Прагляд зыходнага тэксту старонкі Беларуская дуда

{{значэнні2|Дуда (значэнні)}}
[[Файл:Беларускі дудар.jpg|міні|«Беларускі дудар». Майстар Алесь Шаціла. Бронза, камень. 2022 г.|336x336пкс]]
[[Файл:Duda lepelskaga typa.jpg|thumb|Традыцыйная аднабурдонная беларуская дуда (2009 год)]]
'''Дуда́''', народныя назвы ''перагудніца, сопль,'' ''дудуха<ref>[[:s:Таўтолёгія|''Вацлаў Ластоўскі''. Слоўнік таўталёгіяў]]</ref>, дудынька, дудулька, дудуська, дудуленька, дудусенька'', ''весялуха'', ''ігруння'', ''гудуха'' — беларускі традыцыйны архаічны [[духавы музычны інструмент]], быў распаўсюджаны на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]], у першую чаргу на [[Паазер’е (этнаграфічны рэгіён Беларусі)|Паазер’і]], датрываў да XX стагоддзя. Падобны канструкцыйны тып дуды вядомы на тэрыторыі цяперашніх Літвы і Латвіі, Польшчы і Расеі, на даўнейшых этнаграфічных тэрыторыях рассялення беларусаў. Сёння дударская традыцыя адноўлена і развіваецца. У традыцыйнай культуры беларусаў дуда — [[Касмалогія|касмалагічны]], [[рытуал]]ьны, актыўны, мужчынскі інструмент<ref name="DRUVIS">[https://ethno.by/artykuly/2337861035 Літоўская дуда. Інструмент-міф] / [[Тодар Кашкурэвіч]] // [[DRUVIS]] : альманах Цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. – 2008. – № 2. – С. 101–112.</ref>.

У траўні 2023 года культура беларускай дуды прызнана аб’ектам гісторыка-культурнай спадчыны і ўнесена ў [[Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў Рэспублікі Беларусь]].

== Арэал дуды ў свеце ==
Дуда як музычны інструмент быў адзін з найбольш папулярных на тэрыторыі Еўразіі і Паўночнай Афрыкі. Дуда вядомая ў Індыі, Іране, сярод арабскіх народаў у паўднёва-заходняй Азіі, у Тунісе, па ўсёй Еўропе, сярод каўказскіх народаў і на Паволжы (у фінскамоўных народаў мары, мардва, чувашы).

У пісаных крыніцах упершыню з дакладнасцю гэты інструмент згадваецца ў І ст. н.э. у рымскага гісторыка [[Светоній|Светонія]]. Рымляне або арабы пазней прынеслі гэты інструмент у Паўночную Афрыку. У раннім Сярэднявеччы дуда пашырылася па Паўднёвай, Заходняй і Сярэдняй Еўропе, а пазней дайшла і да поўначы і ўсходу Еўропы.

Ад Сярэднявечча найчасцей дуда выкарыстоўвалася як народны і вайсковы музычны інструмент. Ад ХІІІ стагоддзя дуда робіцца інструментам падарожных трубадураў і мінезінгераў, пазней пранікае ў каралеўскія двары і ў свабодныя гарады Еўропы. У XVII ст. дуда замацоўваецца і ў прафесійнай музыцы, калі французскія арыстакраты палюбляюць вясковы стыль. Тады ж дуда ўдасканальваецца: каб у мех не трэба было праз «соску» дзьмуць увесь час, прыдумляюцца прылады, з дапамогай якіх мех напампоўваўся паветрам не ротавым спосабам. Як вайсковы інструмент дуда найдаўжэй, бадай ажно да цяпер, выкарыстоўвалася ў Ірлындыі і Шатландыі<ref>Rūta Žarskienė. Užmirštieji muzikos instrumentai: dūdmaišis ir Lietuva // Tautosakos darbai XLII, 2011 194—222. C. 194—196.</ref>.

== Стадыі развіцця дуды ==
Самай старажытнай формай дуды лічыцца спалучэнне дудачкі (жалейкі) з адтулінамі (касцяной і пазней драўлянай, адзінарнай або падвойнай) і пухіра. Ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне такі інструмент, ужо як амаль зніклы рэлікт, згадваецца этнографамі на поўначы літоўскага [[Аўкштайція|Аўкштайцкага]] Паазер’я ў ваколіцах [[Сартай]]скага рэгіянальнага парку (каля [[Дусятас|Дусетаў]]). Такі самы архаічнай канструкцыі інструмент вядомы ў паволжскіх народаў [[Марыйцы|мары]], [[Мардва|мардвы]], [[Чувашы|чувашаў]], ёсць звесткі пра такую дуду і ў фінскамоўнага народу [[водзь]] у ваколіцах цяперашняга расійскага Санкт-Пецярбургу.

Аўкштайцкі рэгіён, дзе ў Літве згадваецца такая «прота-дуда», лічыцца зонай кансервацыі музычнай архаікі, тут вядомыя яшчэ два музычныя архаізмы — жаночы шматгалосны спеў «[[сутарцінес]]» і мужчынскія ансамблі аднагукавых жалеек «[[скудучай]]». Як і ў Літве, марыйцы і чувашы побач архаічных «прота-дуд» з пухіром ужывалі і дуды з мехам, пашытым са скуры, і аднагукавымі «бурдонамі», што ўстаўляліся ў мех.

Дуды не з жывёльным пухіром, але з пашытым са скуры мехам (без асобна ўстаўленага ў мех басовага «бурдона») лічацца наступным этапам развіцця гэтага музычнага інструмента. У Сярэднявеччы такія дуды, зробленыя са скуры парсюка, вядомыя па Еўропе. Яшчэ ў ХХ стагоддзі такія дуды былі вядомыя ў Індыі, а з падвойнай дудачкай — у арабаў Азіі і Паўночнай Афрыкі. У Тунісе з адной і той жа дудачкай маглі іграць і проста так, і прыладзіўшы яе да меха — каб забяспечыць бесперарыўнасць музыкі.

