Прагляд зыходнага тэксту старонкі Шатландыя

{{Дзяржава
 |Беларуская назва          = Шатландыя
 |Арыгінальная назва        = Scotland <small>([[Англійская мова|англ.]] / [[Шатландская раўнінная мова|скотс]])</small>  <br/> Alba <small>([[Шатландская гэльская мова|шатл. гэл.]])</small>
 |Частка                    = [[Злучанае Каралеўства]]
 |Родны склон               = Шатландыі
 |Сцяг                      = Flag of Scotland.svg
 |Герб                      = Royal Arms of the Kingdom of Scotland.svg
 |Замест герба              = 
 |Дэвіз                     = [[In My Defens God Me Defend]]
 |Пераклад дэвізу           = У маёй абароне Бог мяне абараняе
 |Назва гімна               = Flower of Scotland (a)
 |Аўдыё                     = 
 |Форма кіравання           = [[Парламентарная манархія]]
 |Дзяржаўная рэлігія        = 
 |lat_dir =N |lat_deg = 56 |lat_min =39 |lat_sec = 0
 |lon_dir =W |lon_deg = 4 |lon_min =12 |lon_sec = 0
 |region                    = 
 |CoordScale                = 
 |На карце                  = Scotland in the UK and Europe.svg
 |На карце2                 = 
 |Мовы                      = [[Англійская мова|Англійская]], [[шатландская гэльская мова|шатландская гэльская]], [[шатландская раўнінная мова|скотс]]
 |Заснавана                 = [[843]]
 |Дата незалежнасці         = 
 |Незалежнасць ад           = 
 |Сталіца                   = [[Эдынбург]]
 |Найбуйнейшыя гарады       = [[Глазга]]
 |Пасады кіраўнікоў         = [[Кароль Вялікабрытаніі|Кароль]] <br/> [[Прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі|Прэм’ер-міністр]] <br/> [[Першы міністр Шатландыі|Першы міністр]]
 |Кіраўнікі                 = [[Карл III (кароль Вялікабрытаніі)|Карл ІІІ]] <br/> [[Рышы Сунак]] <br/> [[Хамза Юсаф]]
 |Месца па плошчы           = 
 |Плошча                    = 78.387
 |Працэнт вады              = 1,9
 |Этнахаронім               = [[Шатландцы]]
 |Месца па насельніцтву     = 
 |Насельніцтва              = 5.327.700
 |Год ацэнкі                = 2013
 |Насельніцтва па перапісу  = 5.313.600
 |Год перапісу              = 2006
 |Шчыльнасць насельніцтва   = 67,5
 |Месца па шчыльнасці       = 
 |ВУП (ППЗ)                 = 
 |Год разліку ВУП (ППЗ)     = 
 |Месца па ВУП (ППЗ)        = 
 |ВУП (ППЗ) на душу насельніцтва= 
 |Месца па ВУП (ППЗ) на душу насельніцтва= 
 |ВУП (намінал)             = 245,267 млрд
 |Год разліку ВУП (намінал) = 2013
 |Месца па ВУП (намінал)    = 
 |ВУП (намінал) на душу насельніцтва= 45.904
 |Месца па ВУП (намінал) на душу насельніцтва= 
 |ІРЧП                      = 
 |Год разліку ІРЧП          = 
 |Месца па ІРЧП             = 
 |Узровень ІРЧП             = 
 |Авіякампанія              = 
 |Валюта                    = [[Фунт стэрлінгаў]] (£, GBP)
 |Дамены                    = [[.scot]], [[.uk]], [[.eu]]
 |ISO                       = GB-SCT
 |Тэлефонны код             = 44
 |Часавы пояс               = +0
 |Заўвагі                   = a. Не афіцыйны, але самы папулярны з неафіцыйных


}}
'''Шатландыя''' ({{lang-gd|Alba}}, {{lang-en|Scotland}}, {{lang-sco|Scotland}}) — адна з чатырох краін [[Злучанае Каралеўства|Злучанага Каралеўства]], мае найбольшую аўтаномію. У мінулым незалежнае каралеўства ў Паўночнай Еўропе. Шатландыя займае поўнач [[Востраў Вялікабрытанія|вострава Вялікабрытанія]] і мяжуе па сушы з [[Англія]]й. Сталіца — [[Эдынбург]].

