Прагляд зыходнага тэксту старонкі Гісторыя Азербайджана

[[Выява:LocationAzerbaijan.svg|thumb|350px|[[Азербайджан]].]]
'''Азербайджан''' — азначае «зямля агню», ад пажараў на паверхні старажытных нафтавых басейнаў. Антычная назва ''Atropatene'' арабскай стала прамаўляцца як Азербайджан. [[Азербайджан]] — адзін з раёнаў старажытнага рассялення чалавека, тэрыторыя якога была заселеная яшчэ ў [[Палеаліт|эпоху палеаліту]].

== Старажытны свет ==
[[Выява:Qobustan inscription.jpg|thumb|250px|left|Запіс канца [[1 стагоддзе да н.э.|I стагоддзя н. э.]] аб прысутнасці XII вокамгненнага легіёна.]]
[[Image:Caucasus03.png|thumb|left]]
У 7-6 тыс. да н.э. у Азербайджане размяшчаліся земляробча-жывёлагадоўчыя паселішчы. У канцы 3 — пачатку 3 тыс. да н. е. у Азербайджане склаліся перадумовы для зараджэння 1. класавых грамадстваў, старажытнарымскай цывілізацыі і ранніх дзяржаўных утварэнняў, ўзнікнення племянных саюзаў куціяў і лулубеі. У канцы II тыс. да н.э. адбываецца крах і распад першабытнаабшчыннага ладу ў найбольш развітых абласцях Азербайджана. Дзякуючы наяўнасці багатых рудных радовішчаў у бронзавым веку (2-е тыс. да н. Э) А. ператварыўся ў адзін з цэнтраў старажытнай металургіі. У [[X ст.|X]]-[[IX ст.]] да н.э. ўзнікае 1. дзяржаўнае ўтварэнне ў Азербайджане — буйное палітычнае аб'яднанне наму. У другой палове [[IX ст.]] да н.э. у прыўрмійскім раёне Азербайджана ўтвараецца Манійскае царства.

У 70-х гадах [[VII ст.]] да н.э. на тэрыторыі Азербайджана ўзнікае Мідыйскае царства, якое ў сярэдзіне [[VI ст.]] да н. е. саступіла месца персідскай Ахеменідскай дзяржаве.

Пасля заваявальных паходаў [[Аляксандр Македонскі|Аляксандра Македонскага]] і размеркавання яго спадчыны Малая мідыя (Паўднёвы Азербайджан) перайшла пад кіраванне яго ваеначальніка Атрапата. У [[321]] г. да н.э. Атрапат фактычна дамогся незалежнасці сваёй дзяржавы-Атрапатэны — ад персідскіх і грэка-македонскіх заваёўнікаў. Па адной з версій, у гэты перыяд і ўзнікла назва Азербайджан, якая з'яўляецца перайначанай формай ад грэцкага «Атрапатэна», г. зн. «краіна, якая належыць Атрапату» (пазней Атрнатакан, Адзербайджан).

На тэрыторыі паўночнага Азербайджана ў пачатку апошняй трэці 1 тыс. да н.э. паўстала Албанская дзяржава — [[Каўказская Албанія]].

У [[I ст.|I]]-[[IV ст.]], Калі ўвесь Каўказ быў падпарадкаваны Рыму, Албанія заставалася адзіным самастойнай дзяржавай, палітычная незалежнасць якой забяспечыла росквіт албанскай пісьменства, мовы, літаратуры. У гэты перыяд узмацніўся ўплыў аўтакефальнага албанскага Каталікоса, албанскай царквы, якая была незалежная ад іншых хрысціянскіх цэркваў і нават распаўсюджвала хрысціянства сярод паўночнакаўказскіх і цюркамоўных народаў.

== Сярэднявечча ==
[[Выява:Azerbaigian-baku2.jpg|thumb|250px|[[Палац Шырваншахаў]] у [[Баку]], [[XV ст.]]]]