Трэцяя стадыя — дуды з устаўленымі ў мех «гукамі» (з адным, двума і больш), што выдавалі адзін басовы гук, на фоне якога гучала мелодыя, перабіраная на «жалейцы». Такія дуды лічацца класічнымі, ужо ў ХІІІ-XIV стагоддзя на такіх дудах гралі ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе. Менш-больш у гэты ж час, або трохі пазней, такія дуды дасягнулі і Ўсходняй Еўропы, у тым ліку тэрыторыі цяперашняй Беларусі, Літвы, Латвіі, Эстоніі, захаду цяперашняй Расіі.

Гісторыя дуды ў Еўропе апісаная ў кнігах Пера-Ульфа Альма «Дуда ў паўночных краінах» (1990), Вільяма Доналдсана «Дуда гаранаў і шатландскае грамадства ў 1750—1950 гадах» (2000), у двухтомніку Збігнева-Ежы Пшэрэмбскага «Дуды» (2006, 2007).<ref>Rūta Žarskienė. Užmirštieji muzikos instrumentai: dūdmaišis ir Lietuva // Tautosakos darbai XLII, 2011 194—222. C. 196—199.</ref>

== Дуда ва Усходняй Еўропе ==
У Паўночнай Еўропе дуда засведчаная ўжо ад XIV стагоддзя, для шведаў яна ўпершыню апісаная ў 1555 годзе. На тэрыторыі Латвіі і Эстоніі дуды дакладна засведчаныя для XVI стагоддзя, пазней дуда называецца улюбёным народным інструментам у латышоў і эстонцаў. Паводле З. Е. Пжэрэмбскага, дуда была вельмі папулярная на Літве (у шырокім сэнсе) і ў Польшчы ў XVI—XVII стагоддзях.

Дудар і даследчык дударства [[Тодар Кашкурэвіч|Т. Кашкурэвіч]] звязвае ўсходнееўрапейскі арэал пашырэння дуды з тэрыторыяй Вялікага княства Літоўскага і таму прапануе называць тып дуды, вядомы на тэрыторыі Беларусі, Усходняй Літвы (Аўкштойці) і Ўсходняй Латвіі (Латгаліі), «літоўскім». З тэрыторый, датычных да цяперашняй Беларусі, дуда вядомая з Віцебскай, Мінскай, Віленскай, Гарадзенскай губерній.

Даволі рана дуду на беларуска-літоўскім памежжы сталі называць «рускай дудой», гэта было звязана з трансфармацыйнымі моўна-культурнымі працэсамі ў гэтым рэгіёне. Пазней «беларускай дудой» у сваёй творчасці называлі гэты інструмент пісьменнікі і паэты [[Арцём Ігнацьевіч Вярыга-Дарэўскі|Арцём Вярыга-Дарэўскі,]] [[Ялегі Пранціш Вуль]], [[Адам Міцкевіч]], [[Ян Баршчэўскі]], [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]].

Той жа канструкцыйны тып дуды засведчаны ў літоўцаў, дуда вядомая на літоўскім Панямонні (у ваколіцах Вялёны за [[Каўнас]]ам), на Жамойці (каля [[Шаўляй|Шаўляя]]), на поўначы Літвы ([[Пасваліс]]), яна была дастаткова распаўсюджаная на тэрыторыі сучаснай Літвы яшчэ ў другой палове ХІХ стагоддзя. На пачатак ХХ стагоддзя яе арэал звузіўся да Аўкштойцкага Паазер’я, што мяжуе з Латвіяй і цяперашняй Беларуссю, гэты рэгіён вядомы музычнымі архаізмамі. Паводле тэрыторыі распаўсюджання дуду тут сталі называць «лабанорская дуда» (ад [[Лабанорская пушча|Лабанорскай пушчы]])<ref>Rūta Žarskienė. Užmirštieji muzikos instrumentai: dūdmaišis ir Lietuva // Tautosakos darbai XLII, 2011 194—222. C. 199—210.</ref>.

У Літве дуда (''dūda'') выйшла з ужытку раней, чым на тэрыторыі цяперашняй Беларусі, — апошнія згадкі фіксуюцца 1920-мі гадамі, у часе мадэрнай [[Літоўская Рэспубліка (1918—1940)|Літоўскай Рэспублікі]]. Больш позняе захаванне дудаў у Беларусі, а таксама наяўнасць выразу «руская дуда», «беларуская дуда» дае нагоду часам сцвярджаць пра запазычанне гэтага інструмента з тэрыторыі цяперашняй Беларусі на тэрыторыю цяперашніх Літвы (а таксама і Латвіі), але доказаў гэтаму бракуе. У спісе нематэрыяльнай спадчыны Рэспублікі Беларусь традыцыя грання на дудзе зафіксавана пад назвай «культура беларускай дуды».

