Прагляд зыходнага тэксту старонкі Вялікі выбух

{{Перанакіраванне|Тэорыя вялікага выбуху}}
{{Касмалогія}}
[[Выява:Universe expansion-be.png|300px|thumb|Паводле тэорыі Вялікага выбуху, Сусвет ў момант узнікнення быў у надзвычайна шчыльным і гарачым стане, які называюць касмалагічнай сінгулярнасцю]]
'''Вялі́кі вы́бух''' ({{lang-en|Big Bang}}) — гіпатэтычны пачатак пашырэння Сусвету, перад якім [[Сусвет]] знаходзіўся ў сінгулярным стане.

Звычайна зараз аўтаматычна злучаюць тэорыю Вялікага выбуху з мадэллю гарачага Сусвету, але гэтыя канцэпцыіі незалежныя адна ад адной. Гістарычна склалася ўяўленне пра халодны пачатковы Сусвеце паблізу Вялікага выбуху. Менавіта спалучэнне тэорыі Вялікага выбуху з тэорыяй гарачага Сусвету, якое падмаццоўваецца існаваннем [[рэліктавае выпрамяненне|рэліктавага выпраменьвання]], разглядаецца далей.

== Сучасныя ўяўленні тэорыі Вялікага выбуху і тэорыі гарачага Сусвету ==
Паводле сучасных уяўленняў, назіраны намі цяпер Сусвет узнік 13,77 ± 0,059 млрд гадоў назад<ref>{{cite web
 |url         = http://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_age.html
 |title       = How Old is the Universe?
 |date        = 19 июля 2010 года
 |publisher   = [[НАСА]]
 |access-date  = 2010-10-28
 |lang        = en
 |archive-url  = https://www.webcitation.org/6190rESvo?url=http://map.gsfc.nasa.gov/universe/uni_age.html
 |archive-date = 23 жніўня 2011
 |url-status     = live
}}</ref><ref>
{{cite journal
 | last = Komatsu | first = E.
 | display-authors = etal
 | year = 2009
 | title = Five-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe Observations: Cosmological Interpretation
 | journal = [[Astrophysical Journal Supplement]]
 | volume = 180 | issue = 2 | pages = 330
 | bibcode = 2009ApJS..180..330K
 | doi = 10.1088/0067-0049/180/2/330
|issn = 0067-0049 }}</ref><ref>
{{Cite journal
 | last = Menegoni | first = E.
 | display-authors = etal
 | year = 2009
 | title = New constraints on variations of the fine structure constant from CMB anisotropies
 | journal = [[Physical Review D]]
 | volume = 80| issue = 8 | pages = 087302
 | doi = 10.1103/PhysRevD.80.087302
 | arxiv = 0909.3584
|bibcode = 2009PhRvD..80h7302M }}</ref> з некаторага пачатковага сінгулярнага стану і з тых часоў бесперапынна пашыраецца і астуджаецца. Згодна вядомым абмежаванням па прымянімасці сучасных фізічных тэорый, найболей раннім момантам, які можна апісаць, лічыцца момант [[Планкаўская эпоха|Планкаўскай эпохі]] з тэмпературай прыкладна {{nobr|10<sup>32</sup> К}} ([[Планкаўская тэмпература]]) і шчыльнасцю каля {{nobr|10<sup>93</sup> г/см³}} ([[Планкаўская шчыльнасць]]). Ранні Сусвет уяўляў сабою высока-аднароднае і [[Ізатрапія|ізатропнае]] асяроддзе з незвычайна высокай шчыльнасцю энергіі, тэмпературай і ціскам. У выніку расшырэння і астуджэння ў Сусвеце адбыліся фазавыя пераходы, аналагічныя кандэнсацыі вадкасці з газу, але ў дачыненні да [[элементарная часціца|элементарным часціц]].

Прыблізна праз 10<sup>−35</sup> секунд пасля наступлення [[Планкаўская эпоха|Планкаўскай эпохі]] ([[Планкаўскі час]] — 10<sup>−43</sup> секунд пасля Вялікага выбуху, у гэты час гравітацыйнае ўзаемадзеянне адлучылася ад астатніх фундаментальных узаемадзеянняў) фазавы пераход выклікаў [[экспанента|экспанентнае]] расшырэнне Сусвету. Гэты перыяд атрымаў назву [[Інфляцыйная мадэль Сусвету|Касмічнай інфляцыі]]. Пасля заканчэння гэтага перыяду будаўнічы матэрыял Сусвету ўяўляў сабою [[Кварк-глюонная плазма|кварк-глюонную плазму]]. Праз некаторы час тэмпература ўпала да значэнняў, пры якіх стаў магчымы наступны фазавы пераход, які называецца [[барыягенезіс]]ам. На гэтым этапе [[кварк]]і і [[глюон]]ы злучыліся ў [[барыён]]ы, такія як [[пратон]]ы і [[нейтрон]]ы. Пры гэтым адначасна адбывалася асіметрычнае ўтварэнне як матэрыі, якая пераважала, так і антыматэрыі, якія ўзаемна [[Анігіляцыя|анігілявалі]], ператвараючыся ў [[выпраменьванне]].

