Крамянецкі калегіум

Крамянецкі калегіум, пазней Крамянецкая гімназія, Валынская гімназія вышэйшых навук, Вышэйшы Валынскі ліцэй, Крамянецка-Валынскі ліцэй — навучальная ўстанова пры кляштары езуітаў у Крамянцы. Існавала у 1743—1773 як калегіум, у 1803—1819 — як гімназія, у 1819—1833 — як ліцэй. Пасля закрыцця была ​​адноўлена ў XX ст. за польскім часам.

Калегіум

Пабудаваны коштам Вішнявецкіх ў 1731—1743 гадах. Архітэктурны комплекс складаўся з касцёла, келляў і двух навучальных карпусоў. Езуіты прысвяцілі касцёл заснавальніку ордэна Ігнацію Лайолу і Станіславу Костцы. У калегіуме вялася падрыхтоўка настаўнікаў для езуіцкіх школ. У 1773 годзе паводле буды Папы Клімента XIV ордэн езуітаў быў скасаваны, а калегіум зачынены. Пазней у памяшканнях калегіума працавала падакруговая, а з 1783 акруговая свецкія школы.

Гімназія

У 1803—1805, паводле указу расійскага імператара Аляксандра I, Тадэвуш Чацкі разам з Гуга Калантаем на аснове калегіума заснавалі Вышэйшую гімназію. Гімназія складалася з двух аддзяленняў: ніжэйшага (4 класа з годам навучання ў кожным класе) і вышэйшага (3 курсы з двума гадамі навучання ў кожным). У ніжэйшых класах выкладаліся пераважна мовы, у вышэйшых — матэматычныя і юрыдычныя навукі, славеснасць.

У 1806, па запрашэнні Чацкага, ў калегіум прыехаў ірландскі садоўнік Дыянісій Макклер і пры ўдзеле прафесара В. Бесера заклаў парк і батанічны сад. У садзе былі сабраныя 8350 раслін розных відаў, іх насення і тронкі мог бясплатна атрымаць любы.

Ад 1807 года ў гімназіі рускую мову, літаратуру і гісторыю выкладаў Іван Аляксандраўскі.

Ліцэй

У 1819 гімназія перайменавана ў ліцэй з захаваннем праграмы навучання. Паводле задумы Т. Чацкага, ліцэй у Крамянцы меў стацца навучальнай установай універсітэцкага ўзроўню — «Валынскімі Афінамі». Адмыслова была куплена ў Варшаве асабістая бібліятэка апошняга караля і вял.кн. Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Бібліятэка пастаянна папаўнялася; да 1831 году ў ёй налічвалася ужо 34 378 тамоў. На ахвяраванні мецэнатаў куплены нумізматычны кабінет, калекцыя мінералаў, абсталяванне для астранамічнай і фізічнай лабараторый. Пры ліцэі існавала ўласная метэаралагічная станцыя з сеткай метэапунктаў пры павятовых вучылішчах.

Т. Чацкі шмат зрабіў, каб прыцягнуць у ліцэй выдатных выкладчыкаў з Кракава, Вільні, Варшавы, Вены. Сярод іх — Іахім Лялевель — значны польскі навуковец і грамадскі дзеяч, Аляксандр Міцкевіч — брат паэта Адама Міцкевіча, Эўсебіюш Славацкі — бацька іншага польскага паэта Юліюша Славацкага і інш. З Аўстрыі прыехалі прафесар батанікі і заалогіі В. Бесер, правадзейны член Венскай Акадэміі мастацтваў К. Канеўскі.

Вучнямі ліцэя ў асноўным былі дзеці дробнай шляхты і мяшчан (палякі, украінцы, яўрэі). Бедныя маглі разлічваць на стыпендыю. Сярод выхаванцаў ліцэя былі будучыя літаратары Гуслаўскі, Т. Алізароўскі, Т. Падура і інш.

У 1833 за ўдзел студэнтаў ліцэя ў паўстанні 1830—1831 гадоў, паводле ўказу імператара Мікалая I, ліцэй быў ліквідаваны. Бібліятэка, нумізматычны кабінет, калекцыя карцін, гравюр і скульптур, навуковае абсталяванне было канфіскавана і перададзена зноў заснаванаму імператарскаму універсітэту Святога Уладзіміра ў Кіеве. Нават расліны з батанічнага саду вывезлі ў Кіеў. У будынках ліцэя была размешчана праваслаўная Валынская духоўная семінарыя.

Аднаўленне Ю. Пілсудскім

У пачатку 1920-х, калі Заходняя Украіна была ў складзе Польшчы, паводле ўказу Ю. Пілсудскага ў старых будынках была адкрытая комплексная навучальная ўстанова з назвай Крамянецкі ліцэй. У склад установа ўваходзілі агульнаадукацыйная школа, гімназія, сярэдняя земляробчая школа, некалькі прафесійна-тэхнічных вучылішчаў, настаўніцкая семінарыя, якая была рэарганізавана пасля ў гэтак званы «педагогіум». У 1937 пры ліцэі адкрыты Музей Валынскай зямлі ім. Вілібальда Бесера. Некаторы час у навучальнай установе працаваў вядомы мастак Уладзіслаў Галімскі. У ліцэі пачыналася творчая біяграфія фотамайстра Генрыка Германовіча.