== Тыпы дуды на тэрыторыі Беларусі ==
[[Файл:Музычны музей. Дуда.JPG|thumb|Дуда ў [[Дзяржаўны музей гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўным музеі гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь]]]]
На тэрыторыі Беларусі вядомыя чатыры тыпы гэтага інструмента:<ref name="DRUVIS" />
:* Дуда — дуда з адным «гукам». Найбольш пашыраны тып беларускіх дудаў.
:* Мацянка (муцянка) — так званая «дасканалая» дуда (з некалькімі «гукамі»). Захаваўся толькі адзін інструмент. Дуда была пашыраная сярод каталіцкага насельніцтва<ref>http://repository.buk.by/bitstream/handle/123456789/805/ASABL%20VASC%20%20BELARUSKAY%20DUDYI-MACYANK%20.pdf?sequence=1{{Недаступная спасылка}}</ref>.
:* Двухбурдонная дуда з гукамі-самародкамі.
:* Дуда з вялікім цэльным мехам-панчохай.
Сцвярджаецца пра існаванне дуды на этнаграфічнай тэрыторыі беларусаў, а таксама літоўцаў і латышоў, з глыбокай старажытнасці, але гістарычныя сведчанні паказваюць час не раней за XIV стагоддзе. Уключанасць дуды ў архаічныя касмалагічныя схемы дазваляе адсунуць час узнікнення дуды ў Беларусі ў самую раннюю эпоху.<ref name="DRUVIS"/>

Больш за ўсё інфармацыі і матэрыялаў захавалася пра аднагукавую канструкцыю дуды і пра канструкцыю дуды-мацянкі. Дудары сустракаюцца ў шматлікіх народных паданнях, творах беларускіх аўтараў XIX і XX стагоддзяў, такіх як [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]], [[Адам Міцкевіч]], [[Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч|Браніслаў Тарашкевіч]] і інш.

Дуду даследвалі [[Мікалай Анімеле]], [[Мікалай Якаўлевіч Нікіфароўскі|Мікалай Нікіфароўскі]], [[Еўдакім Раманавіч Раманаў|Еўдакім Раманаў]], [[Вацлаў Ластоўскі]], [[Мікалай Прывалаў]], [[Сяргей Пятровіч Сахараў|Сяргей Сахараў]], [[Ніна Назіна]], [[Зміцер Сасноўскі]], Вячаслаў Калацэй, Аляксандр Сурба<ref name="Воранаў">«''Дудары Глыбоцкага краю''» В. Воранаў</ref>.
[[Файл:Карта культуры беларускай дуды.jpg|міні|Культура беларускай дуды ў межах этнаграфічнага рассялення беларусаў на пачатку 20 ст. на карце Карскага<ref name="Воранаў"/>.]]

== Дуда ў народнай культуры ==
[[Файл:Biarezań. Бярэзань (1919).jpg|250px|міні|Дудар з [[Беразіно|Беразіна]]. 1919]]
Да канца XIX стагоддзя дуда была адным з асноўных інструментаў народнага музычнага побыту [[Беларусы|беларусаў]].

Згодна з Т. Кашкурэвічам, дуда мела найвышэйшы сакральны статус як рэч, зробленая з ахвярнай жывёлы.

Як у беларусаў, так і ў суседніх літоўцаў, дуда выкарыстоўвалася ў абрадах, звязаных з асноўнымі момантамі жыцця чалавека. Абавязковым была прысутнасць дудара на хрэсьбінах (рытуальнае нараджэнне), на вяселлі (рытуальнае пераўвасабленне ў статус дарослага, сталага чалавека) і, магчыма, на пахаванні (рытуале пераходу чалавека ў іншы свет).

Пра сакральны статус інструмента сведчаць касмаганічныя дударскія тэксты, у якіх у пэўных сімвалах апісваецца пабудова свету, як яе разумелі тагачасныя беларусы. І дуда, і дудар там прысутнічаюць і займаюць істотнае месца. Гэта ўнікальная з’ява ў Еўропе, бо ні ў воднай традыцыі дуда так не міфалагізаваная, як у Беларусі<ref>[http://kryuja.org/artykuly/interviju/bielaruskija_archietypy_duda.html Беларускія архетыпы — дуда] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100413075542/http://kryuja.org/artykuly/interviju/bielaruskija_archietypy_duda.html |date=13 красавіка 2010 }} // Размова Анатоля Мяльгуя з Тодарам Кашкурэвічам — Kryuja centar etnakasmalogiji, [[2008]].</ref>.

Дуда-«весялуха» мела шырокае выкарыстанне пры танцах, песнях, прыпеўках на сямейных і каляндарных святах, ігрышчах, кірмашах, а таксама ў ансамблі са скрыпкай ды цымбаламі.

Апошнім зафіксаваным публічным выступам дудара лічыцца канцэрт на рэспубліканскім аглядзе мастацкай самадзейнасці ў Менску. Адбывалася гэта ўжо пасля вайны (1951 г.), а выступіў на ім 85-гадовы Язэп Гвозд з вёскі Турасполле на Вушаччыне. Зараз дуда зноў становіцца абявязковым інструментам народных ансамбляў.

Над адраджэннем дуды з 1970-х гадоў і да нашага часу працавалі такія майстры, як [[Іван Іосіфавіч Лычкоўскі|Іван Лычкоўскі]], Аляксандр Жукоўскі, Уладзімір Гром, [[Вячаслаў Сцяпанавіч Пратасевіч|Вячаслаў Пратасевіч]], [[Уладзімір Якаўлевіч Пузыня|Уладзімір Пузыня]], Алесь Лось, Тодар Кашкурэвіч, [[Мар’ян Антонавіч Скрамблевіч|Мар’ян Скрамблевіч]], Віктар Кульпін, Аляксандр Сарнаўскі, Сяржук Вінаградаў, Алесь Жура, Уладзімір Бярбераў, Славамір Казак, Юрась Панкевіч, Дзяніс Сухі, Аляксандр Сурба, Сяргей Чубрык, [[Алесь Чумакоў]], Андрэй Шклёда і інш<ref name="Воранаў" />.