{{Змест злева}}

== Гісторыя ==
Лічыцца, што першыя людзі з’явіліся ў Шатландыі прыблізна 8 тысяч гадоў таму. Першыя сталыя паселішчы датуюцца IV тысячагоддзем да н.э. Пісьмовая гісторыя Шатландыі пачынаецца з [[Рымская імперыя|рымскай]] заваёвы Брытаніі, калі былі акупаваны і атрымалі статут рымскіх правінцый і сталі менавацца [[Брытанія]]й тэрыторыі сучаснай [[Англія|Англіі]] і [[Уэльс]]а. Частка паўднёвай Шатландыі была на нядоўгі час узятая пад няпросты кантроль Рыма, але паўночныя землі былі вольныя ад рымскага заваявання і зваліся [[Каледонія]]. Каледонія была населена [[Пікты|пікцкімі]] і [[Гэлы|гэльскімі]] плямёнамі, на яе тэрыторыі размяшчаліся гэльскае каралеўства [[Дал Рыяда]] і пікцкае — [[Фортрыу]]. Але гісторыя [[Шатландскае каралеўства|Шатландскага каралеўства]] традыцыйна бярэ свой адлік з [[843]] г., калі [[Кенет I|Кенет Макальпін]] стаў каралём аб’яднанага каралеўства [[Шкоты|шкотаў]] і піктаў. На працягу наступных стагоддзяў тэрыторыя Шатландскага каралеўства пашырылася да плошчы прыблізна адпаведнай плошчы сучаснай Шатландыі. Гэты перыяд адзначаны параўнальна добрымі адносінамі з [[уэсекс]]кімі валадарамі Англіі і моцнай раздробленасцю, якая, аднак, не замінала правядзенню паспяховай экспансіянісцкай палітыкі. Праз некаторы час пасля ўварвання ў [[945]] годзе ў [[Стратклайд]] англійскага караля [[Эдмунд I|Эдмунда I]] правінцыя была перададзена [[Малькальм I|Малькальму I]]. Падчас кіравання караля [[Індульф]]а ([[954]]—[[962]]) шкоты занялі крэпасць, пазней названую Эдынбургам, — свой першы апорны пункт у [[Лотыян]]е. Падчас уладарання [[Малькальм II|Малькальма II]] адзінства Шатландыі ўмацавалася. Пераломным годам, магчыма, быў 1018, калі [[Малькальм IV]] нанёс [[Нартумбрыя|Нартумбрыі]] паражэнне ў [[Бітва пры Карэме|бітве пры Карэме]].

[[Заваяванне Англіі нармандцамі]] ([[1066]]) стала прычынаю ланцуга падзей, праз якія Шатландыя змяніла сваёй гэльскай культурнай арыентацыі. [[Малькальм III]] пабраўся шлюбам з [[Святая Маргарыта Шатландская|Маргарытай]], сястрой [[Эдгар Этлінг|Эдгара Этлінга]], зрынутага англа-саксонскага прэтэндэнта на англійскі сталец, які пасля атрымаў падтрымку з боку Шатландыі. Маргарыта згуляла важную ролю ў паніжэнні ўплыву [[Кельцкае хрысціянства|кельцкага хрысціянства]]. Яе сын, [[Давід I]] стаў важным англа-нармандскім валадаром. Ён спрыяў увядзенню ў Шатландыі [[феадалізм]]у і заахвочваў прыток насельніцтва з Нідэрландаў у гарады, каб умацаваць гандлёвыя сувязі з кантынентальнай Еўропай. Да канца [[XIII стагоддзе|XIII]] ст. шматлікія нармандскія і англа-нармандскія сем’і атрымалі маёнткі ў Шатландыі. Пасля смерці Маргарыты, апошняй прамой спадчынніцы [[Аляксандр III, кароль Шатландыі|Аляксандра III]], шатландская арыстакратыя звярнулася да караля Англіі, каб ён разважыў спрэчкі паміж прэтэндэнтамі на шатландскі сталец. Замест гэтага [[Эдуард I]] паспрабаваў уладкаваць на шатландскі сталец свайго вылучэнца і ўзяць Шатландыю пад поўны кантроль, аднак гэтага не атрымалася з-за супраціву шатландцаў, якімі кіравалі спачатку [[Уільям Уолес]] і [[Эндру дэ Марэй]], якія падтрымлівалі [[Іаан I Баліял|Іаана I Баліяла]], а затым — [[Роберт I Брус|Роберт Брус]]. Брус узышоў на каралеўскі сталец як кароль Роберт I [[25 сакавіка]] [[1306]] і атрымаў канчатковую перамогу над англічанамі ў [[Бітва пры Бенакберне|бітве пры Бенакберне]] ў [[1314]] г. Але пасля яго смерці падчас другой вайны за незалежнасць Шатландыі ([[1332]]—[[1357]]) зноў пачалася міжусобная барацьба, у якой [[Эдуард Баліял]] беспаспяхова спрабаваў адваяваць сталец у спадчыннікаў Бруса пры падтрымцы англійскага караля. Толькі з прыходам [[Сцюарты|дынастыі Сцюартаў]] у [[1370-я|1370-х]] сітуацыя ў Шатландыі пачала стабілізавацца.

Да канца [[Сярэднявечча]] Шатландыя была падзелена на дзве культурныя зоны: дольную, жыхары якой размаўлялі на [[Англа-шатландская мова|англа-шатландскай мове]], і горную Шатландыю, насельніцтва якой карысталася [[Шатландская гэльская мова|Шатландскай гэльскай мовай]]. Тым не менш, [[голуэйскі гэльскі дыялект]] захоўваўся магчыма аж да [[XVIII стагоддзе|XVIII]] ст. у аддаленых частках паўднёвага захаду краіны, якія ўваходзілі ў графства [[Голуэй]]. Гістарычна, дольная Шатландыя ў культурным плане была бліжэйшая да [[Еўропа|Еўропы]]. У горнай жа Шатландыі сфарміравалася адна з адметных рыс рэгіёна — [[Кланы Шатландыі|Шатландская кланавая сістэма]].