Далейшае падзенне тэмпературы прывяло да наступнага [[Фазавы пераход|фазавага перахода]] — утварэння фізічных сіл і элементарных часціц у іх сучаснай форме. Пасля чаго наступіла [[Нуклеасінтэз|эпоха нуклеасінтэзу]], пры якой пратоны, злучаючыся з нейтронамі, утварылі ядры [[дэйтэрый|дэйтэрыя]], [[Гелій-4|гелія-4]] і яшчэ некалькіх лёгкіх [[ізатоп]]аў. Пасля далейшага падзення тэмпературы і расшырэння Сусвету надышоў наступны пераходны момант, пры якім [[гравітацыя]] стала дамінантнай сілай. Праз {{nobr|380 тысяч гадоў}} пасля Вялікага выбуху тэмпература зменшылася настолькі, што стала магчымым існаванне атамаў [[вадарод]]а (да гэтага працэсы [[іанізацыя|іанізацыі]] і [[Рэкамбінацыя, хімія|рэкамбінацыі]] пратонаў з [[электрон]]амі знаходзіліся ў раўнавазе).

Пасля эры рэкамбінацыі матэрыя стала празрыстай для выпрамянення, якое, свабодна разыходзячыся ў прасторы, дайшло да нас у выглядзе [[рэліктавае выпраменьванне|рэліктавага выпраменьвання]].

=== Праблема пачатковай сінгулярнасці ===

[[Экстрапаляцыя]] назіранага [[расшырэнне Сусвету|расшырэння Сусвету]] [[Мінулае|назад у часе]] прыводзіць, пры выкарыстанні [[агульная тэорыя адноснасці|агульнай тэорыі адноснасці]] і некаторых іншых [[альтэрнатыўныя тэорыі гравітацыі|альтэрнатыўных тэорый гравітацыі]], да ''бясконцай'' шчыльнасці і тэмпературы ў ''канечны'' момант часу ў мінулым. Памеры Сусвету тады былі роўныя нулю — ён быў сціснуты ў кропку. Гэты стан называецца [[касмалагічная сінгулярнасць|касмалагічнай сінгулярнасцю]] (часта касмалагічную сінгулярнасць вобразна называюць «нараджэннем» Сусвету).
Немагчымасць пазбегнуць сінгулярнасці ў касмалагічных мадэлях агульнай тэорыі адноснасці была даказана, у ліку іншых [[тэарэмы пра сінгулярнасці|тэарэм пра сінгулярнасці]], [[Роджэр Пенроўз|Р. Пенроўзам]] і [[Стывен Хокінг|С. Хокінгам]] у канцы 1960-х гадоў.

Тэорыя Вялікага выбуху не дае ніякай магчымасці гаварыць пра што-небудзь, што папярэднічала гэтаму моманту (таму што наша матэматычная мадэль прасторы-часу ў момант Вялікага выбуху губляе прымянімасць, пры гэтым тэорыя зусім не адмаўляе магчымасць існавання чаго-небудзь да Вялікага выбуху).
Гэта сігналізуе пра недастатковасць апісання Сусвету ''класічнай'' агульнай тэорыяй адноснасці.

Наколькі блізка да сінгулярнасці можна [[Экстрапаляцыя|экстрапаляваць]] вядомую фізіку, з'яўляецца прадметам навуковых дэбатаў, але практычна агульнапрынята, што дапланкаўскую эпоху разглядаць вядомымі метадамі нельга. Праблема існавання сінгулярнасці ў дадзенай тэорыі з'яўляецца адным са стымулаў пабудовы [[квантавая гравітацыя|квантавай]] і іншых [[альтэрнатыўныя тэорыі гравітацыі|альтэрнатыўных тэорый гравітацыі]], якія імкнуцца вырашыць гэту праблему.

Існуе некалькі гіпотэз пра ўзнікненне бачнага Сусвету (некаторыя сабраны ў відэа [http://www.bbc.co.uk/programmes/b00vdkmj BBC: Горизонт. Что было до большого взрыва?]):

* Тэорыя [[Андрэй Дзмітрыевіч Ліндэ|А. Ліндэ]] пра тое, што Сусвет бясконцы і запоўнены вельмі шчыльнай энергіяй, а наша бачная частка ўзнікла расшырэннем ([[Інфляцыйная мадэль Сусвету|інфляцыяй]]) невялікай часткі ў «бурбалку» (як узнікаюць бурбалкі ў шчыльным сыры)<ref>{{артыкул|аўтар=Линде, Андрей Дмитриевич|загаловак=Nonsingular Regenerating Inflationary Universe|спасылка=http://www.stanford.edu/~alinde/1982.pdf|мова=en|год=1982}}</ref>
* Тэорыя [[Лі Смолін]]а пра тое, што Сусветы ўзнікаюць ад выбуху «[[Гравітацыйная сінгулярнасць|сінгулярнасці]]» ўсярэдзіне [[Чорная дзірка|чорных дзірак]]<ref>{{артыкул|аўтар=Смолин, Ли|загаловак=The fate of black hole singularities and the parameters of the standard models of particle physics and cosmology|спасылка=http://arxiv.org/PS_cache/gr-qc/pdf/9404/9404011v1.pdf|мова=en|год=1992}}</ref>
* Тэорыя [[Нэйл Турак|Нэйла Турака]] пра нараджэнне Сусвету ў выніку сутыкнення «[[Брана|бран]]» (шматмерных мембран у [[Тэорыя струн|тэорыі струн]])<ref>{{артыкул|аўтар=J. Khoury, B.A. Ovrut, P.J. Steinhardt, N. Turok|загаловак=The Ekpyrotic Universe: Colliding Branes and the Origin of the Hot Big Bang|спасылка=http://arxiv.org/pdf/hep-th/0103239v3.pdf|мова=en|выданне=Physical Review|нумар=D64|год=2001|issn=123522}}</ref>