== Гістарычныя сведчанні ==
[[Файл:Селянін грае на дудзе.jpg|thumb|150px|Дудар з вёскі Лынгмяны Свянцянскага павета Віленскай губерні.]]
Найранейшым гістарычным сведчаннем існавання дудаў на тэрыторыі Беларусі можна было б лічыць выяву дудара ў складзе скамарохаў з [[Радзівілаўскі летапіс|Радзівілаўскага летапісу]] XII стагоддзя, які грае на безбурдоннай дудзе, кшталту польскай ''siersienki'', тыпе дуды, пашыраным па ўсёй сярэдневяковай [[Еўропа|Еўропе]] — аднак згаданая мініяцюра не можа быць цалкам імаверным сведчаннем праз адсутнасць інфармацыі аб паходжанні самога мастака (ён мог паходзіць і не з Беларусі), адсутнасць этнаграфічных фактаў пазнейшых [[час]]оў<ref name="DRUVIS" />.

Літоўская этнакультуролаг Пране Дундулене (''Pranė Dundulienė''), спасылаючыся на пісьмовыя крыніцы, сцвярджае, што дудамі і песнямі народ сустракаў пераможныя войскі князя [[Альгерд]]а ў XIV—XV стагоддзях<ref name="DRUVIS"/>. У XVI—XVII стагоддзях А. Бецэнберг пісаў пра літоўскія дуды, якія мясцовы люд называў ''дудрагіне'' (''dūdraginė'').<ref name="DRUVIS"/>

Пісьмовыя крыніцы XV—XVI стагоддзяў упершыню згадваюць [[музычны інструмент]], які называецца ''дуда'' («Аповесці пра трох каралёў-вешчуноў» у XV стагоддзі і «Аповесці пра Трыстана і Ізольду» XVI стагоддзя), у якіх мясцовыя перакладчыкі скарысталіся назвай ''дуда'' для перакладу на мясцовую мову назваў нейкіх музычных інструментаў, што адпавядаюць этнаграфічным рэаліям Блізкага Усходу і Заходняй Еўропы, з якімі перакладчыкі, хутчэй за ўсё, не былі знаёмы<ref name="DRUVIS"/>.

У кнізе «Праўдзівы і грунтоўны аповед пра веру русаў, іх шлюбныя і пахавальныя абрады, побыт і адзенне…», выдадзенай у 1582 годзе ў Ростаку, лютэранскі пастыр [[Паўль Одэрборн]], апісваючы жыхароў з ваколіц Дзісенскага Паазер’я, піша:<blockquote>«У вытанчанай музыцы яны не дасведчаныя, зусім не граюць на струнных інструментах, дзеля забавы ў іх звычайна выкарыстоўваецца толькі дуда з мехам. На вяселлях і іншых пачостках вельмі часта водзяць карагоды пад гучнае плясканне ў далоні.» Апісваючы шлюбны абрад русінаў Падзвіння даследчык сцвярджае: «Сумеснае жыццё ў іх не прынята весці да таго часу, пакуль маладыя не будуць злучаны пад час публічнай урачыстасці. Для гэтага каля адзінаццатай гадзіны ночы маладых пад гукі лютняў і дудаў, пад святлом паходняў прыводзяць у храм<ref>http://www.belhistory.eu/pa%D1%9El-oderborn-pra%D1%9Edzivy-i-grunto%D1%9Eny-apoved-pra-veru-rusa%D1%9E/#ftn14</ref>.»</blockquote>У ''Слоўніку старажытнарускай мовы'' [[Ізмаіл Іванавіч Сразнеўскі|І. Сразнеўскага]] ''дуда'' — знак крукавога пісьма, выява якога схематычна адпавядае тыпу аднабурдоннай дуды, накшталт польскай siersienki<ref name="DRUVIS"/>.

Дакументы XVII стагоддзя (указ Віленскага сойму ад 1656 года) згадваюць:<blockquote>''Люди людные, которые службы не мають, и теж медведъники, '''''дудъники''''', скрипъки, трубачи и иншие в местех будучие музыки, и хто колвекъ не маючи певной службы…''<ref name="DRUVIS" /></blockquote>
{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 1em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:23em; max-width: 25%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |
''Ой, повесю я дуду на зялёному на дубу,''<br />
''Ніхай дуда грае, да ніхай маці чуе,''<br />
''Да ніхай маці чуе мне вячэру готуе,''<br />
''Вячэру з галушкамі, посцельку с подушкамі''.<br />
|-
| style="text-align: left;" | Жніўная беларуская народная песня з Палесся (в.[[Вялікая Гаць]] Івацэвіцкі раён)<ref>''Беларуская народная песня'' [https://soundcloud.com/tsimafei-avilin/flsggz5jk8fr Ой, повешу я дуду], ''soundcloud.com''.</ref>
|}

У тагачасных судовых кнігах — у актавай кнізе полацкага [[гродскі суд|гродскага суда]] — гаворыцца:<blockquote>''…пан Бутько, выскочивши с пекарни свое зъ секирою, учинивши окрик, преречоного Алексанъдра Лешонъка обухом в руку левою понижей локтя подвакроть шкодливее ударыл… а другого Ивана Совостеенка, '''''Дудара''''', тою жъ секирою в хрибет оберучъ ударилъ, и кгды тотъ преречоный Иванъ от него уходил, а пан Бутько оного догонить не мог, тою жъ секирою за ним кинул, и кгды бы долетела, снать бы его и на смерть забил…''<ref name="DRUVIS" /></blockquote>У актавай кнізе пінскага гродскага суда ад 1699 года (скарга дудара на пінскага гандляра за тое, што ён зачараваў яго дуду):<blockquote>''…na…Chwedora dowodzili, ze iest takowey ze nauki oycowskiey, ktory przed wielo ludzmi w miasteczku Janowie, pod czas iarmarku, graiacemu na '''''dudzie dude''''' zamovił, ze grac przestała, az go tamten prosił y na głos kazdo rzecz zamawia''<ref name="DRUVIS" /></blockquote>Адзінай даўняй ілюстрацыяй, дзе выяўленая дуда, між іншым, у якасці ваеннага інструмента ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] у XVI стагоддзі, ёсць малюнак [[Пруская хроніка|Прускай хронікі]], які паказвае ўезд караля [[Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] ў [[Гданьск|Данцыг]] (тып дуды, прадстаўлены на малюнку, верагодны для тутэйшай традыцыі, ён уяўляе сабой двухбурдонную дуду з бурдонамі, якія тырчаць угару і маюць рагаўні, жалейка, на жаль, заслоненая постаццю каня).<ref name="DRUVIS" />
[[Файл:Трупа Ігната Буйніцкага ў Спорцінг-Палацы ў Пецярбурзе, у 1912 годзе..jpg|міні|Трупа Ігната Буйніцкага пасля выступлення ў Спорцінг-Палацы ў 1912 годзе.]]
З XVIII стагоддзя вядома пакуль адна фіксацыя дудаў, якая даецца ў тэксце камедыі 1787 года пад аўтарствам ксяндза К. Марашэўскага (легенда, падобная на камедыю, была зафіксавана на [[Браслаўскі раён|Браслаўшчыне]] ў больш познія часы недалёка ад [[Касцёл Святога Юрыя і кляштар дамініканцаў (Валынцы)|кляштара ў Забелах]]<ref name="DRUVIS" />.