У [[1603]] кароль Шатландыі [[Якаў I (кароль Англіі)|Якаў VI]] пераняў англійскі сталец і стаў каралём Англіі Якавам I. За выключэннем часу існавання [[Англійская Садружнасць|Садружнасці]], Шатландыя заставалася асобнай дзяржавай, але разам з тым мелі месца значныя канфлікты паміж манархам і шатландскімі [[Прэсвітэрыяне|прэсвітэрыянамі]] з нагоды формы царкоўнага кіравання. Пасля [[Слаўная рэвалюцыя|Слаўнай рэвалюцыі]] і звяржэння каталіка [[Якаў II Сцюарт|Якава VII]] [[Вільгельм III Аранскі|Вільгельмам III]] і [[Марыя II (каралева Англіі)|Марыяй II]] Шатландыя кароткі час пагражала абраць уласнага манарха-пратэстанта, але пад пагрозай разрыву гандлёвых і транспартных сувязяў з Англіяй шатландскі парламент сумесна з англійскім у [[1707]] прыняў «Акт аб Уніі». У выніку аб’яднання было створана каралеўства Вялікабрытанія. У [[1715]] на поўначы Шатландыі падняліся два буйных паўстання [[Якабіты|якабітаў]], але [[Гановерская дынастыя]] здзюжала. Якабіцкія прэтэндэнты на прастол захоўвалі папулярнасць у горных і паўночна-ўсходніх абласцях, асабліва сярод не прэсвітэрыян.

Пасля прыняцця «Акту аб Уніі», [[Час Асветы ў Шатландыі|шатландскай Асветы]] і [[Прамысловая рэвалюцыя|прамысловай рэвалюцыі]] краіна стала магутным еўрапейскім камерцыйным, навуковым і індустрыяльным цэнтрам. Пасля [[Другая Сусветная вайна|Другой Сусветнай вайны]] Шатландыя выпрабавала на сабе рэзкі спад вытворчасці, але ў апошнія дзесяцігоддзі адбываецца культурнае і эканамічнае адраджэнне рэгіёна за кошт развіцця сферы фінансавых аперацый і вытворчасці электронікі, а таксама прыбыткаў ад здабычы нафты і газу на шэльфу [[Паўночнае мора|Паўночнага мора]]. У [[1997]] былі праведзены выбары ў [[Парламент Шатландыі]], стварэнне якога было замацавана ў «[[Шатландскі акт|Шатландскім акце]]» ў [[1998]] г.

: ''Гл. таксама: [[Спіс брытанскіх манархаў]]''

== Палітыка ==
== Геаграфія ==
У [[1996]] рашэннем [[Парламент Вялікабрытаніі|Парламенту Вялікабрытаніі]] Шатландыя была падзелена на 32 вобласці.

Тэрыторыя Шатландыі ўключае ў сябе паўночную траціну [[Востраў Вялікабрытанія|вострава Вялікабрытанія]] і прылеглыя астравы — [[Гебрыдскія астравы|Гебрыдскія]], [[Аркнейскія астравы|Аркнейскія]] і [[Шэтландскія астравы|Шэтландскія]]. Працягласць берагавой лініі Шатландыі — 9911 км. На поўдні мяжуе з [[Англія]]й. Працягласць мяжы ад [[Рака Твід|ракі Твід]] на захадзе да затокі [[Салвей-Фер]] на ўсходзе — каля 96 км. У 30 км на паўднёвы ўсход ад узбярэжжа размешчана [[востраў Ірландыя]], у 400 км на паўночны ўсход — [[Нарвегія]], на поўнач ад Шатландыі ляжаць [[Фарэрскія астравы]] і [[Ісландыя]]. Усходні бераг Шатландыі абмывае [[Атлантычны акіян]], заходні — [[Паўночнае мора]].

Асноўная тэрыторыя складаецца з трох галоўных геаграфічных і геалагічных зон. Два буйныя масівы — Паўднёвая ўзгорыстасць (Southern upland) на поўдні і Высокія землі (Highlands) на поўначы — падзеленыя нізінаю Нізкіх зямель (Lowlands), дзе жыве дзве траціны насельніцтва Шатландыі.

Клімат умераны акіянічны. Дзякуючы цёплай атлантычнай плыні [[Гальфстрым]] тэмпературы ў Шатландыі вышэй, чым у краінах, якія месцяцца на той жа паралелі, але ніжэй, чым у іншых рэгіёнах [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. З-за нераўнамернага рэльефу паверхні надвор'е адрозніваецца крайняй няўстойлівасцю. У самыя халодныя месяцы года — [[студзень]] і [[люты]] — сярэдні тэмпературны максімум складае 5 — 7&nbsp;°C. У самыя цёплыя месяцы — [[ліпень]] і [[жнівень]] — 19&nbsp;°C. Сярэднегадавая колькасць ападкаў вагаецца ад 3000 мм на поўначы да 800 мм на поўдні. Для рэгіёна характэрны паўднёва-заходні [[вецер]], частыя штормы на ўзбярэжжы і астравах.

