіяподы (''Brachiopoda''). Цела з брушнога і плечавога бакоў пакрыта двухстворкавай вапнавай ракавінай. Заднія краі створак злучаюцца спецыяльнымі вырастамі замка або толькі мышцамі. Для прымацавання да [[грунт]]а служыць сцяблінка. Цела брахіяподы размешчана каля задняй часткі ракавіны. Пярэдняя частка, высланая мантыяй, занята параю длінных вырастаў цела — «рукамі». На іх размешчаны шчупальцы, пакрытыя варсінкамі, якія ствараюць пастаянны прыток вады ў поласць мантыі, які дастаўляе спажыўныя часціцы і кісларод. Маецца абшырная другасная поласць цела, сэрца і кравяносныя сасуды, каляглотачнае нервовае кальцо і нервы. [[Палеазой]] — каля 7 тыс. відаў.
 
'''[[Астракоды]]''', або ракушкавыя, клас ракападобных. Цела, даўжынёй ад 0,2 да 23 мм, было заключана ў двухстворкавую ракавіну, прапітаную вапнай. Большасць астракод вяла донны лад жыцця.
 
'''Кішэчнаполасцевыя'''. Будова цела па тыпу лучавой (радыяльнай) сіметрыі, г.зн. маецца цэнтральная вось, вакол якой па радыусам размяшчаюцца ўнутраныя органы, паўтараючыся некалькі разоў у адной і то жа гарызантальнай плоскасці. Сярод кішэчнаполасцевых маюцца сядзячыя формы — паліпы і свабоднаплаваючыя — медузы. Выкапнёвыя кішэчнаполасцевыя ўключаюць гідроідных кішэчнаполасцевых, сцыфоідных кішэчнаполасцевых і каралавыя паліпы. З гідроідных кішэчнаполасцевых найбольшае значэнне мае група строматапараідэі. Сцыфоідныя кішэчнаполасцевыя былі пазбаўлены шкілетных утварэнняў, і таму сустракаюцца толькі іх рэдкія адбіткі ў [[вапна]]вых адкладаннях.

Сістэматычнае палажэнне {{bt-bellat|строматапараідэі{{!}}строматапараідэй|Stromatoporoidea}} да канца не высветлена: да кішэчнаполасцевых іх адносяць толькі ўмоўна. Яны мелі вапнавы скілет, які меў розныя формы (ад пласцінчатай да цыліндрычнай і сферападобнай) і памеры (ад некалькіх міліметраў да некалькіх метраў).

'''[[Сцыфоідныя]]''' (''Scyphozoa'') мелі форму [[медузы]] або [[Паліпы|паліпа]].

'''Монаплакафоры''' (''Monoplacophora''). Цела складалася з галавы, нагі і ўнутранага мяшка, пакрытага каўпакападобнай або плоскаспіральнай ракавінай, падасланай мантыяй.

'''[[Табуляты]]''' (''Tabulata'') — позні кембрый. Падклас вымершых каралавых паліпаў. Калоніі масіўныя, кусцістыя з невялікіх трубчатых каралітаў, акруглых або многавугольных у сячэнні.

'''[[Трылабіты]]''' (''Trilobita'') — вымерлы клас марскіх членістаногіх.

== Хордавыя ==
У кембрыі з’явіліся першыя [[хордавыя]] жывёлы, прадстаўнікі групы, эвалюцыя якой у выніку прывяла да ўзнікнення на Зямлі [[чалавек]]а. Усе хордавыя на нейкім этапе свайго развіцця маюць жаберныя шчыліны і выразна вылучаную нервовую трубку, якая ідзе ўздоўж спіны, па абедзвюх баках якой размяшчаюцца парныя групы мышцаў. Потым вакол нервовай трубкі ўтвараецца касцяны пазваночнік або хрыбет, таму вышэйшыя хордавыя атрымалі назву пазваночных жывёл. Хордавыя таксама маюць цвёрдую храстковую струну (хорду), якая праходзіць уздоўж спіны жывёлы на пэўным этапе яго жыццёвага цыклу.

У кембрыі, хутчэй за ўсё, існавалі тры групы ранніх хордавых. Усе яны мелі рыбападобную форму, а спінная нервовая трубка пераходзіла ў доўгі хвост, які прыводзіўся ў рух V-падобнымі групамі мышцаў. Прама за галавой размяшчаліся жаберныя шчыліны. Падобныя жывёлы жывуць на Зямлі і ў нашы дні — гэта лічынкі [[асцыдыі|асцыдый]], якія па форме нагадваюць апалонікаў, і дарослыя [[ланцэтнікі]].

Першым кандыдатам у продкі ўсіх хордавых можна лічыць маленькую рыбападобную жывёлу з бургескіх гліністых сланцаў — пікайю. Вонкава яна была падобна на ланцэтніка, з доўгай цвёрдай паласой уздоўж усяго цела і асобнымі сегментамі, падобнымі на групы мышцаў.

{{Paleozoic Footer}}

{{фарматаванне}}
{{вікіфікацыя}}
{{rq|sources|img}}

[[Катэгорыя:Геалагічныя перыяды]]
[[Катэгорыя:Палеазой]]
[[Катэгорыя:Геалогія Вялікабрытаніі]]