У пачатку XX стагоддзя [[Ігнат Цярэнцьевіч Буйніцкі|Ігнат Буйніцкі]] з Палівачоў на Глыбоччыне ўпершыню ў гісторыі вывеў беларускую дуду на тэатральную сцэну і зрабіў яе візітоўкай свайго тэатру. Пра скокі пад дуду пісалі на плакатах-анонсах трупы. Дудар [[Адам Шульга]] прымаў актыўны ўдзел у гастролях тэатра ў Вільні, Варшаве і Пецярбургу. Тады дуду ўпершыню пабачылі многія прадстаўнікі беларускай інтэлігенцыі. Для Буйніцкага дуда не была проста адным з трох інструментаў у традыцыйнай капэлі, але сімвалам беларускай культуры ў цэлым, сінонімам беларускай даўніны і народнасці. У публікацыі «Нашай Нівы» з 1910 года (3 снежня, № 49) чытаем, што пасля заканчэння сімфанічнага канцэрта кампазітара і дырыжора Людаміра Міхала Рагоўскага ў Вільні (12 лістапада) у знак падзякі «яму былі дадзены на ўспамін…. ад арганізатараў беларускага тэатру — беларуская дуда»<ref>https://www.svaboda.org/a/27937897.html</ref>. Па словах даследчыцы Ірыны Шумскай, калі ў 1911 годзе Міхал Рагоўскі пераяжджаў з Вільні ў Парыж, то пакінуў падораныя інструменты ў фондзе калекцыі Івана Луцкевіча, якія ў 1921 годзе сталіся часткай [[Беларускі музей у Вільні|Беларускага музею ў Вільні]]. Пасля ліквідацыі музея ў 1944 годзе дуда трапіла ў фонд літоўскага музея, дзе захоўваецца па сённяшні дзень. Паходжанне дуды з беларускага музея пацвярджае надпіс на мяху дуды. Ігнат Буйніцкі зрабіў важкі ўнёсак у захаванне і развіццё традыцыі беларускай дуды<ref name="Воранаў"/>.

У 1960-я гады быў створаны беларускі сцэнічны танец «Дударыкі», пры выкананні якога праяўляліся вынаходлівасць, дасціпнасць, здольнасць абудзіць у чалавечай душы ўзнёслыя пачуцці. Раней узору «Дударыкаў» быў створаны традыцыйны танец «Дудачка».

== Канструкцыя дуды ==
'''Канструкцыя традыцыйнай дуды:'''
:* Скураны [[мех]] (''пузыр'') — выкарыстоўваецца для ўтрымання пэўнага ціску, робяць са скуры казы, цяляці, барсука, сабакі.
:* Маленькая драўляная трубка (''соска'' , сапель) — выкарыстоўваецца для напаўнення паветрам меха.
:* Ігравая трубка (перабор, ''[[жалейка]]'') — ігравая трубка з 7 адтулінамі для перабірання пальцамі і пішчыкам з адзінарным язычком, для выконвання найгрышаў і [[мелодыя|мелодый]].
:* Гук ([[бурдон]]ы, або некалькі бурдонаў) — трубка, або трубкі, якія маюць пішчык з адзінарным язычком з чароту, або гусінага, індычага, ці цяцерынага пяра.
:* Рагавень (ражок) — дзве закручаныя пад градусам 180 драўляныя часткі, якія замацоўваюцца на пераборы і гуку для надання адмысловага тэмбру. Гэты элемент з’яўляецца распазнавальнай часткай беларускай, аднагукавай дуды. Толькі ў беларускай дудзе ражкі зробленыя выключна з дрэва і закручаныя пад адмысловым вуглом.

Для вырабу ''меха'' выкарыстоўваюць скуру [[Каза|казы]], целяці, [[барсук]]а, [[сабака|сабакі]].<ref name="DRUVIS"/> Для вырабу ўсіх драўляных трубак выкарыстоўваюць клён, ясень, вярбу.<ref name="DRUVIS"/>
<gallery perrow="5">
Файл:Sacharau z dudoju.jpeg|Беларускі этнограф С. Сахараў дэманструе беларускую дуду. Фота 1938 г.
Файл:Belaruski dudar - Dzisna - bf 1920 AD.jpg|Паштоўка «Дудар беларускі» (Расійская імперыя, [[Дзісенскі павет (Расійская імперыя)|Дзісенскі павет]]), фота Міхала Кусцінскага да 1904 года.<ref>[http://pawet.net/ns/2020/48/%E2%84%96_48_(1511).html]</ref>
</gallery>