=== Самыя высокія горы ===
* Бен-Невіс (1343 м)
* Бен-Макдуі (1309 м)
* Брэрых (1296 м)
* Каірнтул (1293 м)
* Каірнгорм (1245 м)
* Бен-Ловерс (1214 м)

=== Самыя доўгія рэкі ===
* Tay (188 км)
* Спэй (177 км)
** Клайд (170 км)
* Твід (154 км)
* Ды (154 км)
* Дон (132 км)
* Форт (106 км)

== Эканоміка ==
Асноўнымі галінамі Шатландскай эканомікі з’яўляюцца электронная прамысловасць (каля паловы ўсяго таварнага экспарту), марская здабыча нафты і газу, вытворчасць [[віскі]], [[турызм]], лясная прамысловасць і рыбалоўства.
Добра развітая фінансавая сфера, чатыры шатландскіх клірынгавыя банкі маюць права выпускаць у зварот уласныя банкноты, што часцяком выклікае падазроны ў англійскіх гандляроў.
Віскі вырабляюць у Шатландыі каля 90 фірмаў, экспартуючы прадукцыі на 1,3 мільярды фунтаў стэрлінгаў. Падатковыя палёгкі і іншыя формы фінансавай падтрымкі рэгіонаў стала ўзрасталі, павялічыўшыся з 12 млн фунтаў у 1960 годзе да 500 млн фунтаў у 1979 годзе. Затым, з прыходам да ўлады М. Тэтчар, рэгіянальнае інвесціраванне рэзка скарацілася з адначасовым павелічэннем аб’ёмаў пэўных адрасных інвестыцый.
Расчыняючы структуру эканомікі Шатландыі, варта адзначыць, што доля дзяржаўнага сектара ў ёй больш, чым у іншых рэгіёнах Вялікабрытаніі. Шатландыя мае развітую абаронную прамысловасць. Нягледзячы на тое, што ў апошнія гады істотна скарацілася вытворчасць тэкстылю, аўтамабіляў, віскі, здабыча вуголля і суднабудаванне, значны рост атрымалі электронная прамысловасць, уключаючы вытворчасць ЭВМ, і нафтаздабыча. Замежныя інвестыцыі ў эканоміку Шатландыі складаюць 17 % ад агульнага аб’ёму замежных інвестыцый Вялікабрытаніі. У той жа час вялікай праблемай Шатландыі з’яўляецца стала нарастаючае беспрацоўе, асабліва сярод мужчынскага насельніцтва. Ключавымі органамі кіравання эканамічнага развіцця Шатландыі з'яўляецца цэнтральны ўрад, а менавіта яго Шатландскае аддзяленне (Scottish Office), якое ўключае ў сябе два аддзелы, якія займаюцца развіццём: адзін па Шатландыі, іншы па рэгіёне Высокіх зямель і астравоў (Highlands & Islands).
Вялізнае значэнне для развіцця эканомікі Шатландыі мае прыцягненне прамых замежных інвестыцый (FDI). З 1996—1997 гг. Шатландыя прыцягнула 86 праектаў з планаваным аб’ёмам інвестыцый роўным 3121,6 млн фунтаў стэрлінгаў, было створана амаль 15 тысяч новых рабочых месцаў. Такім чынам, у Шатландыю прыцягваецца адна траціна ўсіх замежных інвестыцый Вялікабрытаніі, прычым 65 % гэтых інвестыцый прыходзіцца на электронную прамысловасць. Унутранае стымуляванне інвестыцыйнай дзейнасці ў Шатландыі здзяйсняецца праз агенцтва LIS («Размяшчэнне на тэрыторыі Шатландыі»). Асноўнай задачай LIS з’яўляецца максімалізацыя прытоку інвестыцый, стварэнне новых рабочых месцаў сродкам: маркетынгу, кансультацыяў і дапамогі патэнцыйным фундатарам, пастаўкі найбольш перспектыўных мэтавых пакетаў, абароны фундатараў.

=== Турызм ===
Шатландыя — гэта добра развіты турыстычны край. Турызм дае 200000 рабочых месцаў (каля 9 % ад агульнай колькасці працаздольных) галоўным чынам у сектары абслугоўвання, выдаткі турыстаў склалі 4,4 млрд фунтаў стэрлінгаў за 2003 г. Галоўную масу наведвальнікаў складаюць турысты з Злучанага Каралеўства. У 2002 г. яны наведалі Шатландыю 18,5 млн разоў, пражыўшы 64,5 млн дзён і страціўшы 3,7 млрд фунтаў стэрлінгаў. Замежнікі наведалі Шатландыю 1,58 млн разоў, пражыўшы 15 млн дзён і страціўшы 806 млн фунтаў стэрлінгаў. З іх грамадзяне ЗША склалі большасць — 24 %, Германіі — 9 %, Францыі — 8 %, Канады — 7 % і Аўстраліі — 6 %.