=== Далейшая эвалюцыя Сусвету ===
Паводле тэорыі Вялікага выбуху, далейшая эвалюцыя залежыць ад эксперыментальна вымернага параметра — [[Касмалагічная пастаянная|сярэдняй шчыльнасці рэчыва ў сучасным Сусвеце]]. Калі шчыльнасць не перасягае некаторага (вядомага з тэорыі) крытычнага значэння, Сусвет будзе пашырацца вечна, калі ж шчыльнасць больш крытычнай, тое працэс пашырэння некалі спыніцца і пачнецца зваротная фаза сціскання, якая вяртае да зыходнага сінгулярнага стану. Сучасныя эксперыментальныя дадзеныя адносна велічыні сярэдняй шчыльнасці яшчэ недастаткова надзейныя, каб зрабіць адназначны выбар паміж двума варыянтамі будучыні Сусвету.

Ёсць шэраг пытанняў, на якія тэорыя Вялікага выбуху адказаць пакуль не можа, аднак асноўныя яе палажэнні абгрунтаваны надзейнымі эксперыментальнымі дадзенымі, а сучасны ўзровень [[Тэарэтычная фізіка|тэарэтычнай фізікі]] дазваляе цалкам верагодна апісаць эвалюцыю такой сістэмы ў часе, з выключэннем самага пачатковага этапу — парадку сотай долі секунды ад «пачатку свету». Для тэорыі важна, што гэта нявызначанасць на пачатковым этапе фактычна аказваецца неістотнай, бо стан Сусвету, узніклы пасля праходжання дадзенага этапу, і яго наступную эвалюцыю можна апісаць цалкам верагодна.

