Прагляд зыходнага тэксту старонкі Касмічны апарат

[[Выява:USSR miniature sheet of 1965, The Triumph of the Soviet Union. Voskhod-2 spacecraft.jpg|thumb|справа|Камандзір касмічнага карабля — спадарожніка Павел Бяляеў і Аляксей Лявонаў на паштовым блоку СССР Усход-2. Трыумф Краіны Саветаў, 1965 год, гэтак жа намаляваны касмічны карабель — спадарожнік Усход-2]]
'''Касмічны апарат (КА''') — агульная назва тэхнічных прылад, якія выкарыстоўваюцца для выканання разнастайных задач у [[Космас|касмічнай прасторы]], а таксама правядзення даследчых і іншага роду работ на паверхні розных нябесных тэл. Сродкамі дастаўкі касмічных апаратаў на арбіту служаць [[Ракета-носьбіт|ракеты-носьбіты]] або [[самалёт]]ы.

Касмічны апарат, адной з асноўных задач якога з'яўляецца транспарціроўка людзей або абсталявання ў верхняй частцы зямной атмасферы — так званым, блізкім космасе, называюць касмічным караблём (КК) або касмічным лятальным апаратам (КЛА)<ref name="SpaceShip">{{З|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/Космический%20корабль/БСЭ/Космический%20корабль/|загаловак=Космический корабль}}</ref><ref name="SpaceShip2">{{З|БСЭ|http://slovari.yandex.ru/Космический%20аппарат/БСЭ/Космический%20летательный%20аппарат/|загаловак=Космический летательный аппарат}}</ref>..

Галіны выкарыстання касмічных апаратаў абумоўліваюць іх падзел па наступных групах:

* субарбітальныя;
* калязямныя арбітальныя, якія рухаюцца па [[геацэнтрычная арбіта|геацэнтрычнай арбіце]] [[Штучны спадарожнік Зямлі|штучных спадарожнікаў Зямлі]];
* міжпланетныя (экспедыцыйныя);
* напланетныя.

Прынята адрозніваць аўтаматычныя спадарожнікі (ШСЗ) Зямлі і пілатуемыя касмічныя апараты. Да пілатаваных касмічных апаратаў, у прыватнасці адносяць усе віды пілатуемых касмічных караблёў (КК) і арбітальных касмічных станцый (АС). (Нягледзячы на тое, што сучасныя арбітальныя станцыі здзяйсняюць свой палёт у вобласці блізкага космасу, і фармальна могуць называцца «Касмічнымі лятальнымі апаратамі», іх называюць «касмічнымі апаратамі».)

Назва «Касмічны лятальны апарат» часам таксама выкарыстоўваецца для абазначэння актыўных (гэта значыць тых, якія манеўруюць) ШСВ, з мэтай падкрэслівання іх адрозненняў ад пасіўных спадарожнікаў. У большасці ж выпадкаў значэнні тэрмінаў «Касмічны лятальны апарат» і «Касмічны апарат» сінанімічныя і ўзаемазаменныя.

У актыўна даследуюцца ў апошні час праектах стварэння арбітальных-гіпергукавых лятальных апаратаў як частак авіяцыйна-касмічных сістэм (АКС) часта выкарыстоўваюць яшчэ назвы паветрана-касмічны апарат (ПКА), пазначаючы касмаплан і касмалёты АКС, прызначаныя для выканання кіраванага палёту, як у беспаветранай касмічнай прасторы, так і ў шчыльнай [[Атмасфера Зямлі|атмасферы Зямлі]].

У той час як краін, якія маюць ШСВ — некалькі дзясяткаў, найбольш складаныя тэхналогіі аўтаматычных вяртаюцца і міжпланетных КА асвоілі ўсяго некалькі краін — [[СССР]]/[[Расія]], [[ЗША]], [[Кітай]], [[Японія]], [[Індыя]], [[Еўропа]]/ESA. Пілатуемыя КК маюць толькі першыя тры з іх (акрамя таго, Японія і Еўропа маюць КА, наведвальныя людзьмі на арбіце, у выглядзе модуляў і грузавікоў [[Міжнародная касмічная станцыя|МКС]]). Таксама толькі першыя тры з іх маюць тэхналогіі перахопу ШСВ на арбіце (хоць Японія і Еўропа блізкія да яе з прычыны правядзення стыковак).