Шатландыя наогул уяўляецца як чысты несапсаваны край з прыгожымі краявідамі, якія маюць доўгую і грунтоўную гісторыю і спалучаныя з тысячамі гістарычных месцаў і цікавасцей. Гэта ўключае старадаўнія каменныя колы, стаячыя камяні і пахавальныя пакоі, разнастайныя рэшткі з Каменнага, Бронзавага і Жалезнага вякоў. Таксама маецца шмат старажытных замкаў, дамоў, палёў бітваў, руінаў і музеяў. Мноства людзей вабіць культура Шатландыі.

Гарады [[Эдынбург]] і [[Глазга]] становяцца ўсё больш касмапалітычнай альтэрнатывай да перыферыі. Турысты прыязджаюць увесь год, але галоўным турысцкім сезонам з’яўляецца перыяд з красавіка па кастрычнік уключна. У дадатак да гэтых фактараў, Нацыянальнае турысцкае агенцтва «Visitscotland» («Наведай Шатландыю») разгарнула стратэгію нізкавага маркетынгу, які накіраваны на выкарыстанне, апрача іншага, моцы Шатландыі ў гольфавым, рыбацкім і харчовым і пітным турызме. Іншым папуларнай прычынай наведвання Шатландыі, асабліва з Паўночнае Амерыкі, з’яўляецца генеалогія, шмат турыстаў прыязджае, каб даследаваць карані сям’і і продкаў.

==== Месцы для наведвання ====
Эдынбург з’яўляецца сталіцай і шырока вядомы як адзін з найпрыгажэйшых гарадоў у Еўропе. Стары і Новы горад Эдынбургу ўваходзяць у спіс аб’ектаў сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Эдынбург з’яўляецца самым папулярным месцам наведвання ў Шатландыі і займае другое месца ў Злучаным Каралеўстве пасля Лондана. Галоўныя цікавасці горада ўключаюць замак, палац Holyroodhouse, комплекс «Our Dynamic Earth» («Наша дынамічная зямля») і Каралеўскую Мілю. Ёсць тры ўніверсітэты, уключаючы Універсітэт Эдынбурга, які быў заснаваны ў 1583 годзе.

Глазга — гэта самы вялікі горад у краіне, і другі паводле велічыні месца наведвання. Яго цікавасці ўключаюць калекцыю Burrell, касцёл, навуковы цэнтр і музей Kelvingrove. У дадатак, шмат турыстаў прыязджаюць у Глазга дзеля знакамітае гатычнае і віктарыянскае архітэктуры, як і дзеля пакупак. У горадзе тры ўніверсітэты, уключаючы Універсітэт Глазга.

Стырлінг вядомы як гістарычнае мястэчка ў цэнтральнай Шатландыі, каля 30 міляў на паўночны захад ад Эдынбурга, і як «брама ў Высокія землі», праз сваё геаграфічнае знаходжанне паміж горныміі і дольнымі землямі Шатландыі (Highlands and Lowlands). Сярод цікавасцей вылучаюцца замак і манумент National Wallace.

Абердзін знакаміты як «Гранітны горад» і сваёй гатычнай архітэктурай. Насельніцтва складае каля 210.000 чалавек, горад служыць галоўным адміністрацыйным цэнтрам для паўночнага ўсходу Шатландыі. Са сваім вялікім портам і гаванню, Абердзін служыць пунктам адпраўкі для шматлікіх паромаў, што злучаюць брытанскую Шатландыю з паўночнымі астравамі Оркні і Шэтланд. У Абердзіне ёсць два ўніверсітэты і вялікае студэнцкае насельніцтва.

Сент-Эндрус з’яўляецца маленькім, але мітуслівым мястэчкам у паўночна-ўсходнім Файфе. Эканоміка засяроджаная вакол індустрыі гольфа, бо мястэчка з’яўляецца радзімай сучаснае гульні. Універсітэт Св. Эндру (самы стары ў Шатландыі) мае каледжы, што раскіданыя па мястэчку.

Перт — гэта маленькае, але гістарычнае мястэчка на ўсходнім узбярэжжы, якое стаіць на рацэ Тэй. Перт вядомы багатымі паркамі. Паблізу знаходзіцца вёска Скон, старажытная сталіца Шатландыі і былая радзіма шатландскіх каралёў.

Інвернес з’яўляецца адміністрацыйным цэнтрам Высокіх зямель, знаходзіцца блізка да возера Нес і служыць транспартным вузлом для большасці Высокіх зямель. Гэта папулярнае месца наведвання для турыстаў, якія жадаюць наведаць поўнач Шатландыі.

Іншыя папулярныя сярод турыстаў мясціны ўключаюць Высокія землі і Гебрыды (востраў Скай, напрыклад).