== Гісторыя развіцця ўяўленняў пра Вялікі выбух ==

* [[1916]] — выйшла праца [[фізік]]а [[Альберт Эйнштэйн|Альберта Эйнштэйна]] «'''Асновы агульнай тэорыі адноснасці'''», у якой ён завяршыў стварэнне рэлятывісцкай тэорыі гравітацыі<ref>{{артыкул|аўтар=Einstein, Albert|загаловак=Die Grundlage der allgemeinen Relativittstheorie|спасылка=http://www.physik.uni-augsburg.de/annalen/history/einstein-papers/1916_49_769-822.pdf|мова=de|выданне=[[Annalen der Physik]]|год=1916|нумар=7|pages=769—822|issn=1521-3889}}</ref>.
* [[1917]] — Эйнштэйн на аснове сваіх ураўненняў поля развіў уяўленне пра прастору з пастаяннай у часе і прасторы крывізной (мадэль Сусвету Эйнштэйна, што азначае зараджэнне касмалогіі), увёў [[касмалагічная пастаянная|касмалагічную пастаянную Λ]]. (Пасля Эйнштэйн назваў увядзенне касмалагічнай пастаяннай адной з самых вялікіх сваіх памылак; ужо ў наш час высветлілася, што Λ-член іграе важную ролю ў эвалюцыі Сусвету). [[Вілем дэ Сітэр|В. дэ Сітар]] прапанаваў касмалагічную мадэль Сусвету (мадэль дэ Сітэра) у працы «Пра эйнштэйнаўскую тэорыю гравітацыі і яе астранамічныя вынікі».
* [[1922]] — [[СССР|савецкі]] [[матэматык]] і [[геафізік]] [[Аляксандр Аляксандравіч Фрыдман, фізік|А. А. Фрыдман]] знайшоў нестацыянарныя рашэнні гравітацыйнага ўраўнення Эйнштэйна і прадказаў расшырэнне Сусвету (нестацыянарная касмалагічная мадэль, вядомая як [[рашэнне Фрыдмана]]). Калі [[экстрапаляцыя|экстрапаляваць]] гэту сітуацыю ў мінулае, то прыходзіцца заключыць, што ў самым пачатку ўся матэрыя Сусвету была засяроджана ў кампактнай вобласці, з якой і пачала свой разлёт. Паколькі ў Сусвеце вельмі часта адбываюцца [[Выбуховыя працэсы ў Сусвеце|працэсы выбуховага характару]], то ў Фрыдмана ўзнікла здагадка, што і ў самым пачатку яго развіцця таксама ляжыць выбуховы працэс — Вялікі выбух.
* [[1923]] — [[Германія|нямецкі]] [[матэматык]] [[Герман Вейль|Г. Вейль]] адзначыў, што калі ў мадэль дэ Сітэра, якая адпавядала пустому Сусвету, змясціць рэчыва, яна павінна пашырацца. Пра нестатычнасць Сусвету дэ Сітэра гаварылася і ў кнізе [[Артур Эдзінгтан|А. Эдзінгтана]], апублікаванай у тым жа годзе.
* [[1924]] — [[Карл Вільгельм Вірц|К. Вірц]] выявіў слабую карэляцыю паміж вуглавымі дыяметрамі і скарасцямі аддалення галактык і выказаў здагадку, што яна можа быць злучана з касмалагічнай мадэллю дэ Сітэра, паводле якой скорасць выдалення аддаленых аб'ектаў павінна ўзрастаць з іх адлегласцю<ref>''Wirtz, C.'' [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-data_query?bibcode=1924AN....222...21W&link_type=ARTICLE&db_key=AST&high= De Sitters Kosmologie und die Radialbewegungen der Spiralnebel] // Astronomische Nachrichten, Bd. 222, S. 21 (1924)</ref>.
* [[1925]] — [[Кнут Эміль Лундмарк|К. Э. Лундмарк]] і потым [[Штрэмберг]], якія паўтарылі працу Вірца, не атрымалі пераканаўчых вынікаў, а Штрэмберг нават заявіў, што «не існуе залежнасці прамянёвых скарасцей ад адлегласці ад Сонца». Аднак было толькі яснае, што ні дыяметр, ні бляск галактык не могуць лічыцца надзейнымі крытэрыямі іх адлегласці. Пра пашырэнне непустога Сусвету гаварылася і ў першай касмалагічнай працы [[Бельгія|бельгійскага]] [[тэарэтык]]а [[Жорж Леметр|Жоржа Леметра]], апублікаванай у гэтым жа годзе.
* [[1927]] — апублікавана артыкул Леметра «Аднастайны Сусвет сталай масы і нарастальнага радыуса, што тлумачыць радыяльныя хуткасці пазагалактычных туманнасцяў». Каэфіцыент сумернасці паміж хуткасцю і адлегласцю, атрыманы Леметрам, быў блізкі да знойдзенага [[Эдвін Паўэл Хабл|Э. Хаблам]] у [[1929]]. Леметр быў першым, хто выразна заявіў, што аб'екты, які насяляе які пашыраецца Сусвет, размеркаванне і скорасці руху якіх і павінны быць прадметам касмалогіі — гэта не [[зоркі]], а гіганцкія [[зорная сістэма|зорныя сістэмы]], [[галактыка|галактыкі]]. Леметр абапіраўся на вынікі Хабла, з якімі ён пазнаёміўся, быўшы ў [[ЗША]] у [[1926|1926 г.]] на яго дакладзе.
* [[1929]] — 17 студзеня ў [[Працы Нацыянальнай акадэміі навук ЗША]] паступілі артыкулы [[Х'юмасан]]а пра прамянёвую скорасць [[NGC 7619]] і Хабла, якая звалася «Сувязь паміж адлегласцю і прамянёвай скорасцю пазагалактычных туманнасцяў». Супастаўленне гэтых адлегласцей з прамянёвымі скарасцямі паказала выразную лінейную залежнасць скорасці ад адлегласці, па праве якая завецца зараз [[Закон Хабла|законам Хабла]].
* [[1948]] — выходзіць праца [[Георгій Антонавіч Гамаў|Г. А. Гамава]] пра «гарачы сусвет», пабудаваная на тэорыі Фрыдмана. Па Фрыдману, спачатку быў выбух. Ён адбыўся адначасна і паўсюль у Сусвеце, запоўніўшы прастору вельмі шчыльным рэчывам, з якога праз мільярды гадоў утварыліся назіраныя целы Сусвету — [[Сонца]], [[зоркі]], [[галактыка|галактыкі]] і [[планета|планеты]], у тым ліку [[Зямля]] і ўсё што на ёй. Гамаў дадаў да гэтага, што першаснае рэчыва свету было не толькі вельмі шчыльным, але і вельмі гарачым. Ідэя Гамава складалася ў тым, што ў гарачым і шчыльным рэчыве ранняга Сусвету адбываліся [[ядзерныя рэакцыі]], і ў гэтым ядзерным катле за некалькі хвілін былі [[Нуклеасінтэз|сінтэзаваны лёгкія хімічныя элементы]]. Самым эфектным вынікам гэтай тэорыі стала прадказанне касмічнага фону выпрамянення. Электрамагнітнае выпрамяненне павінна было, па законах [[тэрмадынаміка|тэрмадынамікі]], існаваць разам з гарачым рэчывам у «гарачую» эпоху ранняга Сусвету. Яно не знікае пры агульным пашырэнні свету і захоўваецца — толькі моцна астуджаным — і дагэтуль. Гамаў і яго супрацоўнікі змаглі арыентоўна ацаніць, якая павінна быць сённяшняя тэмпература гэтага рэшткавага выпрамянення. У іх атрымвалася, што гэта вельмі нізкая тэмпература, блізкая да [[абсалютны нуль|абсалютнаму нулю]]. З улікам магчымых нявызначанасцяў, няўхільных пры вельмі ненадзейных астранамічных дадзеных пра агульныя параметры Сусвету як цэлага і бедных звестках пра ядзерныя канстанты, прадказаная тэмпература павінна ляжаць у межах ад 1 да 10 [[кельвін|К]]. У [[1950|1950 годзе]] ў адным навукова-папулярным артыкуле (Physics Today, № 8, стар. 76) Гамаў абвясціў, што найхутчэй тэмпература касмічнага выпрамянення складае прыкладна 3 К.
* [[1955]] — Савецкі радыёастраном [[Тыгран Арамавіч Шмаонаў|Тыгран Шмаонаў]] эксперыментальна выявіў шумавое [[ЗВЧ-выпрамяненне]] з тэмпературай каля 3K<ref>[http://aether.lbl.gov/www/science/CMBTimeLine.html Cosmic Microwave Background Timeline] [[Нацыянальная лабараторыя ім. Лоўрэнса ў Берклі]]</ref>.
* [[1964]] — амерыканскія [[радыёастраном]]ы [[Арно Пензіяс|А. Пензіяс]] і [[Роберт Вілсан|Р. Вілсан]] адкрылі касмічны фон выпраменьвання і вымералі яго тэмпературу. Яна апынулася роўнай менавіта 3 К. Гэта было самае буйнае адкрыццё ў касмалогіі з часоў адкрыцця Хаблам у 1929 годзе агульнага пашырэння Сусвету. Тэорыя Гамава была цалкам пацверджана. У наш час гэта выпрамяненне носіць назву [[рэліктавае выпрамяненне|рэліктавага]]; тэрмін увёў [[СССР|савецкі]] астрафізік [[Іосіф Самуілавіч Шклоўскі|І. С. Шклоўскі]].
* [[2003]] — спадарожнік [[WMAP]] з высокай ступенню дакладнасці мерае [[анізатрапія|анізатрапію]] рэліктавага выпрамянення. Разам з дадзенымі папярэдніх вымярэнняў ([[COBE]], [[Касмічны тэлескоп Хабла]] і інш.), атрыманая інфармацыя пацвердзіла касмалагічную [[мадэль Лямбда-CDM|мадэль ΛCDM]] і [[Інфляцыйная мадэль Сусвету|інфляцыйную тэорыю]]. З высокай дакладнасцю быў усталяваны век Сусвету і размеркаванне па масах розных выглядаў матэрыі ([[Барыён|барыённая матэрыя]] — 4 %, [[цёмная матэрыя]] — 23 %, [[цёмная энергія]] — 73 %)<ref name="wmap7parameters">{{cite web|title=Seven-Year Wilson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Sky Maps, Systematic Errors, and Basic Results|url=http://lambda.gsfc.nasa.gov/product/map/dr4/pub_papers/sevenyear/basic_results/wmap_7yr_basic_results.pdf|format=PDF|publisher=nasa.gov|access-date=2012-03-09|archive-url=https://www.webcitation.org/69y3K699i?url=http://lambda.gsfc.nasa.gov/product/map/dr4/pub_papers/sevenyear/basic_results/wmap_7yr_basic_results.pdf|archive-date=16 жніўня 2012|url-status=dead}}</ref>.
* [[2009]] — запушчаны спадарожнік [[Планк, касмічная абсерваторыя|Планк]], які ў наш час мерае анізатрапію рэліктавага выпрамянення з яшчэ больш высокай дакладнасцю.