== Тыпы беларускіх дудаў ==
[[Файл:Дуда ліцвінская, created by Juras' Pankevich.jpg|thumb|250px|злева|Дуда-муцянка, сучасная рэканструкцыя]]
* Асноўны, найбольш пашыраны тып на абшарах былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (паводле матэрыялаў XIX—XX стагоддзяў) — '''аднабурдонная дуда''', арэал якой абмяжоўваецца Віцебшчынай, поўначчу Міншчыны і Гродзеншчыны, захадам Смаленшчыны, Віленшчынай, а таксама Латгаліяй.
Гэты тып інструменту складаецца з ''меху'', скроенага са скуры казы, цяляці, барсука, сабакі ў форме, што нагадвае [[Гусі|гусь]] з доўгай шыйкай, у якую спераду ўстаўленая меладычная трубка з рагаўнём (''жалейка''), ззаду ў мех замацавана бурдонная трубка з рагаўнём (''гук''), у верхняй частцы меху замацаваная трубка для ўдзімання паветра (''сапель''). Усе трубкі — драўляныя, стружаныя ці точаныя на кружале з клёну, ясеню, вярбы і ўстаўленыя альбо непасрэдна ў мех, альбо праз умацаваныя ў мех драўляныя перахаднікі вальцовай ці шарападобнай формы. Часта трубкі і рагаўні аздабляліся літым у дрэва алавяным, алюмініевым або тыражным срэбным арнаментам, а таксама тыражнымі колцамі з медзі, алюмінію, жалеза.
Пішчык звычайна рабіўся з чароту або з расшчэпленага гусінага ці йндычынага пяра<ref name="DRUVIS"/>.
* '''Дуда'''-'''''муцянка''''' (мацянка, мыцьянка)<ref>[http://belduda.com/18-duda-licvinskaja-macjankamycjanka.html Ліцвінская дуда Мацянка] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160304034643/http://belduda.com/18-duda-licvinskaja-macjankamycjanka.html |date=4 сакавіка 2016 }}, ''belduda.com''</ref> (генетычна звязаным з папярэднім тыпам), апісаная [[Еўдакім Раманавіч Раманаў|Е. Раманавым]] і М. Анімеле — у цэлым захоўвае такую ж самую канструкцыю, за выняткам таго, што замест аднаго бурдона ў тое самае месца размяшчаюцца тры, якія не маюць рагаўнёў.
Гэты тып дудаў (паводле М. Анімеле) быў больш пашыраны ў асяроддзі беларусаў-каталікоў — а адзіны інструмент, які захаваўся да нашага часу, паходзіць з тэрыторыі Латгаліі (былы Люцынскі павет Віцебскай губерні, зараз гэта Лудзенскі раён, Латвія). Паводле Е. Раманава, даўжэйшы бурдон настройваецца ў актаву да ніжэйшага гука перабору, меншыя ж даюць квінту папярэдніх. Тып дзвюхбурдоннай дуды вядомы ў шэрагу апісанняў і ілюстрацыйных матэрыялаў і ўяўляе сабой крыху іншы тып канструкцыйнай пабудовы. ''Мех'' тут мае выгляд бурдзюка з тонкай шыйкай, куды мацуецца ''жалейка'', але, у адрозненне ад папярэдняга тыпу, не мае шыйкі ў задняй частцы для ўмацавання ''бурдонаў'' і ў цэлым нагадвае форму заходнееўрапейскіх, галандскіх ці нямецкіх інструментаў.

Бурдоны звісаюць унізе і замацоўваюцца:
:* у адзін перахаднік, умацаваны ў дольнай частцы меху;
:* з аднаго месца, крыху вышэй ад ніжняй часткі меху;
:* у пярэднія ножкі жывёлы, бліжэй да жалейкі;
:* па абодва бакі меху, трохі вышэй ад яго ніжняй часткі.
Такая дуда трымаецца пераважна перад сабой. Існуюць варыянты такіх дудаў як з рагаўнямі, гэтак і без іх. У дудах, якія не маюць рагаўнёў, канцы бурдонных і меладычных трубак маюць варонкападобныя пашырэнні.<ref name="DRUVIS"/>

== Лепельская дуда з вёскі Верабкі ==
Беларуская дуда 1877 года захоўваецца ў [[Лепельскі раённы краязнаўчы музей|Лепельскім краязнаўчым музеі]]. Адзначаюць выбітнае эстэтычнае аздабленне яе рагаўнёш, жалейкі, бурдонаў. Лепельская дуда канструкцыйна мае ''скураны мех'', ''жалейку з рагаўнём'' (з 7-ю адтулінамі на жалейцы і 2-мя адтулянамі на рагаўні жалейцы), ''соску'', ''адзін бурдон з рагаўнём''<ref>Старыя інструменты Беларусі // Дакументальная кінастужка. — ТАА «Реплимастер», Расійская Федэрацыя. — 2007.</ref>.

== Глыбоцкая дуда з вёскі Верацеі ==
[[Файл:Глыбоцкая дуда.jpg|міні|Глыбоцкая дуда з вёскі Верацеі.]]
[[Глыбоцкая дуда]] з вёскі [[Верацеі (Глыбоцкі раён)|Верацеі]] (гміна Празарокі) захоўваецца ў фондзе Нацыянальнага музея Літвы і датуецца 1849 годам (на 28 гадоў старэй за лепельскую). Дакладная копія Глыбоцкай дуды зробленая майстрам Сяргеем Чубрыкам захоўваецца ў [[Глыбоцкі гісторыка-этнаграфічны музей|Глыбоцкім гісторыка-этнаграфічным музеі]]. У глыбоцкай дуды мех пашыты са скуры барсука, поўсцю навонкі<ref>Глыбоцкі гісторыка-краязнаўчы музей: <nowiki>http://spadchyna.glubmusej.by/be/nasha-spadchyna/znakamityya-zemlyaki</nowiki></ref>. Глыбоцкая дуда лягла ў аснову міфу пра "Лабанорскую дуду" у Літве і на працягу гадоў выступала як адзіная ілюстрацыя такой дуды. Першы раз «Глыбоцкая дуда» выступае ў якасці «Лабанора дуда» у «[[Вялікая Савецкая энцыклапедыя|Вялікай Савецкай энцыклапедыі]]», дзе выдуманы тэрмін  праілюстраваны глыбоцкай дудой. Глыбоцкая дуда таксама пададзеная як літоўская ў другім выданні «Атласа музыкальных инструментов народов СССР» (1975) пад рэдакцыяй К. Вярткова. Першае выданне выйшла ў 1964. Глыбоцкая дуда была прадстаўленая як літоўская ў серыі "Музычныя інструменты народаў СССР" на пачцы запалак, з 1983 году (агулам 21 этыкетак, якія друкаваліся на пяці запалкавых фабрыках).