Бен Невіс (1343 м) з’яўляецца самай высокай гарой у Злучаным Каралеўстве, але ёсць шмат іншых выбітных гор у Шатландыі, хаця паводле міжнародных стандартаў усе горы адносна малыя. Гара Квілін на востраве Скай прапануе колькі няпростых схілаў, такіх як «Недасягальная вяршыня».

У Шатландыі шмат азёраў, уключаючы Ламонд і Нес, якое лічыцца некаторымі месцам жыхарства монстра. Таксама шмат рэк, добрых для рыбалоўства (Тэй — 188 км, Твід, Дон, Ды).

У Шатландыі можна добра папаляваць, асабліва паспяховыя аблавы на аленяў і стральба па цецеруках.

=== Транспарт ===
Шатландыя злучаная з астатнім Злучаным Каралеўствам аўтамабільнымі дарогамі, чыгункай і паветранымі шляхамі. Аэрапорты ў Эдынбургу, Глазга, Прэствіку і Абердзіне служаць галоўным міжнароднымі брамамі ў Шатландыю. Сетка маршрутаў стала пашыраецца. Краіна добра звязаная паветранымі шляхамі з Еўропай, здзяйсняюцца штодзённыя рэйсы ў шэраг еўрапейскіх гарадоў, такіх як Парыж, Берлін, Рым, Барселона, Дублін і Стакгольм. Таксама дзейнічаюць простыя пералёты ў Паўночную Амерыку (Нью-Ёрк, Бостан, Філадэльфія, Таронта, Ванкувер і Калгары).

Краіна таксама звязаная з мацерыковай Еўропай паромамі, якія выходзяць штодня з Росыта (Rosyth) у раёне Файф (Fife) да бельгійскага порту Зэебруге (Zeebrugge). Паромы таксама злучаюць Шатландыю з Паўночнай Ірландыяй, ходзячы паміж Странрэрам (Stranraer) і Белфастам і Каірнрыянам (Cairnryan) і Ларнам (Larne).

== Дэмаграфія ==
Па выніках перапісу [[2001]] года насельніцтва Шатландыі складае 5062011 чал. Паводле падлікаў [[2005]] года яно ўзрасло да 5094800 чал. Калі бы Шатландыя была незалежнай дзяржавай, яна займала бы 114 месца па [[Краіны паводле колькасці насельніцтва|колькасці насельніцтва ў свеце]].

== Рэлігія ==
Нацыянальная царква Шатландыі — [[Царква Шатландыі]], арганізаваная па [[Прэсвітэрыянства|прэсвітэрыянскаму]] тыпу.

* [[Царква Шатландыі]] — 42 %
* Атэісты — 28 %
* [[Каталіцтва]] — 16 %
* Іншыя хрысціянскія цэрквы — 7 %
* Не адказалі — 5 %
* [[Іслам]] — 0,8 %
* [[Будызм]] — 0,1 %
* [[Сікхізм]] — 0,1 %
* [[Іўдаізм]] — 0,1 %
* [[Індуізм]] — 0,1 %
* Іншыя рэлігіі — 0,5 %

== Культура ==
=== Мова ===
У цяперашні час у Вялікабрытаніі няма афіцыйна прынятай дзяржаўнай мовы, аднак на тэрыторыі Шатландыі выкарыстоўваюцца тры мовы — англійская (якая дэ факта з'яўляецца галоўнай), шатландская гэльская і скотс. [[Шатландская гэльская мова|Шатландская гэльская]] і [[Шатландская_раўнінная_мова|шатландская раўнінная мова]](скотс) былі афіцыйна прызнаныя ў [[1992]] г. [[Еўрапейская хартыя рэгіянальных моў|Еўрапейскай Хартыяй рэгіянальных моў і моў меншасцей]], якую ў [[2001]] г. ратыфікавала Вялікабрытанія.

=== Літаратура ===
[[Шатландская літаратура]] мае багатую гісторыю. Класікай свайго жанру з'яўляюцца творы [[Роберт Бёрнс|Роберта Бёрнса]] і [[Вальтэр Скот|Вальтэра Скота]], [[Роберт Луіс Стывенсан|Роберта Луіса Стывенсана]] і [[Джэймс Хог|Джэймса Хога]].

=== Кланы і Тартаны ===
Гаворачы аб традыцыях Шатландыі трэба адзначыць самую галоўную — клан. Клан у Шатландыі перакладаецца як «дзеці» альбо «нашчадкі». Гэта гурт сем'яў, якія носяць адно прозвішча і маюць агульнага продка. Да 1745 шатландскія кланы кіраваліся чыфтэйнамі (chieftains), які з'яўляўся старэйшым у клане, тэарэтычна, тым, які мае найвышэйшую ступень сваяцтва з агульным продкам.

Цікава, што ў Шатландыі, дзякуючы сістэме кланаў, у грамадстве былі мацнейшымі сацыяльныя адрозненні паміж рознымі кланамі, чым паміж рознымі грамадскімі класамі. Варта зазначыць, што сістэма кланаў папулярная дагэтуль і захавалася яна больш як нацыянальная. У Шатландыі кланавая прыналежнасць вызначалася паводле адзення, асабліва мужчынскага [[кілт]]а. Расфарбоўка кілта мусіла быць пэўнай — у адпаведнасці з тартанам.