Нягледзячы на тое, што ў [[VII ст.|VII]]—[[VIII ст.]] ў сувязі з нашэсцем арабаў дзяржаўная і царкоўная самастойнасць Албаніі была страчана, поўная культурна-ідэалагічная і этнічная асіміляцыя насельніцтва краіны не адбылася.

З сярэдзіны [[VII ст.|VII]] і да [[IX ст.]] лёс большай часткі Азербайджана была звязана з Арабскі халіфат. У выніку антыхаліфацкай барацьбы мясцовага насельніцтва ў [[IX ст.]] на тэрыторыі Азербайджана паўстала некалькі новых дзяржаў, самым магутным з якіх была Шырванская са сталіцай у Шэмасі. Яна праіснавала да [[XVI ст.]] і згуляла велізарную ролю ў гісторыі сярэднявечнага Азербайджана. Сярод іншых азербайджанскіх дзяржаў гэтага перыяду вылучаліся дзяржавы Саджыда, Саларыдаў, Шададзітаў (са сталіцай у Гянджы), Равадзітаў (са сталіцай у Тэбрызі). У канцы [[XI ст.]] Азербайджан трапіў у залежнасць ад дзяржавы Сельджукідаў, якая захоўвалася ў пачатку [[XII ст.]] У [[1136]]—[[1225]] гг у Азербайджане існавала дзяржава Атабекаў — Ільдэгізідаў.

У этнічных працэсах, якія адбываліся на тэрыторыі Азербайджана ў [[IX ст.|IX]]-[[XII ст.]], Дамінуючую ролю гуляў тюркскі этнас. Моўная цюркізацыя карэннага насельніцтва краіны ў канчатковым выніку прывяла да кансалідацыі азербайджанскай народнасці, якая завяршылася ў [[XI ст.|XI]]—[[XII ст.]] У гэты ж перыяд меў месца росквіт культуры Азербайджана, які падарыў свету знакамітых філосафаў, дойлідаў, паэтаў і навукоўцаў. Вяршыняй грамадскай і культурнай думкі Азербайджана таго перыяду стала творчасць [[Нізамі Гянджэві]] ([[1141]]—[[1209]]), якая ўвайшла ў залаты фонд сусветнай культуры.

Эканамічны і культурны ўздым Азербайджана быў перапынены ў 20—30-х гадах [[XIII ст.]] мангольскім нашэсцем. Азербайджанскія дзяржавы на працяглы перыяд сталі васаламі мангольскай дзяржавы Хулагуідаў ([[1258]]—[[1356]] гг.) У сярэдзіне [[XIV ст.]] у выніку барацьбы мясцовага насельніцтва супраць прыгнёту чужакоў да ўлады ў Азербайджане прыйшоў мясцовы феадал Джалаір, які, абапіраючыся на азербайджанскую ведаць, стварыў Джалаірыдскую дзяржава.

З канца [[XIV ст.]] Азербайджан стаў аб'ектам заваявальных паходаў [[Тамерлан]]а і арэнай яго барацьбы з [[Залатая Арда|Залатой Ардой]].

У [[1410]]—[[1468]] гг і [[1468]]—[[1501]] гг у Азербайджане кіравалі цюркскія дынастыі [[Кара-Коюнлу]] і [[Ак-Каюнлу]], пры якіх Азербайджан набыў значную сілу. Ў [[1501]] годзе ў Азербайджане ўтварылася дзяржава Сефевідаў (па імя кіруючай дынастыі) са сталіцай у г. Тэбрызі, які ў пачатку XVI ст. ўпершыню ў азербайджанскай гісторыі аб'яднала ўсе землі Азербайджана ў склад адзінага азербайджанскай дзяржавы Сефевідаў. Сефевідская дзяржава ахоплівала Шырван, Карабах, Нахічывань, [[Ірак]] і [[Іран]]. Яна фармавалася і на працягу ўсяго [[XVI ст.]] развівалася як азербайджанскае дзяржава, палітычная ўлада ў якой цалкам належала азербайджанскай феадальнай шляхты. З яе прадстаўнікоў прызначаліся вышэйшыя прыдворныя саноўнікі, ваеначальнікі, кіраўнікі абласцей. Войска складалася з апалчэнняў найбуйнейшых азербайджанскіх плямёнаў. Дзяржаўнай мовай дзяржавы Сефевідаў была азербайджанская.