=== Гісторыя тэрміна ===
Спачатку тэорыя Вялікага выбуху звалася «дынамічнай эвалюцыявальнай мадэллю». Упершыню тэрмін «Вялікі выбух» (''Big Bang'') ужыў [[Фрэд Хойл]] у сваёй лекцыі ў [[1949]] (сам Хойл прытрымліваўся гіпотэзы «бесперапыннага нараджэння» матэрыі пры пашырэнні Сусвету). Ён сказаў:
{{пачатак цытаты}}
«Гэта тэорыя заснавана на здагадцы, што Сусвет паўстала падчас аднаго-адзінюткага магутнага выбуху і таму існуе толькі канчатковы час… Гэта ідэя Вялікага выбуху здаецца мне зусім нездавальняльнай».
{{канец цытаты}}
== Крытыка тэорыі ==
Апроч тэорыі [[Пашырэнне Сусвету|Сусвету, які пашыраецца]] была таксама тэорыя, што [[Тэорыя стацыянарнага Сусвету|Сусвет стацыянарны]], то бок не [[эвалюцыя]]нуе і не мае ні пачатку, ні канца ў часе. Частка прыхільнікаў такога пункту погляду адпрэчваюць пашырэнне Сусветам, а [[чырвонае зрушэнне]] тлумачаць [[Стомленае святло|гіпотэзай пра «старэнне» святла]]. Аднак, як высветлілася, гэта гіпотэза супярэчыць назіранням, прыкладам, назіранай залежнасці працягласці выбліскаў [[Звышновая|звышновых]] ад адлегласці да іх<ref name=nedwright>''Wright E.L.'' [http://www.astro.ucla.edu/~wright/tiredlit.htm Errors in Tired Light Cosmology].</ref><ref name="overduin-2008">
{{кніга
|загаловак=The light/dark universe: light from galaxies, dark matter and dark energy
|аўтар=Overduin J.M., Wesson P.S.
|isbn=9812834419 
|год=2008 
|выдавецтва=World Scientific Publishing Co.
}}</ref><ref name="Peebles">[[Джым Піблс|P. J. E. Peebles]] [http://arxiv.org/abs/astro-ph/9806201 The Standard Cosmological Model] in Rencontres de Physique de la Vallee d’Aosta (1998) ed. M. Greco, p. 7</ref>.
Іншы варыянт, што не адмаўляе пашырэння Сусвету, пададзены [[Тэорыя стацыянарнага Сусвету|тэорыяй стацыянарнага Сусвету]] [[Фрэд Хойл|Ф. Хойла]]. Яна таксама дрэнна дапасуецца з назіраннямі<ref name=Peebles />.