У 2005 годзе адбылося 55 запускаў касмічных апаратаў (саміх апаратаў было больш, так як за адзін запуск можа выводзіцца некалькі апаратаў).

[[Выява:Orion ISS 4 (05-2007).jpg|thumb|справа|Касмічны апарат]]

== Класіфікацыя ==
Па рэжыму працы адрозніваюць наступныя тыпы касмічных апаратаў<ref>[http://www.vse-znaykin.ru/ka_klasifik.php Классификация космических аппаратов] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140714184417/http://www.vse-znaykin.ru/ka_klasifik.php |date=14 ліпеня 2014 }}</ref>:

* [[Штучны спадарожнік Зямлі|штучныя спадарожнікі Зямлі]] — агульная назва ўсіх апаратаў якія знаходзяцца на [[геацэнтрычная арбіта|геацэнтрычнай арбіце]], то ёсць якія круцяцца вакол Зямлі
* аўтаматычныя міжпланетныя станцыі (касмічныя зонды) — апараты, якія ажыццяўляюць пералёт паміж Зямлёй і іншымі касмічнымі целамі Сонечнай сістэмы; пры гэтым яны могуць, як выходзіць на арбіту вакол вывучаемай цела, так і даследаваць іх з пралётных траекторый, некаторыя апараты пасля гэтага накіроўваюцца за межы Сонечнай сістэмы
* касмічныя караблі, аўтаматычныя або пілатуемыя — выкарыстоўваюцца для дастаўкі грузаў і чалавека на арбіту Зямлі; існуюць планы палётаў на арбіты іншых планет
* арбітальныя станцыі — апараты прызначаныя для доўгачасовага знаходжання і працы людзей на арбіце Зямлі
* спушчальныя апараты — выкарыстоўваюцца для дастаўкі людзей і матэрыялаў з арбіты вакол планеты або міжпланетнай траекторыі на паверхню планеты
* планетаходы — аўтаматычныя лабараторныя комплексы або транспартныя сродкі, для перамяшчэння па паверхні планеты і іншага нябеснага цела

Па наяўнасці функцыі вяртання:

* Тыя, якія вяртаюцца — прадугледжваюць вяртання людзей і матэрыялаў на Зямлю, ажыццяўляючы мяккую альбо жорсткую пасадку
* Тыя, якія не вяртаюцца — пры выпрацоўцы рэсурсу звычайна сыходзяць з арбіты і згараюць у атмасферы

Па выконваемых функцый вылучаюць наступныя класы:

* метэаралагічныя
* навігацыйныя
* спадарожнікі сувязі, тэлевяшчання, тэлекамунікацыйныя спадарожнікі
* навукова-даследчыя
** геафізічныя
** геадэзічныя
** астранамічныя
** дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі
* выведвальныя і ваенныя спадарожнікі
* іншыя

Многія касмічныя апараты выконваюць адразу некалькі функцый.

Таксама па масавых характарыстыках:

* фемта—да 100 г
* піка—да 1 кг
* нана—1-10 кг
* мікра—10-100 кг
* міні—100-500 кг
* малыя — 500—1000 кг
* вялікія — больш за 1000 кг

<center>
<gallery widths="165px" heights="140px">
Выява:Soyuz TMA-6 spacecraft.jpg|Пілатуемы касмічны апарат, касмічны карабель Саюз, з членамі экіпажа МКС на борце
Выява:Hubble Space Telescope (27946391011).jpg|Аўтаматычная абсерваторыя «[[Хабл (тэлескоп)|Хабл]]» на арбіце вакол Зямлі
Выява:Cassini Saturn Orbit Insertion.jpg|Аўтаматычны касмічны апарат «[[Касіні-Гюйгенс]]», які даследуе планету [[Сатурн]], кольцы і яго спадарожнікі<br />(малюнак мастака)
Выява:Discovery open.jpg|Шатл «Дыскаверы», які сфатаграфавалі з Міжнароднай касмічнай станцыі..
</gallery>
</center>

== Асаблівасці палёту ==
У агульным выпадку, у палёце касмічнага апарата вылучаюцца ўчастак вывядзення, участак арбітальнага палёту і ўчастак пасадкі. На ўчастку вывядзення касмічны апарат павінен набыць неабходную касмічную хуткасць у зададзеным кірунку. Арбітальны ўчастак характарызуецца інерцыйных рухам апарата ў адпаведнасці з законамі [[Нябесная механіка|нябеснай механікі]]. Пасадкавы ўчастак закліканы пагасіць хуткасць апарата, які вяртаецца, да дапушчальнай пасадачнай хуткасці.

