Прагляд зыходнага тэксту старонкі Гісторыя Іспаніі

{{Гісторыя Іспаніі}}

'''Гісторыя [[Іспанія|Іспаніі]]''' налічвае дзясяткі стагоддзяў велічы і магутнасці. Назва «Іспанія» — фінікійскага паходжання. Фінікійскае слова і-шпанім азначае «бераг трусаў». Рымляне выкарыстоўвалі яго ў множным ліку (Hispaniae) для абазначэння ўсяго Пірэнейскага паўвострава.

== Старажытная гісторыя ==
[[Image:Dolmen de Menga Antequera20.jpg|thumb|left|200px|Далмен дэ Менга, Паўднёвая Іспанія]]
[[Іберыйскі паўвостраў]] быў заселены [[Іберыйцы|іберыйцамі]], [[Баскі|баскамі]], [[Кельты|кельтамі]]. Гэтымі землямі валодалі паслядоўна [[Карфаген]], [[Старажытны Рым|Рым]], [[Вестготы]].

У адной з пячор у [[Гібралтарская скала|Гібралтарскай скале]] ў [[1848]] годзе быў знойдзены [[чэрап]], які — як высветлілася пазней — належаў [[неандэрталец|неандэртальцу]] і ўзрост якога налічвае 60.000 год. У [[1926]] годзе там жа знайшлі яшчэ адзін чэрап — маленькай неандэртальскай дзяўчынкі, якой у час смерці было ўсяго чатыры гады. Прыклады [[пячорны жывапіс|пячорнага жывапісу]] чалавека разумнага (''homo sapiens'') знаходзяцца ў [[Альтаміра (пячора)|Альтамірскай пячоры]] непадалёку ад [[Сантыльяна-дэль-Мар]] у [[Кантабрыя|Кантабрыі]], дзе можна пабачыць больш за 150 насценных малюнкаў, узнікшых у перыяд з 16.000 па 14.000 гады да н.э. Іншыя сведкі пячорнага жывапісу, узрост якіх налічвае каля 20.000 год былі знойдзены ў [[Пячора Пілета|пячоры Ла Пілета]] (''La Pileta'') непадалёку ад горада Ронда (''Ronda'') і ў адной з пячор каля горадка [[Нерха]] (''Nerja'') у правінцыі [[Малага]] ў [[Андалузія|Андалузіі]]. У пячорах [[Экаін (пячора)|Экаін]] (''Ekain'') і [[Альчэры]] (''Altxerri''), якія знаходзяцца каля [[Сан-Себасцьян]]а  (''San Sebastián'') у паўднёва-заходняй частцы Іберыйскага паўвострава, [[Археалогія|археолагі]] знайшлі  шматлікія гравюры і наскальныя малюнкі, на сённяшні час больш за 300 [[Артэфакт (археалогія)|артэфакт]]аў, у першую чаргу каменныя і касцяныя прылады, узрост найстарэйшых з якіх дасягае 16.500 і 15.500 год і якія адносяцца да [[Мадленская культура|мадленскай культуры]]. Самыя маладыя творы наскальнага жывапісу з пячоры Ла Пілета былі створаны ў [[6 ст. да н.э|6 стагоддзі да нашай эры]]. З той жа эпохі паходзяць жывапіс пячоры [[Куэба дэ лас Летрэрас]] (''Cueva de los Letreros'') непадалёку ад [[Велес-Бланка]] (''Vélez Blanco'') ([[Альмерыя]], Андалусія), а таксама залатыя вырабы і тканіна з магільных склепаў пячоры [[Куэва-дэ-лос-Мурсілагас|Дэ-лос-Мурсілагас]] (''Cueva de los Murciélagos'') ([[Гранада]], Андалусія).

=== Рымскі час ===
Падчас [[Другая Пунічная вайна|Другой Пунічнай вайны]], [[Рымская рэспубліка]] захапіла карфагенскія гандлёвыя калоніі ўздоўж узбярэжжа Міжземнага мора прыкладна з [[210 да н.э.|210]] да [[205 да н.э.]] Рымлянам спатрэбілася амаль два стагоддзі, каб завяршыць заваёву Пірэнейскага паўвострава, хоць яны мелі кантроль над ім на працягу больш за шэсць стагоддзяў. Рымскае панаванне звычайна выказвалася праз рымскія законы, мову і сетку дарог<ref name="libro.edu">Payne, Stanley G. (1973). [http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm "A History of Spain and Portugal; Ch. 1 Ancient Hispania"]. The Library of Iberian Resources Online.</ref>.