== Этнавясковыя дудары ==
* [[Адам Шульга]] — дудар з трупы [[Ігнат Цярэнцьевіч Буйніцкі|Ігната Буйніцкага]] з [[Празарокі|Празарокаў]] (Глыбоцкі раён). Уваходзіў у склад традыцыйнай капэлы пры тэатры Ігната Буйніцкага у якой былі дудар, скрыпак і цымбаліст.
* [[Пётр Бурэц]] — знакаміты дудар<ref>{{Cite web |url=http://pdf.kamunikat.org/21583-1.pdf |title=Архіўная копія |access-date=9 лістапада 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20211017023659/http://pdf.kamunikat.org/21583-1.pdf |archivedate=17 кастрычніка 2021 |url-status=dead }}</ref> з в. [[Асінаўка (Глыбоцкі раён)]]
* Мікола Караткевіч (1932 г.н.) — вучань Пятра Бурца і захавальнік памяці пра знакамітага дудара з вёскі [[Асінаўка (Глыбоцкі раён)|Асінаўка]] ([[Глыбоцкі раён]]). Магчыма апошні вясковы дудар.
* Уладзімір Паўлавіч Забела (1928 г.н.) — дудар<ref>https://www.graj.by/35350/</ref> і арганізатар традыцыйных святаў з вёскі [[Шо (вёска)|Шо]] ([[Глыбоцкі раён]]).
* Гаўрыла Слаўчык — дудар з Гарадоцкага раёна. У 1931 годзе, ва ўзросце 95 гадоў, Гаўрыла Слаўчык быў быў запісаны на фанограф Яўгенам Гіпіусам і Зінаідай Эваль (Ленінград). Частка запісаў была апублікаваная Яўгенам Гіпіусам у 1941 годзе<ref>{{Cite web |url=http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2&id=14100&mode=print |title=Архіўная копія |access-date=5 снежня 2020 |archive-date=12 красавіка 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210412063741/http://kimpress.by/index.phtml?page=2&id=14100&mode=print |url-status=dead }}</ref>.
* Фёдар Іванавіч Стэсь (Хведар Квецька) — 1869 г.н., в. Церасполле (Полацкі раён)
* Мікола Усцінаў — 1871 г.н., в. Бараўцы (Полацкі раён).
* Сымон Шыхавец — в. [[Хаўхоліца]] (Барысаўскі раён). Дудар з фатаздымка 1925 г., з [[Маладняк (літаратурнае аб’яднанне)|маладнякоўцамі]] — [[Ілары Барашка|Іларыем Барашкам]], [[Уладзімір Дубоўка|Уладзімірам Дубоўкам]] і [[Язэп Пушча|Язэпам Пушчам]]<ref>«[[Малады Араты (часопіс)|Малады Араты]]», 1925, № 7</ref>.
* Нічыпар Шыхавец — в. Хаўхоліца (Барысаўскі раён). Дудар з фатаздымка 1925 г., з маладнякоўцамі — Іларыем Барашкам, Уладзімірам Дубоўкам і Язэпам Пушчам.
* Фёдар Ціханавец (Хвёдар Ціхановіч) — в. Дамжэрыцы (Бягомльскі раён).
* Міхаіл Іванавіч Пугач — в. Старынкі (Ушацкі раён).
* Язэп Гвозд — 85-гадовы Язэп Гвозд з Ушаччыны (вёска [[Турасполле]]) выступіў на рэспубліканскім аглядзе мастацкай самадзейнасці ў Мінску у 1951 годзе. Гэты выступ лічыцца апошнім публічным выкананнем на беларускай дудзе<ref>https://www.sb.by/articles/vozvrashchenie-zabytogo-simvola.html</ref> даадраджэнскага перыяду.
* Сурма — дудар з трупы [[Уладзіслаў Галубок|Уладзіслава Галубка]], сустрэты заснавальнікам тэатра падчас гастроляў на Барысаўшчыне, хутчэй за ўсё ў 1926 годзе. Дудару на той час было 70 гадоў<ref>[https://www.facebook.com/DudarskiRej/posts/2894805990804135 «''Дудары Глыбоцкага краю''» В. Воранаў]</ref>.
* І. Гвоздзеў — калгаснік сельгасарцелі імя Красіна [[Чашніцкі раён|Чашніцкага раёна]]. І. Гвоздзеў ва ўзросце 88 гадоў выступаў разам або ў межах адной праграмы з 5-гадовым цымбалістам Юрам Мураўёвым з Віцебска, 6-гадовым Дзімам Казанскім з Суражскага раёна і 85-гадовым А. Мураўёвым флейцістам з Суражчыны. Перыяд імавернай дзейнасці 1944—1956<ref>А. У. Русецкага і Ю. А. Русецкага «Мастацкая культура Віцебшчыны (Паазер’е, Падзвінне, Верхняе Падняпроў’е): на шляху да новых творчых здабыткаў (1944—1991)»</ref>.