Тартан з'яўляецца ваўнянай матэрыяй з узорам ліній рознай шырыні і розных колераў, якія перасякаюць адно аднаго пад пэўнымі кутамі.

Маецца шмат розных тартанаў, кожны з якіх звязаны з пэўным шатландскім кланам. Кожны клан у Высокіх землях мае пэўны, звязаны з ім колер і правераны ўзор, які належачыя да клана носяць на кілтах і пледах. Апрануць чужыя колеры з'яўляецца сацыяльным парушэннем (gaffe). За гэтым строга назірае ў Шатландыі адказная асоба, галоўны герольд, захавальнік гербаў і старшынства кланаў. У яго складаныя абавязкі ўваходзіць сачыць за тым, каб ніхто не прысвоіў сабе недазволеныя тытулы, чужыя тартаны, не завёў на дудзе (bag-pipe) падчас цырыманіяльнага маршу мелодыю іншага клана. З усіх канцоў свету прыходзяць да яго запыты адносна кланавай прыналежнасці і сімволікі. У кожнага клана ёсць сваё свята, і ў гэты дзень усе сябры клана апранаюць свае кланавае адзенне, дзе б яны не былі.

Таксама бываюць міжнародныя сустрэчы кланаў у Эдынбургу. На сустрэчы кланаў з'язджаюцца людзі, якія носяць адно і тое ж шатландскае імя. Дэлегаты такіх сустрэч апранаюцца ў нацыянальныя строі. На сустрэчах кланаў заўсёды прысутнічаюць дудары, музыка якіх цешыць слых прадстаўнікоў кланаў, адбываюцца спаборніцтвы ў кіданні бярвення — кебера, у безе ўгару, танцы, адным з якіх з'яўляецца танец з падскокваннем над скрыжаванымі шаблямі, ядуць хагіс — адмыслова гатаваны авечы страўнік, які набіты кавалкамі мяса са спецыямі —з бульбяным пюрэ альбо пюрэ з рэпы.

=== Новы Год. Hogmanay ===
Улічваючы ўплыў пурытанства на шатландскія традыцыі можна сказаць, што, у адрозненні ад большасці іншых краін Еўропы, на працягу доўгага перыяду гісторыі ў Шатландыі зімовыя святы пачыналіся не напярэдадні Калядаў. Ажно да сярэдзіны XX ст., банкі, офісы і фабрыкі працавалі нават 25 снежня. Асноўным зімовым святам шатландцаў з'яўляўся Новы Год альбо Hogmanay.

Сёння Hogmanay таксама найважнейшы дзень у шатландскім календары. Гэта не толькі масавыя гулянні. У гэтага свята, якое з'явілася ў часы нашэсця вікінгаў, вялізныя традыцыі. Кожны дом дбайна прыбраны да звону з бліжэйшай царквы, які абвяшчае аб наступе новага года. Людзі апранаюць самыя лепшыя строі. Некаторыя ідуць у царкву на начную службу.

Па вуліцах рухаюцца шэсці з паходнямі — агонь на цэлы год выганіць злы дух з гарадоў і вёсак. [[Шатландцы]] запальваюць у бочцы смалу і коцяць бочку па вуліцах. Гэта сімвалізуе спаленне старога года. Пасля гэтага дазваляюць пачацца новаму года. Кажучы аб навагодніх шэсцях, нельга не згадаць аб тым, што на працягу стагоддзяў у некаторых гарадах Шатландыі 11 студзеня гэтак жа праводзяцца розныя «агністыя» святы. 11 студзеня — дзень на які выпадаў Hogmanay, паводле старога стылю (стары каляндр быў скасаваны ў 1752 г., але дагэтуль некаторыя святы адзначаюцца паводле яго).

Калі гадзіннік б'е поўнач, людзі, якія сабраліся на цэнтральнай плошчы горада, бяруцца за рукі і спяваюць «Auld Lang Syne», песню, назва якой азначае «у памяць мінулага». Бутэлька з віскі ходзіць па коле, а затым час выконваць звычай «first foot» або" першы госць" — самы старажытны звычай. Шатландцы мяркуюць, што першы чалавек, які ўваходзіць у дом у Новы Год прыносіць шчасце альбо няўдачу. Вельмі добрай прыкметай лічыцца, калі першым у Новы Год у хату ўвойдзе цёмнавалосы мужчына з падарункам.
Кожны грукаецца ў дом да суседа або сябра, захапіўшы з сабою абавязковыя падарункі — соль і кавалачак вуголля. Лічыцца, што той, хто атрымаў такі навагодні падарунак у надыходзячым годзе, не будзе адчуваць патрэбы ў ежы і паліве. Гэтак жа звычайна госць прыносіць і бутэльку віскі. З госцем да шатландцаў прыходзіць дабрабыт.