Апроч таго, у тэорыі Вялікага выбуху не разглядаецца пытанне пра прычыны ўзнікнення сінгулярнасці, ці матэрыі і энергіі для яе ўзнікнення, звычайна проста пастулюецца яе безпачатковасць. Лічыцца, што адказ на пытанне пра існаванне і паходжанне [[касмалагічная сінгулярнасць|пачатковай сінгулярнасці]] дасць тэорыя [[Квантавая гравітацыя|квантавай гравітацыі]].

Ёсць таксама некаторы лік назіральных фактаў, дрэнна ўзгодненых з [[Ізатропнасць Сусвету|ізатропнасцю і аднастайнасцю назіранага Сусвету]]: наяўнасць пераважнага кірунку кручэння галактык<ref>[http://www.membrana.ru/particle/16397 Учёные нашли след вращения Вселенной при рождении] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120218102116/http://www.membrana.ru/particle/16397 |date=18 лютага 2012 }}</ref><ref>[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0370269311003947 ScienceDirect — Physics Letters B : Detection of a dipole in the handedness of spiral galaxies with redshifts]</ref>, неаднастайнасці ў размеркаванні галактык на вялікіх даступных маштабах, [[вось зла, астраномія|вось зла]].

У афіцыйнай [[Навука ў СССР|навуцы СССР]] тэорыя Вялікага выбуху спачатку была ўспрынята з насцярогай. Так, у 1955 г. адзін савецкі аўтар пісаў: «[[Марксізм-ленінізм|Марксісцка-ленінская]] дактрына пра бясконцы Сусвет з'яўляецца фундаментальнай аксіёмай у падставе савецкай касмалогіі… Адмаўленне ці ўнікненне гэтай тэзы… няўхільна вядзе да [[ідэалізм]]у і [[фідэізм]]у, то бок, у канчатковым выніку, да адмаўлення касмалогіі і, такім чынам, не мае нічога агульнага з навукай»<ref>[http://scepsis.net/library/id_1936.html Лорен Грэхэм. Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе]</ref>. Хоць тэорыя Вялікага выбуху і была, урэшце, успрынята савецкімі навукоўцамі і філосафамі, і ўсё ж да самога [[распад СССР|распаду СССР]] у філасофскіх слоўніках быў замацаваны пастулат пра бясконцасць і вечнасці [[Матэрыя (фізіка)|матэрыі]]. Пры гэтым дэкларавалася, што тэорыя Вялікага выбуху справядлівая толькі для [[Метагалактыка|Метагалактыкі]], а Метагалактыка — гэта яшчэ не ўвесь Сусвет, «Вялікі Выбух» не пачаў Сусвет, а ўсяго толькі чарговы пераход нястворнай і незнішчальнай матэрыі з аднаго стану ў іншы<ref>[http://samlib.ru/s/skosarx_wjacheslaw_jurxewich/otnositelxnostxnauchnojistinyzigzagikosmologicheskojmysli.shtml В.Скосарь. Краткая история представлений о Вселенной. Зигзаги космологической мысли]</ref>. У 3-м выданні [[Вялікая савецкая энцыклапедыя|Вялікай савецкай энцыклапедыі]] сказана: «Факт узаемнага выдалення галактык, складнікаў Метагалактыкі, сведчыць пра тое, што некаторы час таму назад яна знаходзілася ў якасна іншым стане і была шчыльнейшай… Узрост Метагалактыкі часам прымаюць за ўзрост Сусвету, што характэрна для прыхільнікаў атаяснення Метагалактыкі з Сусвету ў цэлым. Сапраўды, гіпотэза пра існаванне ў Сусвеце многіх метагалактык, размешчаных проста на некаторых адлегласцях адзін ад аднаго, не знаходзіць ніякіх пацверджанняў. Аднак вынікае прымаць да ўвагі магчымасць складанейшых суадносін паміж Метагалактыкай і Сусветам у цэлым і нават паміж асобнымі мета галактыкамі: у гэтак вялікіх аб'ёмах прасторы прынцыпы [[эўклідава геаметрыя|эўклідавай геаметрыі]] апынаюцца ўжо недастасоўнымі. Гэтыя суадносіны могуць быць складаны і ў тапалагічным дачыненні. Нельга выключаць і магчымасць таго, што кожная зараджаная [[элементарная часціца]] можа быць эквівалентная цэлай сістэме галактык, то бок складацца з такой сістэмы. Магчымасці такіх, складанейшых суадносін, павінны таксама ўлічвацца касмалогіяй. Таму яшчэ дачасу казаць, што ёсць якія-небудзь дадзеныя пра ўзрост Сусвета у цэлым»<ref>[http://enc-dic.com/enc_sovet/Vselennaja-5945.html Вселенная]</ref>.