Мясцовыя кельцкае і іберыйскае насельніцтва паступова раманізавалася з рознай хуткасцю ў розных частках Іспаніі. Мясцовыя кіраўнікі паходзілі з рымскіх патрыцыяў<ref name="lcweb2">Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+es0014) "A Country Study: Spain – Hispania"]. Library of Congress Country Series.</ref>. Рэгіён быў моцна інтэграваны ў рымскую эканоміку, праз яго гавані экспартавалі [[золата]], [[воўна|воўну]], [[аліўкавы алей|аліву]] і [[віно]]. Сельскагаспадарчая вытворчасць павялічылася з увядзеннем ірыгацыйных праектаў. На тэрыторыі тагачаснай Іспаніі нарадзіліся такія выбітныя рымскія дзеячы, як імператары [[Адрыян]], [[Траян]], [[Феадосій I]] і філосаф [[Сенека]]. У [[1 стагоддзе|I стагоддзі]] ў рэгіёне пачало пашырацца [[хрысціянства]], якое атрымала папулярнасць у гарадах у [[2 стагоддзе|II стагоддзі]]<ref name="lcweb2"/>. Пераважна ў рымскія часы былі закладзены асновы сучаснай іспанскай мовы і рэлігійнай традыцыі<ref name="libro.edu"/>. У якасці спадчыны раманізацыі мясцовае насельніцтва стала размаўляць на [[Народная латынь|народнай форме латыні]], якая пасля распаду Рымскай імперыі паступова стала асновай для ўзнікнення мясцовых [[раманскія мовы|раманскіх моў]] — іспанскай, каталонскай, галісійскай, астурыйскай і г.д. Нягледзячы на гэта, на тэрыторыі Іберыйскага паўвострава застаўся амаль незакранутым лацінскім уплывам народ [[баскі|баскаў]], які мае не-індаеўрапейскае паходжанне і дагэтуль захоўвае ўласную не-індаеўрапейскую [[баскская мова|мову]]. Зрэшты, існуюць версіі, паводле якіх перашпачатковы рэгіён пражывання баскаў размяшчаўся на поўдні сучаснай Францыі.

== Сярэднявечча ==
У 711 годзе адбылося ўварванне мусульманаў з Паўночнай Афрыкі, амаль увесь паўвостраў быў імі заваяваны.

[[Рэканкіста]] з поўначы паўвострава працягвалася каля 700 гадоў і паклала асновы сучаснай іспанскай дзяржаўнасці. Каралеўствы Арагону і Кастыліі аб'ядналіся дынастычнай уніяй (1469). У 1492, з падзеннем Гранадскага каралеўства, праўленне маўраў у Іспаніі скончылася. У 1492 з Іспаніі былі выгнаныя яўрэі.

Пасля экспедыцый [[Калумб]]а і паходаў канкістадораў (канец 15 — сяр. 16 ст.) Іспанія набыла велізарныя каланіяльныя ўладанні у Новым Свеце. Таксама ў гэты час Іспанія валодала Нідэрландамі, часткамі Германіі і Італіі.

== Напалеонаўскія войны: вайна за незалежнасць Іспаніі (1808-1814) ==

У [[1808]] годзе на іспанскі трон узышоў брат [[Напалеон]]а [[Жазеф Банапарт|Жазеф]].

== Іспанія ў дзевятнаццатым стагоддзі (1814-1873) ==

Нягледзячы на тое, што хунта, якая прымусіла французаў пакінуць Іспанію, паклялася на [[ліберальная канстытуцыя 1812 года|ліберальнай канстытуцыі 1812 года]], [[Фердынанд VII]] прытрымліваўся поглядаў, што новы шлях развіцця быў надта ліберальным для краіны. Вярнуўшыся ў Іспанію, ён адмовіўся ад канстытуцыйнай клятвы і працягваў кіраваць тымі ж аўтарытарнымі метадамі, як гэта рабілася і раней.