== Касмічны карабель ==
Касмічны карабель — [[пілатуемы касмічны апарат]], прызначаны для дастаўкі аднаго або некалькіх чалавек у касмічную прастору, выканання пэўных задач і бяспечнага вяртання экіпажа на [[Планета Зямля|Зямлю]].

У сваёй працы «Касмічны карабель» (1924) [[Канстанцін Эдуардавіч Цыялкоўскі]], кажучы аб апараце, прызначаным для палёту чалавека ў космас, у асноўным, зваў яго інакш: ''нябесны карабель''.<ref>''Працы па касманаўтыцы. Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымі прыборамі''. К. Э. Цыялкоўскі; Пад рэд. і М. К. Ціханравава — М.: Машынабудаванне, 1967. — 376 з.</ref>

Адной з асноўных праблем, якія стаяць пры канструяванні гэтага класу касмічных апаратаў, з'яўляецца стварэнне бяспечнай, надзейнай у выкарыстанні і дакладнай сістэмы вяртання экіпажа на [[Планета Зямля|зямную]] паверхню.

== Касмічныя караблі ў фантастыцы ==
Засваенне касмічнай прасторы з'яўляецца адным з галоўных сюжэтаў [[Навуковая фантастыка|навуковай фантастыкі]]. У прыватнасці, навуковая фантастыка апісвае магчымыя тыпы і класы касмічных караблёў і фактычна вылучае гіпотэзы аб характары іх эксплуатацыі. Касмічныя караблі для перамяшчэння ўнутры зорнай сістэмы, у прыватнасці паміж планетамі, называюцца ў некаторых аўтараў планеталётамі. Як правіла, яны выкарыстоўваюць рэактыўную цягу, падобна сучасным касмічным апаратам. Аднак, у адрозненне ад іх, навукова-фантастычныя планеталёты (як і перспектыўныя) ствараюць рэактыўную цягу, выкарыстоўваючы тэхналагічна больш прагрэсіўныя рухавікі (у прыватнасці: імпульсныя, іонныя, ядзерныя, тэрмаядзерныя). Часам такія караблі называюцца проста [[ракета]]мі.

Для перасоўванняў на міжзорныя і міжгалактычныя адлегласці служаць зоркалёты. Сучасная тэхналогія не дазваляе ствараць апараты для міжзоркавых перасоўванняў, якія валодаюць прымальнай хуткасцю. У навуковай фантастыцы фігуруюць як дасветловыя (якія рухаюцца на дасветловых хуткасцях), так і звышсветловыя караблі (якія рухаюцца з звышсветловай хуткасцю). Дасветловыя зоркалёты могуць выкарыстоўваць у якасці маршавых рухавікоў фатонную ўстаноўку. У звышсветловых зоркалётах найбольш часта выкарыстоўваюцца гіпер- (для перамяшчэння ў падпрастору) або варп-рухавікі (скрыўляюць прастору навакол карабля). Найбольш яскравы прыклад зоркалётаў з гіперрухавікамі — зоркалёты ў фільме «[[Зорная брама (фільм)|Зорная брама]]» і серыяле «Зорная брама SG-1» (напрыклад, зямныя караблі Класа «BC-304» «Дэдал»). Прыклад зоркалётаў на варп-рухавіках — зоркалёты ў серыялах і фільмах Зорны Шлях (напрыклад, усе Энтерпрайз і класы караблёў, да якіх яны належаць).