=== Тэорыя і рэлігія ===
22 лістапада 1951 года [[Папства|Папа Рымскі]] [[Пій XII]] абвясціў, што тэорыя Вялікага выбуху не супярэчыць [[Каталіцызм|каталіцкім]] уяўленням пра стварэнне свету<ref>
{{cite book
 |last=Ferris|first=T.
 |year=1988
 |title=Coming of age in the Milky Way
 |url=http://books.google.com/?id=a8nuAAAAMAAJ
 |publisher=William Morrow and Company
 |pages=274, 438
 |isbn=978-0-688-05889-0
}}, citing {{cite book
 |last=Berger |first=A.
 |year=1984
 |title=The Big bang and Georges Lemaître: proceedings of a symposium in honour of G. Lemaître fifty years after his initiation of big-bang cosmology, Louvainla-Neuve, Belgium, 10–13 October 1983
 |url=http://books.google.com/?id=eYHvAAAAMAAJ
 |page=387
 |publisher=D. Reidel]
 |isbn=978-90-277-1848-8
}}</ref><ref>{{cite web
 |url         = http://www.vatican.va/holy_father/pius_xii/speeches/1951/documents/hf_p-xii_spe_19511122_di-serena_it.html
 |title       = Ai soci della Pontificia Accademia delle Scienze, 22 novembre 1951 - Pio XII, Discorsi
 |language    = it
 |date        = 1951-11-02
 |access-date  = 2012-02-23
 |author      = Pope Pius XII
 |publisher   = Tipografia Poliglotta Vaticana
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20110910021358/http://www.vatican.va/holy_father/pius_xii/speeches/1951/documents/hf_p-xii_spe_19511122_di-serena_it.html
 |archive-date = 10 верасня 2011
 |url-status     = dead
}}</ref>.

У [[Праваслаўе|праваслаўі]] таксама існуе станоўчае дачыненне да гэтай тэорыі<ref>{{cite web|url=http://azbyka.ru/parkhomenko/knigi/sotvorenie_mira_i_cheloveka_02-all.shtml|title=Первый день Творения|author=Константин Пархоменко|work=Сотворение мира и человека.|access-date=2012-06-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20101123163642/http://azbyka.ru/parkhomenko/knigi/sotvorenie_mira_i_cheloveka_02-all.shtml|archive-date=23 лістапада 2010|url-status=live}}</ref>. Кансерватыўныя [[Пратэстантызм|пратэстанцкія]] хрысціянскія канфесіі таксама віталі тэорыю Вялікага Выбуху, як падтрымную гістарычную інтэрпрэтацыю навукі пра [[Стварэнне свету|стварэнне]]<ref name="Russell - Protestant">
{{cite book
 |last=Russell |first=R.J.
 |year=2008
 |title=Cosmology: From Alpha to Omega
 |url=http://books.google.com/?id=IvlKa6frm2EC&pg=PA40&dq=rejected+God+Fred+Hoyle+big+bang#v=onepage&q=rejected%20God%20Fred%20Hoyle%20big%20bang&f=false
 |publisher=Fortress Press
 |quote=Conservative Protestant circles have also welcomed Big Bang cosmology as supporting a historical interpretation of the doctrine of creation.
 |isbn=9780800662738
}}</ref>. Некаторыя мусульмане сталі паказваць на тое, што ў Каране ёсць згадванні Вялікага выбуху<ref name="Islam1">
{{cite book
 |author=Diane Morgan
 |year=2010
 |title=Essential Islam: a comprehensive guide to belief and practice 
 |url=http://books.google.com/books?id=U94S6N2zECAC&pg=PA18&dq=Islam+big+bang+quran&hl=en&sa=X&ei=1b1RT460O4G90AGCpun-DQ&ved=0CFcQ6AEwBA#v=onepage&q=Big%20bang&f=false
 |publisher=ABC-CLIO
 |quote=Although the Quran is not intended to be a textbook on physics, many Muslim commentators search through it for passages that seem to parallel findings made by modern science, in an effort to show the timeless wisdom of the book. Some of these parallels are said to include references to the Big Bang, antimatter, rotating stars, radioactive fusion, tectonic plates, and the ozone layer.}}</ref><ref name="Islam2">
{{cite book
 |author=Helaine Selin
 |year=1997
 |title=Encyclopædia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures |url=http://books.google.com/books?id=raKRY3KQspsC&pg=PA456&dq=islam+quran+big+bang&hl=en&sa=X&ei=Tb9RT8ORFo-dgQf55MniDQ&ved=0CHQQ6AEwCQ#v=onepage&q=islam%20quran%20big%20bang&f=false|publisher=[[Springer Press]]
 |quote=Subjects ranging from relativity, quantum mechanics, and the big bang theory to the entire field of embryology and much of modern geology have been discovered in the ''Qur'an''.}}</ref>. Паводле індуісцкай навукі, у свету няма пачатку і канца, ён развіваецца цыклічна<ref name="SanatanDharma1">
{{cite book
 |author=Sushil Mittal, G. R. Thursby
 |year=2004
 |title=The Hindu World  |url=http://books.google.com/books?id=fz6KBkgEacAC&pg=PA284&dq=hindu+big+bang&hl=en&sa=X&ei=g8NRT_PnN4qmgwfH08HwBQ&ved=0CDoQ6AEwAjgK#v=onepage&q=hindu%20big%20bang&f=false |publisher=[[Psychology Press]]
 |quote=In the Vedic cosmogonies, the question of what caused the primordial desire does not arise; like the Big Bang of modern cosmology, the primal impulse is beyond all time and causation, so it makes no sense to ask what preceded it or what caused it. However, in the Hindu cosmology which we find in the Puranas and other non-Vedic Sanskrit texts, time has no absolute beginning; it is infinite and cyclic and so is ''kama''.}}</ref><ref name="SanatanDharma2">
{{cite book
 |author=John R. Hinnells
 |year=2010 |title=The Routledge companion to the study of religion|url=http://books.google.com/books?id=RyuJ_BfJki8C&pg=PA118&dq=hindu+big+bang+eternal+universe&hl=en&sa=X&ei=ucVRT5KFO4GFgweaqfDADQ&ved=0CDYQ6AEwAQ#v=onepage&q=hindu%20big%20bang%20eternal%20universe&f=false|publisher=[[Taylor & Francis]]
 |quote=There are also other cosmological models of the universe besides the Big bang model, including eternal universe theories - views more in keeping with Hindu cosmologies than with traditional theistic concepts of the cosmos.}}</ref>, аднак у «Энцыклапедыі індуізму» гаворыцца, што тэорыя напамінае, што ўсё адбылося ад [[Брахман]]а, які «менш атама, але больш самага велічэзнага»<ref name="SanatanDharma3">
{{cite book
 |author=Sunil Sehgal
 |year=1999|title=Encyclopædia of Hinduism: T-Z, Volume 5|url=http://books.google.com/books?id=-3OhTtBUBdgC&pg=PA297&dq=hindu+big+bang&hl=en&sa=X&ei=hMVRT9HNMcXrggexud3ZDQ&ved=0CEwQ6AEwBQ#v=onepage&q=hindu%20big%20bang&f=false|publisher=Sarup & Sons
 |quote=The theory is known as the 'Big Bang theory' and it reminds us of the Hindu idea that everything came from the Brahman which is "subtler than the atom, greater than the greatest" (Kathopanishad-2-20).}}</ref>.