== Першая Іспанская Рэспубліка (1873-1874) ==

Пасля аферы Ідальга, Амадэус аб'явіў Іспанію краінай, кіраваць якой немагчыма, і збёг з краіны. У яго адсутнасць быў сфарміраваны новы ўрад, у склад якога ўвайшлі радыкальныя сілы і рэспубліканцы. Іспанія была абвешчана новым урадам Рэспублікай.

== Другая Іспанская Рэспубліка (1931-1939) ==

У час Другой Іспанскай Рэспублікі, жанчыны ўпершыню атрымалі права прымаць удзел у агульных выбарах. Пасля таго, як [[Альфонс XIII]] пакінуў Іспанію, [[Нічэта Алкала Замора]] (Niceto Alcalá Zamora) абвясціў [[14 красавіка]] [[1931]] года Другую Рэспубліку у іспанскай гісторыі, абвяшчэнне якой не выклікала ў насельніцтва супрацьстаяння і было ўспрынята большасцю іспанцаў як пазітыўная гістарычная падзея. Алкала Замора заняў пасаду прэзідэнта краіны.

== Новы час ==
Іспанія страціла большасць амерыканскіх калоній у пач. 19 ст., Кубу, Пуэрта-Рыка і Філіпіны — у 1898 (гл. [[Іспана-амерыканская вайна 1898|Іспана-амерыканская вайна]]).
== Найноўшы час ==
Дыктатура Прыма ды Рывера (1923 — 1930). Аднаўленне манархіі (1930 — 1931). Абвяшчэнне рэспублікі (1931) і [[Секулярызацыя (сацыялогія)|секулярызацыя]] дзярж. ладу. Праўленне Народнага фронту сацыялістаў, камуністаў, рэспубліканцаў і анархістаў (1936 — 1939). Бунт армейскіх афіцэраў пад кіраўніцтвам Франка і [[Грамадзянская вайна ў Іспаніі|грамадзянская вайна]] (1936 — 1939). [[Франкізм]] (1939 — 1975).

=== Іспанская грамадзянская вайна (1936-1939) ===

[[1930-я]] гады вызначыліся яскравай палярызацыяй палітычнага спектру на левых і правых. Левае крыло выступала за класавую барацьбу, аграрныя рэформы, аўтаномію рэгіёнаў і паслабленне сферы ўплыву царквы і манархічнай улады. Правае крыло — найбуйнейшым прадстаўніком якога была CEDA (правае крыло каталічнай кааліцыі) — прытрымлівалася супрацьлеглых поглядаў па большасці спрэчных пытанняў. У 1936 годзе, пры падтрымцы [[Камінтэрн]]а, левыя аб'ядналіся ў Народны Фронт (''Popular Front'') і прыйшлі да ўлады. Пасля гэтага ў краіне зноў усталяваўся хаатычнае становішча мінулых годоў. Спрэчкі вырашаліся з дапамогой зброі, беззямельныя працоўныя пачалі захапляць зямлю, было забіта шмат афіцыйных прадстаўнікоў царквы, паліліся царкоўныя будынкі. У Мадрыдзе прайшлі масавыя пратэсты будаўнікоў. Правае крыло краіны бачыла абыякавасць і адсутнасць волі дзейнічаць з боку левых сіл і пачало рыхтавацца да путчу. Пасля таго як быў забіты [[Хасэ Кальва-Сатэла]] (''José Calvo-Sotelo''), правымі сіламі было прынята рашэнне пачынаць рашучыя дзеянні.

У чэрвені [[1936]] года у [[Марока]] пачаўся ваенны бунт нацыяналістычна настроеных сіл, які неўзабаве перакінуўся на Іспанію, ахапіў краіну і выклікаў [[Іспанская грамадзянская вайна|Іспанскую грамадзянскую вайну]]. Кіраўнікі паўстання стварылі [[Хунта|хунту]], якая [[1 кастрычніка]] 1936 года вызначыла [[Франсіска Франка]] главой іспанскага нацыянальнага ўраду і частак Іспаніі, якія знаходзіліся пад кантролем паўстанцаў, а таксама [[генералісімус]]ам краіны. У лістападзе 1936 года ўрад пад яго кіраўніцтвам прызналі [[Трэці рэйх|Германія]] і [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італія]] і пачалі аказваць палітычную і ваенную падтрымку новаму ўраду.

