Прагляд зыходнага тэксту старонкі Фаналогія

{{Мовазнаўства}}
'''Фаналогія''' (ад {{lang-el|phōnē}} гук і {{lang-el|logós}} слова, вучэнне) — раздзел [[фанетыка|фанетыкі]], які вывучае [[фанема|фанемы]] і іх [[фанетычная сістэма мовы|сістэму]].

Асноўныя палажэнні вучэння аб фанеме выкарыстоўваюцца пры разглядзе суперсегментных з’яў: [[націск]]у, [[інтанацыя|інтанацыі]], [[сінгарманізм]]у і інш. Ідэі фаналогіі знаходзяць прымяненне ў тэорыі пісьма — [[Пісьмо|графіцы]] і [[арфаграфія|арфаграфіі]], пры стварэнні [[алфавіт]]аў, практычнай [[транскрыпцыя|транскрыпцыі]] і [[транслітарацыя|транслітарацыі]], а таксама пры апісанні з’яў [[словаўтварэнне|словаўтварэння]] і [[граматыка|граматыкі]].

== Асноўныя пытанні ==
Да ліку асноўных пытанняў фаналогіі належаць: вызначэнне існасці самой фанемы, г. зн. вызначэнне тых прыкмет, якія складаюць змест фанемы; высвятленне суадносін, з аднаго боку, паміж фанемай і гукамі, у якіх яна рэалізуецца, а з іншага боку, з іншымі фанемамі.

[[Органы мовы|Моўны апарат чалавека]] можа ўтвараць мноства самых разнастанных у фізічных адносінах [[гук]]аў. Але далёка не ўсе яны служаць сродкам адрознення значымых моўных адзінак (марфем, слоў). Напрыклад, розныя ў акустычных і артыкуляцыйных адносінах гукі [т] і [т°] у словах ''там'' і ''т°ом'' успрымаюцца носьбітамі [[беларуская мова|беларускай мовы]] як адзін гук [т]. Пры моўных зносінах іх адрозненне неістотнае (адрознівальную функцыю выконваюць гукі |а| і [о]). У іншых, напрыклад [[лезгінская мова|лезгінскай мове]], наадварот, словы могуць адрознівацца толькі гэтымі гукамі. Гэта азначае, што для пэўнага моўнага калектыву важныя не ўсе магчымыя гукі, а толькі тыя, што служаць сродкам адрознення слоў і іх форм. Такія асноўныя функцыянальна важныя адзінкі мовы, якія служаць для адрознення (ці атаясамлівання) слоў, марфем, называюць [[фанема]]мі. Уся разнастайнасць гукаў у кожнай мове зводзіцца да невялікай колькасці фанем, якія ўтвараюць звычайна рацыянальную і эканомную сістэму (у розных мовах свету колькасць фанем вар’іруецца ад 12 да 80).

Фаналогія вывучае гукавы бок мовы ў яго функцыянальным аспекце, таму фаналогію яшчэ называюць функцыянальнай фанетыкай ({{таксама}} [[Фанетыка]]).

У цэнтры ўвагі фаналогіі як навуковай дысцыпліны — праблема тоеснасці фанемы як мінімальнай (непадзельнай у часе) сэнсаадрознівальнай адзінкі гукавога ладу мовы. Так, фаналогія вызначае прыкметы, якія складаюць змест фанемы, высвятляе суадносіны, з аднаго боку, паміж фанемай і гукамі, у якіх яна рэалізуецца ў моўнай плыні, а з другога боку, з марфемай, словам. У задачы фаналогіі ўваходзіць таксама вызначэнне колькаснага складу фанем у мове, выяўленне сувязей, што існуюць паміж асобнымі фанемамі і іх групамі, інакш кажучы, устанаўленне сістэмы фанем.

== Гісторыя ==
На розніцу паміж параўнальна невялікай колькасцю гукаў, якія функцыянуюць у мове, і практычна незлічонай колькасцю розных фізічных гукаў, упершыню (1870-я гг.) звярнуў увагу лінгвіст [[Іван Аляксандравіч Бадуэн дэ Куртэнэ]], які распрацаваў палажэнні аб фанемах як «рухомых кампанентах марфем», аб разнастайнасці гукаў, якія аб’ядноўваюцца ў адну фанему, і першым увёў у лінгвістычны ўжытак тэрмін «фанема».