У Пісьмах [[бахаі]] сцвярджаецца, што Сусвет не мае пачатку, аднак усе элементы адбыліся з некаторай адзінай субстанцыі — то бок, быў прадказаны нейкі аналог тэорыі [[Стывен Хокінг|Стывена Хокінга]] пра «канчатковы, але бязмежны» Сусвету<ref>«Finite but unbounded universe… with no edge in space, no beginning or end in time.» Carl Sagan, Introduction to Hawking, ''Brief History of Time'', p. x</ref>: «Ведайце, што адна з самых складаных для зразумення духоўных праўд ёсць тая, што існы свет — гэты бясконцы Сусвет — не мае пачатку… Мусібыць, што спачатку матэрыя была адзіная, і што адзіная матэрыя выяўлялася па-рознаму ў кожным элеменце. Так была створана шматстатнасць формаў, і розныя выгляды праявы матэрыі, аднойчы паўстаўшы, засталіся ў якасці сталых, так што кожны элемент знайшоў сваю індывідуальнасць. Але гэта сталасць была не даканцовым, і цалкам і ў дасканаласці ўжыццявілася толькі па сканчэнні вельмі доўгага перыяду часу»<ref>Абдул-Баха. «Ответы на некоторые вопросы», гл. 47. Эта книга была впервые опубликована в 1908 г.</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{артыкул|аўтар=Рубин, Сергей|загаловак=Мир, рождённый из ничего|спасылка=http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/310/|выданне=Вокруг света|выдавецтва=Молодая гвардия|год=Февраль 2004|нумар=2 (2761)|issn=0321-0669}}
* {{кніга|аўтар=Чернин А. Д.|загаловак=Космология: Большой взрыв|спасылка=http://www.vek2.ru/?mode=bmore&id=25&rec_id=47|выдавецтва=Век 2|год=2006|старонак=64|isbn=5-85099-150-6|тыраж=2500|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111118054100/http://www.vek2.ru/?mode=bmore&id=25&rec_id=47|archivedate=18 лістапада 2011}}

== Спасылкі ==
* {{артыкул|аўтар=Катаева, Тина.|загаловак=Рождение Вселенной|спасылка=http://www.sciam.ru/article/2695/|выданне=В мире науки|год=2005|месяц=7|нумар=7|issn=0208-0621|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090606073506/http://www.sciam.ru/article/2695/|archivedate=6 чэрвеня 2009}}
* «Вселенная. Большой взрыв и все, что за ним последовало» ({{lang-en|Universe. The Big Bang}}). Фильм [[Science Channel|Discovery Science]]
* «С точки зрения науки: Большой взрыв» ({{lang-en|Naked Science: Big Bang}}). Фильм Мелисы Акдоган, [[National Geographic Channel|National Geographic]], 2009
* «Наука и техника. Новый большой взрыв» ({{lang-en|Sci-Trek. The New Big Bang}}). Фильм [[Discovery (телеканал)|Discovery]], 2009
* [http://www.modcos.com/articles.php?id=99 Парадоксы Большого взрыва]
* «Что было до большого взрыва?» ({{lang-en|What Happened Before the Big Bang?}}). Фильм [[BBC Two|BBC Two: Horizon]], 2011

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Касмалогія]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Астрафізіка]]
[[Катэгорыя:Нявырашаныя праблемы сучаснай фізікі]]
[[Катэгорыя:Касмалагічныя мадэлі]]