Грамадзянская вайна скончылася [[1 красавіка]] [[1939]] г.

=== Другая сусветная вайна ===
Афіцыйна Іспанія заставалася нейтральнай, але выслала дывізію добраахвотнікаў ([[Блакітная дывізія]]) на Усходні фронт.

Аднаўленне канстытуцыйнай манархіі (1975). Няўдалы путч вайскоўцаў (1981). Аўтаномія Каталоніі і краіны баскаў (студзень 1980) пасля рэферэндумаў.

== Дыктатура генерала Франсіска Франка (1939-1975) ==
У [[Першая сусветная вайна|Першай]] і [[Другая сусветная вайна|Другой сусветных войнах]] Іспанія афіцыйна захоўвала [[нейтралітэт]], што было часткова звязана з цяжкім станам краіны, выкліканым [[Грамадзянская вайна ў Іспаніі|Грамадзянскай вайной]] (1936-1939). У перыяд кіравання Франка, Іспанія засталася ў значнай эканамічнай і культурнай ізаляцыі ад сусвету, але ў той час краіна пачынала рабіць першыя крокі да ўсталявання эканамічных зносін з еўрапейскімі суседзямі.

== Пераход да дэмакратыі ==
У [[1978]] г. іспанскім насельніцтвам з перавагай у 88% галасоў была прынята новая [[канстытуцыя]], згодна якой у Іспаніі ўсталяваўся новы [[дзяржаўны строй]] — [[Канстытуцыйная манархія|парламенцкая манархія]].  Першым [[прэм'ер-міністр]]ам дэмакратычнай Іспаніі стаў [[Адольфа Суарэс]] (''Adolfo Suárez'').

== Сучасная Іспанія ==

=== Левы ўрад Ф. Гансалеса (1982—1996) ===
Легалізацыя абортаў (1985).

30 мая 1982 Іспанія была прынята ў НАТА.

У 1986 годзе Іспанія ўступіла ў Еўрапейскі саюз.

Алімпіяда ў Барселоне (1992).

=== Правы ўрад Х. М. Аснара (1996—2004) ===
Прыватызацыя дзяржаўных прадпрыемстваў.

У 1999 годзе Іспанія ўступіла ў Еўразону.

Адмена абавязковай вайсковай службы (2001).

Выхад Іспаніі з вайны ў Іраку.

У 2005 годзе ў Іспаніі былі легалізаваны аднаполыя шлюбы.

10 лютага 2019 года на вуліцы [[Мадрыд]]а выйшлі каля 200 тысяч пратэстоўцаў, якія патрабавалі адстаўкі ўрада, няздольнага, на іх думку, абараніць адзінства краіны ад сепаратыстаў. [[15 лютага]] 2019 г. прэм’ер-міністр [[Педра Санчэс]] абвясціў аб адстаўцы свайго кабінета і прызначыў на [[28 красавіка]] 2019 г. пазачарговыя [[Парламенцкія выбары ў Іспаніі (2019)|парламенцкія выбары]]. Прычынай адстаўкі стала страта падтрымкі парламента, у прыватнасці, немагчымасць прыняць бюджэт на 2019 г. За 8 месяцаў свайго кіравання ўрад П. Санчэса паспеў прыняць, і часткова ажыццявіць сваю сацыяльна-эканамічную праграму (падвышэнне зарплаты дзяржаўным служачым, мінімальнай зарплаты, павелічэнне пенсіі, асігнаванні на ахову здароўя і адукацыю). Аднак эканоміка Іспаніі была негатовай, а намечаныя бюджэтныя траты пры сціплых падаткавых паступленнях немінуча вялі да [[дэфолт]]у. Пра што таксама папярэджваў [[Еўрапейскі саюз]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Каланіяльныя імперыі}}

{{Еўропа паводле тэм|Гісторыя}}
{{Іспанія ў тэмах}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Іспаніі| ]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Міжземнамор’я]]