У цяперашні час у Шатландыі выпякаюць для навагодняга стала вялікі круглы пясочны торт, які ўпрыгожаны згатаваным у цукру міндалем і іншымі арэхамі, цукеркамі, цукровымі і марцыпанавымі фігуркамі. Кожны год вялізная колькасць такіх тартоў рассылаецца ва ўсе куткі свету шатландцам у эміграцыі. Іх звычайна ўпрыгожваюць нацыянальныя эмблемы — верас, шатландскі крыж, рукі скрыжаваныя над морам, горы і інш.

Шматлікія традыцыі Hogmanay сышлі ў мінулае, але дагэтуль усе шатландцы ўпэўненыя: Новы год павінен быць сустрэты ў мажоры — з 1 студзеня пачынаецца новы адлік часу, не абцяжараны мінулымі нягодамі.

=== Нацыянальная вопратка ===
Традыцыйна, акрамя кілта, у шатландскі нацыянальны строй (Highland dress) уваходзіць твідавая куртка (tweed jacket), простыя доўгія панчохі, берэт і скураны гаманок ?????? (sporran), які вісіць на вузкай папружцы, што ахоплівае сцёгны. Гэты варыянт строю носяць удзень. Для вечара маецца іншы варыянт строю — кілт апранаецца з футравым гаманком, панчохамі са сваім пэўным тартанам, твідавай курткай і кашуляй. Шатландскі берэт (tam-o'-shanter) — гэта ваўняны капялюш без палёў з пампонам альбо пяром на версе. Звычайна яго носяць злёгку ссунуўшы набок. Сваю назву берэт атрымаў ад імя героя верша Роберта Бёрнса з аднайменнай назвай. Варта згадаць і такую дэталь строю як нож. Праўдзівы горац (Highlander) за сваёй правай панчохай павінны насіць нож, на тронку якога выграваваная кветка чартапалоху і апраўлены тапаз. Трэба зазначыць, што калі горац усоўваў нож з унутранага боку нагі, то паводле шатландскай традыцыі гэта азначала аб'яву вайны. Мірныя людзі носяць нож заўсёды са знешняга боку.

Адносна такой асноўнай дэталі шатландскага нацыянальнага строю, як кілт, варта зазначыць, што насілі яе раней не ўсе [[шатландцы]], а толькі горцы. Высокія землі (Highlands) уключаюць у сябе самыя высокія горы Брытаніі. Кілт для некаторых горцаў і дагэтуль з'яўляецца паўсядзённай вопраткай. Да сярэдзіны [[XX стагоддзе|XX ст.]] жыхары раўнін (lowlanders) насілі нагавіцы і нават не клецістыя. Але цяпер кілты і ў іх ужо сталі традыцыяй.

=== Нацыянальныя сімвалы ===
* [[Сцяг Шатландыі|Шатландскі сцяг]] уяўляе сабой малюнак [[Андрэеўскі крыж|Андрэеўскага крыжа]] на сінім палотнішчы. [[Андрэй Першазваны|Апостал Андрэй]] лічыцца апекуном Шатландыі, паводле легенды, яго рэшткі былі перанесены ў [[VIII стагоддзе|VIII ст.]] з [[Канстанцінопаль|Канстанцінопаля]] ў шатландскі горад [[Горад Сент-Эндрус|Сент-Эндрус]]. Малюнкі апостала, а таксама X-падобнага крыжа, на якім ён, па паданні, быў укрыжаваны, служаць знакамі Шатландыі.

* [[Чартапалох|Кветка чартапалоху]] з'яўляецца напаўафіцыйным нацыянальным сімвалам Шатландыі і змяшчаецца, у прыватнасці, на грашовых знаках. Паводле падання, у [[XIII стагоддзе|XIII]] ст. узбярэжныя паселішчы скотаў цярпелі ад рэйзаў [[Нарманы|нарманаў]]. Аднойчы атрымалася пазбегнуць нечаканага начнога нападу дзякуючы таму, што нарманы басанож зашлі ў зараснікі шатландскага чартапалоху, чым выдалі сябе.

* [[Тартан, тканіна|Тартан]] (клецістая тканіна, «шатландка»), выкарыстоўваецца для вырабу [[кілт]]аў.

== Спорт ==
== Гл. таксама ==
* [[Шкоты]]
* [[Аляксандр I Шатландскі]]
* [[Аляксандр II (кароль Шатландыі)|Аляксандр II, кароль Шатландыі]]
* [[Джон Пол Джонс (адмірал)|Джон Пол Джонс, адмірал]]
* [[Замак Данвеган]]
* [[Уільям Уолес]]

{{зноскі}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Scotland|выгляд=міні}}
* [http://www.nls.uk/index.html Нацыянальная бібліятэка Шатландыі] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20060212190806/http://www.nls.uk/index.html |date=12 лютага 2006 }}
* [http://www.undiscoveredscotland.co.uk/index.html Undiscoveredscotland.co.uk]

{{Злучанае Каралеўства}}
{{Шатландыя ў тэмах}}

{{бібліяінфармацыя}}





[[Катэгорыя:Шатландыя| ]]
[[Катэгорыя:Англамоўныя краіны і тэрыторыі]]