== Касмічныя караблі і праекты ==
[[Выява:TKS spacecraft drawing (svg).svg|thumb|250px|[[Транспартны карабель забеспячэння|ТКС — Расійскі транспартны карабель забяспячэння (1977—1985). Праект спынены.]]]]
[[Выява:X-30 NASP 3.jpg|thumb|250px|[[Rockwell X-30|NASP (X-30) выходзіць на арбіту (праца мастака) (1986—1992). Праект прыпынены.]]]]
''Касмічныя караблі 1-га пакалення:''
** [[Усход (касмічныя караблі)|Усход]] ('''6 палётаў''', праект завершаны)
** [[Узыход, касмічны карабель|Узыход]] ('''2 палёты''', праект завершаны)
** [[КА Меркурый|Меркурый]] ('''6 палётаў''', праект завершаны)
** [[Джэміні]] ('''10 палётаў''', праект завершаны)
** [[Шугуан]] (праект спынены)
''Касмічныя караблі 2-га пакалення:''
** [[Саюз (касмічны карабель)|Саюз]] ('''97 палётаў''', 2 катастрофы, 2 аварыі без ахвяр (у тым ліку 1 субарбітальны палёт), '''здзяйсняе палёты''')
** [[Саюз 7К-Л1]], [[Зонд, касмічная праграма|касмічная праграма Зонд]] (праект спынены на стадыі беспілотных лётных выпрабаванняў)
** [[Л3, касмічны карабель|Л3]] (праект спынены на стадыі беспілотных лётных выпрабаванняў)
** [[КА Апалон|Апалон]] ('''12 палётаў''', праект завершаны)
** [[Транспартны карабель забеспячэння|ТКС (Транспартны карабель забеспячэння)]] — (праект спынены на стадыі беспілотных лётных выпрабаванняў з наведваннямі карабля людзмі на арбіце пасля стыкоўкі)
** [[Шэньчжоу]] ('''3 палёты''', '''здзяйсняе палёты''')
** [[Фуджы]] (праект спынены)
** [[Orbital Vehicle|OV (Вімана)]] (праект у стадыі распрацоўкі)
''[[Шматразовы транспартны касмічны карабель|Шматразовыя транспартныя касмічныя караблі]]''
** [[X-20 Dyna Soar]] (праект спынены)
** [[Спіраль, авіяцыйна-касмічная сістэма|Спіраль]] (праект спынены)
** [[Спэйс шатл]] ('''132 палёты''', 2 катастрофы (у тым ліку 1 на старце), '''здзяйсняе палёты''')
** [[Rockwell X-30|NASP (X-30)]] (праект прыпынены)
** [[Світанак, транспартны касмічны карабель|Світанак]] (праект спынены)
** [[Шугавея, касмічны карабель|Шугавея]] (праект спынены на стадыі беспілотных лётных выпрабаванняў)
** [[Гермес, касмічны карабель|Гермес]] (праект спынены)
** [[Зенгер-2]] (праект спынены)
** [[HOTOL]] (праект спынены)
** [[HOPE]] (праект спынены)
** [[ASSTS]] (праект спынены)
** [[МАКС]] (праект спынены)
** [[КА Кліпер|Кліпер]] (праект спынены)
''Часткова-шматразовыя касмічныя караблі:''
** [[КА Арыён|Арыён]] (праект у стадыі распрацоўкі)
** [[Перспектыўная пілатуемая транспартная сістэма|ППТС]] з ПТКНП («Русь») (праект у стадыі распрацоўкі)
** [[ACTS]] (праект у стадыі распрацоўкі)
** [[Dragon SpaceX]] (праект у стадыі распрацоўкі)

== Гл. таксама ==
* [[Ракета-носьбіт]]
* [[Штучны спадарожнік Зямлі]]

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{крыніцы/БелЭн|15|Тра́нспартны карабе́ль касмічны|Ларыёнаў У. С.|510}}

== Спасылкі ==
* [http://epizodsspace.testpilot.ru/bibl/ejeg/ej.html Описание космических аппаратов в ежегодниках БСЭ (1957—1990)]
* [http://galspace.spb.ru/orbita/17.htm/ Описание орбит космических аппаратов и их использование]
* [http://oep-ka.narod.ru/ Оптико-электронные приборы космических аппаратов (1972)]
* [http://n-t.ru/tp/ts/kd3.htm Космические двигатели третьего тысячелетия]
* [http://spaceportal.ru/index/0-11/ Замежныя касмічныя апараты] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130617122904/http://spaceportal.ru/index/0-11/ |date=17 чэрвеня 2013 }}

{{Нябесная механіка}}

[[Катэгорыя:Касманаўтыка]]
[[Катэгорыя:Касмічныя апараты| ]]