Ідэі Бадуэна дэ Куртэнэ аб розных аспектах фанетыкі — акустчна-артыкуляцыйным і функцыянальным, аб ролі гукаў «у механізме мовы» зрабілі вялікі ўплыў на развіццё фанетычных даследаванняў у рускім і сусветным мовазнаўстве, з’явіліся зыходнымі тэарэтычнымі пасылкамі для розных фаналагічных школ XX ст.

Вялікую ролю ў фарміраванні агульнай тэорыі фаналогіі мелі працы Л. У. Шчэрбы, які вызначыў фанему як адзінку, здольную дыферэнцыраваць словы і іх формы, а таксама працы М. С. Трубяцкога і [[Р. В. Якабсон]]а. Як самастойная дысцыпліна фаналогія пачала фарміравацца ў канцы XIX ст. і канчаткова аформілася ў 1930-я гады ў Еўропе (пражская лінгвістычная школа, капенгагенская школа — Л. Ельмслеў, О. Есперсен, X. Педэрсен і інш., лонданская школа [[Д. Джоунз]]а) і ў ЗША (як раздзел дэскрыптыўнай лінгвістыкі). У СССР склаліся дзве фаналагічныя школы — ленінградская ([[Л. У. Шчэрба]], Л. Р. Зіндэр, М. I. Матусевіч, Л. В. Бандарка і інш.) і маскоўская ([[Р. І. Аванесаў]], У. М. Сідараў, М. В. Паноў і інш.). Да 1930-х гадоў адносіцца і пачатак дыяхранічнай фаналогіі, у развіцці якой вялікае значэнне мелі працы Я. Дз. Паліванава, Р. В. Якабсона, А. Марцінэ і інш.

== Сучасныя калізіі ==
Развіваючы ідэі I. А. Бадуэна дэ Куртэнэ, розныя фаналагічныя школы падыходзяць, аднак, з розных бакоў да цэнтральнага пытання фаналогіі — вызначэння сутнасці [[фанема|фанемы]], г. зн. вызначэння тых прыкмет, якія складаюць змест фанемы. Яны па-рознаму асвятляюць суадносіны паміж фанемай і гукамі, у якіх яна праяўляецца ў моўнай плыні. Гэта тлумачыцца найперш тым, што фанемы, як і іншыя адзінкі мовы, маюць двума спосабы існавання — у сістэме мовы, дзе яны знаходзяцца ў адносінах апазіцыі (проціпастаўлення адна адной), і ў тэксце, дзе яны рэалізуюцца ў канкрэтным гуку. У сувязі з гэтым адны даследчыкі вызначаюць і апісваюць фанему праз фаналагічную апазіцыю, другія — праз фаналагічную пазіцыю.

Асноўнае разыходжанне ў тэорыі фанем звязана з крытэрыем фанемнай ідэнтыфікацыі гукаў маўлення — фізічнай ці функцыянальнай (у другім аспекце — фанетычнай ці марфемнай). У першым выпадку вучоныя апіраюцца на фанетычны крытэрый атаясамлівання, гэта значыць, фанема трактуецца як аўтаномная адзінка мовы, якая ўяўляе сабой клас падобных гукаў, ці гукатып ([[Л. У. Шчэрба]], Л. Р. Зіндэр, Дж. Джоунз, некаторыя амерыканскія дэскрыптывісты), а асноўным кантэкстам рэалізацыі і фукцыяніравання фанемы з’яўляецца толькі фанетычнае слова (фанетычны сегмент). У другім выпадку, пры функцыянальна-марфематычным падыходзе, у цэнтры ўвагі знаходзіцца сэнсаадрознівальная функцыя фанемы, а асноўным кантэкстам функцыяніравання фанемы лічацца марфемы і словы. Фанема пры такім падыходзе — не аўтаномная фанетычная адзінка, а будаўнічы кампанент марфемы, праз тоеснасць якой вызначаецца і тоеснасць фанемы ў розных яе праяўленнях.

== Літаратура ==
* Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9
* {{крыніцы/сбмова}}

[[Катэгорыя:Фаналогія| ]]

{{Фанетыка і фаналогія}}
{{Бібліяінфармацыя}}