Фанема: Розніца паміж версіямі
[недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
др r2.7.1) (робат дадаў: sr:Глас |
прапанова |
||
Радок 1: | Радок 1: | ||
{{Аб'яднаць|Гук, мова}} |
|||
'''ФАНЕМА''', [[гук мовы]], разгляданы ў сваім функцыянальным аспекце; аб'ект вывучэння [[фаналогія|фаналогіі]]. |
'''ФАНЕМА''', [[гук мовы]], разгляданы ў сваім функцыянальным аспекце; аб'ект вывучэння [[фаналогія|фаналогіі]]. |
||
Уся разнастайнасць гукаў у кожнай мове зводзіцца да параўнальна невялікай колькасці фанем, якія, звычайна, утвараюць рацыянальную і эканомную сістэму (звычайная колькасць фанем у мовах свету вагаецца ад 12 да 80). |
Уся разнастайнасць гукаў у кожнай мове зводзіцца да параўнальна невялікай колькасці фанем, якія, звычайна, утвараюць рацыянальную і эканомную сістэму (звычайная колькасць фанем у мовах свету вагаецца ад 12 да 80). |
||
У розных фаналагічных [[навуковая школа|школах]] праблема тоеснасці фанемы трактуецца неаднолькава. Два асноўныя погляды, да якіх можна звесці розныя погляды, гэта: |
У розных фаналагічных [[навуковая школа|школах]] праблема тоеснасці фанемы трактуецца неаднолькава. Два асноўныя погляды, да якіх можна звесці розныя погляды, гэта: |
||
# выдзяленне фанем шляхам устаранення адрозненняў (кантрастная дыстрыбуцыя); |
# выдзяленне фанем шляхам устаранення адрозненняў (кантрастная дыстрыбуцыя); |
||
# выдзяленне фанем шляхам узмацнення адрозненняў (дадатковая дыстрыбуцыя). |
# выдзяленне фанем шляхам узмацнення адрозненняў (дадатковая дыстрыбуцыя). |
||
== Варыянты і варыяцыі == |
== Варыянты і варыяцыі == |
||
Фанема праяўляецца (рэалізуецца ў мове) у пэўных адменах |
Фанема праяўляецца (рэалізуецца ў мове) у пэўных адменах — [[алафон]]ах гэтай фанемы. |
||
Сярод алафонаў звычайна вылучаецца {{вызн2|асноўны}} або {{вызн2|тыповы}} алафон, які характарызуецца найменшай пазіцыйнай абумоўленасцю, г.зн., найменшай залежнасцю алафона ад фанетычных умоваў. |
Сярод алафонаў звычайна вылучаецца {{вызн2|асноўны}} або {{вызн2|тыповы}} алафон, які характарызуецца найменшай пазіцыйнай абумоўленасцю, г.зн., найменшай залежнасцю алафона ад фанетычных умоваў. |
||
Радок 14: | Радок 15: | ||
Пры пазіцыйных чаргаваннях алафоны могуць выступаць або як {{вызн2|варыянты}} фанемы або як яе {{вызн2|варыяцыі}}. |
Пры пазіцыйных чаргаваннях алафоны могуць выступаць або як {{вызн2|варыянты}} фанемы або як яе {{вызн2|варыяцыі}}. |
||
{{вызн2|Варыянт}} фанемы |
{{вызн2|Варыянт}} фанемы — алафон фанемы, якасць якога настолькі змяняецца, што ён супадае ў гучанні з алафонам іншай фанемы. |
||
:<small>Напрыклад, у словах нага, рука першы гук [а] з'ўляецца варыянтам фанем <o> (н{{*|о}}гі) і <э> (р{{*|э}}кі). Варыянты ўзнікаюць пры чаргаваннях з перасякальнымі радамі.</small> |
: <small>Напрыклад, у словах нага, рука першы гук [а] з'ўляецца варыянтам фанем <o> (н{{*|о}}гі) і <э> (р{{*|э}}кі). Варыянты ўзнікаюць пры чаргаваннях з перасякальнымі радамі.</small> |
||
{{вызн2|Варыяцыя}} фанемы |
{{вызн2|Варыяцыя}} фанемы — алафон фанемы, якасць якога змяняецца ў нязначнай ступені, і які не супадае ў гучанні з алафонам іншай фанемы. |
||
:<small>Напрыклад, у словаформах [сʼ˙аду] |
: <small>Напрыклад, у словаформах [сʼ˙аду] — [сʼ˙а˙zʼ], гукі [˙а] і [˙а˙] з'яўляюцца варыяцыяй фанемы <а>. Варыянты ўзнікаюць пры чаргаваннях з паралельнымі радамі.</small> |
||
Лінгвістычная літаратура не выпрацавала трывалай адназначнай [[наменклатура|наменклатуры]] ў гэтым пытанні. |