== Прынцып і манера грання ==
[[Файл:Дудар на Купальлі ў Бабры..jpg|200px|thumb|[[Купалле]] ў беларускай вёсцы]]
Падчас грання дудар трымаў дуду альбо гарызантальна пад пахай, альбо вертыкальна перад сабой.

У час ігры дудар націскае левым локцем на мех, паветра паступае ў жалейку і бурдон (бурдоны) і прымушае вібрыраваць язычкі, што знаходзяцца ў сярэдзіне трубак — гэта выклікае моцнае і рэзкае гучанне.

У Беларусі вылучаюцца дзве манеры грання:
:* ''закрытая манера (традыцыйная)''
:* ''адкрытая манера (агульнасярэднявечная)''

== Беларуская дуда ў мастацтве і літаратуры ==
Беларускай дудзе прысвечаны шэраг мастацкіх твораў. Беларускія мастакі, пісьменнікі, разбяры, і іншыя майстры бачылі ў дудзе моцны мастацкі вобраз.

Постаць беларускага дудара сустракаецца практычна ва ўсіх відах прыкладнога мастацтва: маляваныя дываны, саломка, разьба па дрэву, і многія іншыя.

Найстарэйшымі прыкладамі выкарыстання вобразу дудара з’яўляюцца працы мастака Міхася Філіповіча, з 1930-ых гадоў.

== Сучасны стан ==
У XXI стагоддзі дударскі рух у Беларусі карыстаецца надзвычайнай папулярнасцю, паступова з’яўляюцца новыя музычныя гурты, якія выкарыстоўваюць дуды ў сваёй творчасці.

Некаторыя беларускія гурты і артысты, якія выкарыстоўваюць у сваёй творчасці дуды (у тым ліку і замежнай традыцыі):

<div class="references-small" style="-moz-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-count:2;">
* [[Ceilidh Ceol]]
* [[Cornu Copia]]
* [[Dzivasil]]
* [[Essa|ESSA]]
* [[Galiarda]]
* [[Irdorath]]<ref>[http://irdorath.by/ Афіцыйная старонка гурту Irdorath] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120807084546/http://irdorath.by/ |date=7 жніўня 2012 }}.</ref>
* [[Litvintroll]]<ref>[http://litvintroll.com/index.cgi?pg=index&ln=by/ Афіцыйная старонка гурту Litvintroll]{{Недаступная спасылка}}.</ref>
* [[Osimira]]<ref>[https://myspace.com/osimira/ Афіцыйная старонка гурту Osimira].</ref>
* [[RR]]
* [[Aqua Profunda]]
* [[Testamentum Terrae]]<ref>[http://www.testamentum.net/ Афіцыйная старонка гурту Testamentum Terrae] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130722002917/http://testamentum.net/ |date=22 ліпеня 2013 }}.</ref>
* [[Tylos Labanoro]]
* [[Pawa|PAWA]]<ref>[http://www.PAWA.by/ Афіцыйная старонка гурту PAWA] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160430210335/http://pawa.by/ |date=30 красавіка 2016 }}.</ref>
* [[Znich]]<ref>[https://myspace.com/znich/ Афіцыйная старонка гурту Znich].</ref>
* [[Ветах, гурт|Ветах]]<ref>[http://vietah.narod.ru/ Афіцыйная старонка гурту Ветах].</ref>
* [[Віталь Воранаў]]<ref>{{Cite web|url=https://www.racyja.com/kultura/vital-voranau-papulyaryzatar-belaru/|title=Віталь Воранаў - папулярызатар беларускай дуды|last=Комінч|first=Ганна|date=2019-07-30|publisher=[[Беларускае Радыё Рацыя]]|language=be|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200719142411/https://www.racyja.com/kultura/vital-voranau-papulyaryzatar-belaru/|archivedate=2020-07-19|url-status=live|accessdate=2020-07-19}}</ref>
* Капэла Рэй<ref>https://kapelarej.bandcamp.com/album/poudzien-i-pounacz</ref>
* [[Кашлаты Вох]]<ref>[http://kashlatyvoh.ucoz.net/ Афіцыйная старонка гурту Кашлаты Вох].</ref>
* [[Келіх Кола]]
* [[Кудмень]]
* [[Ліцвінскі хмель]]
* [[Літы Талер]][[Lity Taler]]
* [[Млын Сонца]]
* [[Молат, гурт|Молат]]
* [[Рада]]
* [[Рарог]]
* [[Расалія]]
* [[СтараЛітва]]
* [[Стары Ольса]]<ref>[http://staryolsa.com/ Афіцыйная старонка гурту Стары Ольса].</ref>
* [[Тутэйшая шляхта]]
* [[Тутэйшыя, гурт|Тутэйшыя]]
* [[Яварына]]
* [[Ягорава гара]]
* [[Dzieciuki]]
* [[Osterweg]]
* [[Dzivia]]
* [[Wartha]]
</div>

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Спасылкі ==
* [http://community.livejournal.com/dudarstva «Усё пра дуды і дудароў тутэйшых» — Беларуская дударская суполка]
* [http://dudar.info Дударскі фестываль] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160804175842/http://dudar.info/ |date=4 жніўня 2016 }}
* [https://www.facebook.com/DudarskiRej Суполка «Дударская Глыбоччына»]
* [http://www.youtube.com/view_play_list?p=39EA98188F3BAA3D Беларускія дуды і дудары на YouTube]
* [http://www.belduda.com Старонка Майстра Юрася Панкевіча]
{{Вонкавыя спасылкі}}

[[Катэгорыя:Беларускія народныя музычныя інструменты]]
[[Катэгорыя:Духавыя музычныя інструменты]]
[[Катэгорыя:Беларускія дуды| ]]