Лінгвістычная літаратура не выпрацавала трывалай адназначнай [[наменклатура|наменклатуры]] ў гэтым пытанні. |
||
Існуе такая плынь, у якой тэрміны |
Існуе такая плынь, у якой тэрміны «алафон фанемы» і «варыянт фанемы» ужываюцца ўзаемазаменна, як сінонімы, і ўсе гукі, у якіх рэалізуецца фанема, называюцца тут «варыянтамі»; асноўны прадстаўнік фанемы — {{вызн2|моцны варыянт}}, усе іншыя прадстаўнікі — {{вызн2|слабыя варыянты}}. |
||
Яшчэ іншая плынь існуе ў працах прадстаўнікоў [[ЛФШ]], дзе тэрміну |
Яшчэ іншая плынь існуе ў працах прадстаўнікоў [[ЛФШ]], дзе тэрміну «варыянт» адпавядае тэрмін {{вызн2|адценне фанемы}}. У гэтым выпадку, у залежнасці ад прычын, якія выклікаюць вар'іраванне фанемы, вылучаюць {{вызн2|камбінаторныя варыянты}} (адценні) фанемы, абумоўленыя суседствам з іншымі фанемамі, і {{вызн2|пазіцыйныя варыянты}} (адценні), якія залежаць ад становішча фанемы ў слове. |
||
== Крыніцы == |
== Крыніцы == |
Версія ад 02:20, 4 снежня 2011
Прапанавана аб’яднаць старонку з Гук, мова. |
ФАНЕМА, гук мовы, разгляданы ў сваім функцыянальным аспекце; аб'ект вывучэння фаналогіі.
Уся разнастайнасць гукаў у кожнай мове зводзіцца да параўнальна невялікай колькасці фанем, якія, звычайна, утвараюць рацыянальную і эканомную сістэму (звычайная колькасць фанем у мовах свету вагаецца ад 12 да 80).
У розных фаналагічных школах праблема тоеснасці фанемы трактуецца неаднолькава. Два асноўныя погляды, да якіх можна звесці розныя погляды, гэта:
- выдзяленне фанем шляхам устаранення адрозненняў (кантрастная дыстрыбуцыя);
- выдзяленне фанем шляхам узмацнення адрозненняў (дадатковая дыстрыбуцыя).
Варыянты і варыяцыі
Фанема праяўляецца (рэалізуецца ў мове) у пэўных адменах — алафонах гэтай фанемы.
Сярод алафонаў звычайна вылучаецца Шаблон:Вызн2 або Шаблон:Вызн2 алафон, які характарызуецца найменшай пазіцыйнай абумоўленасцю, г.зн., найменшай залежнасцю алафона ад фанетычных умоваў.
Пры пазіцыйных чаргаваннях алафоны могуць выступаць або як Шаблон:Вызн2 фанемы або як яе Шаблон:Вызн2.
Шаблон:Вызн2 фанемы — алафон фанемы, якасць якога настолькі змяняецца, што ён супадае ў гучанні з алафонам іншай фанемы.
- Напрыклад, у словах нага, рука першы гук [а] з'ўляецца варыянтам фанем <o> (н · гі) і <э> (р · кі). Варыянты ўзнікаюць пры чаргаваннях з перасякальнымі радамі.
Шаблон:Вызн2 фанемы — алафон фанемы, якасць якога змяняецца ў нязначнай ступені, і які не супадае ў гучанні з алафонам іншай фанемы.
- Напрыклад, у словаформах [сʼ˙аду] — [сʼ˙а˙zʼ], гукі [˙а] і [˙а˙] з'яўляюцца варыяцыяй фанемы <а>. Варыянты ўзнікаюць пры чаргаваннях з паралельнымі радамі.
Лінгвістычная літаратура не выпрацавала трывалай адназначнай наменклатуры ў гэтым пытанні.
Існуе такая плынь, у якой тэрміны «алафон фанемы» і «варыянт фанемы» ужываюцца ўзаемазаменна, як сінонімы, і ўсе гукі, у якіх рэалізуецца фанема, называюцца тут «варыянтамі»; асноўны прадстаўнік фанемы — Шаблон:Вызн2, усе іншыя прадстаўнікі — Шаблон:Вызн2.
Яшчэ іншая плынь існуе ў працах прадстаўнікоў ЛФШ, дзе тэрміну «варыянт» адпавядае тэрмін Шаблон:Вызн2. У гэтым выпадку, у залежнасці ад прычын, якія выклікаюць вар'іраванне фанемы, вылучаюць Шаблон:Вызн2 (адценні) фанемы, абумоўленыя суседствам з іншымі фанемамі, і Шаблон:Вызн2 (адценні), якія залежаць ад становішча фанемы ў слове.
Крыніцы
- Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Фразеаграфія: Вучэб. дапам. / Я. М. Камароўскі, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі і інш. — 2-е выд., дапрац. і дап. — Мн. : Выш. школа, 1995. — 334 с. ISBN 985-06-0075-6.