Да канца [[XVI ст.]] сталіца дзяржавы Сефевідаў была перанесеная ў г. [[Ісфахан]], апорай шахскай ўлады стала Фарсі ведаць і дзяржава, якім кіруе азербайджанскай дынастыяй, атрымала іранскага характару. На мяжы [[XVII ст.|XVII]]—[[XVIII ст.]] Сефівідская дзяржава перажывала палітычны і эканамічны заняпад. У пачатку 30-х гадоў [[XVIII ст.]] тэрыторыя краіны ператварылася ў арэну ваенных дзеянняў паміж Турцыяй і Іранам.

У 40-х гадах [[XVIII ст.]] у выніку паслаблення Іранскага дзяржавы на тэрыторыі Азербайджана ўтварылася 16 незалежных, але намінальна залежных ад Іранскага шаха ханстваў, магутнымі з якіх былі Шэкінскае, Урмійскае, [[Карабахскае ханства|Карабахскае]], Кубанскае, Хойскае, Бакінскае, Шэмахінскае, Гянджынскае. Узмацняецца барацьба за кантроль над стратэгічна важным рэгіёнам Закаўказзя паміж Турцыяй, Персіяй і Расіяй.

== У складзе Расійскай імперыі (1813—1917) ==
[[Выява:Map-1903-caucasus.jpg|thumb|300px|Каўказ на Расійскай карце [[1903]] года.]]

{{Main|Расійская імперыя}}

У пачатку [[XIX ст.]] магутнай з усіх згаданых дзяржаў была [[Расія]], якая і дабілася значных поспехаў у сваёй заваявальнай палітыцы ў рэгіёне. Падпісаны [[12 кастрычніка]] [[1813]] г. паміж Расіяй і Іранам Гюлістанскі мірны дагавор дэ-юрэ прызнаў далучэнне да Расіі ханстваў Паўночнага Азербайджана, за выключэннем Нахчыванскага і Іраванскага, што фактычна адбылося ў [[1800]]—[[1806]] гг [[10 лютага]] [[1828]] паводле Туркменчайскаму мірнаму дагавору Іран пацвердзіў сваю адмову ад замахаў на Паўночны Азербайджан і канчаткова прызнаў яго далучэння, у тым ліку Нахчыванскай і Іраванскае ханства, у склад Расіі.

З гэтага моманту разышліся гістарычныя шляху Паўночнага і Паўднёвага Азербайджана, якія апынуліся ў складзе расійскай і іранскай імперый. Важна адзначыць, што ўсе згаданыя ханства былі далучаны да Расіі як чыста азербайджанскія валодання. Яны былі азербайджанскімі з пункту гледжання перавагі на іх тэрыторыі азербайджанскага насельніцтва і нацыянальнай прыналежнасці іх феадальных кіруючых элітаў (ханы, уладальнікі буйных зямельных угоддзяў, духавенства і г.д.).

Аднак у канцы [[XIX ст.]] армянскае насельніцтва Нагорнага Карабаха лікава ўжо пераважала над азербайджанскім (58 адсоткаў супраць 42). Гэта было вынікам перасяленчай палітыкі царызму, які імкнуўся зацвердзіцца ў Закаўказзе і ў Малой Азіі, абапіраючыся на армянскае насельніцтва. Так, па прызнанні рускага вучонага К.Шаврова, толькі з [[1828]] па [[1830]] гг на Закаўказзе было пераселена 40 тыс. персідскіх і 84 тыс. турэцкіх армян, якіх "пасялілі на лепшых карэнных землях Елісаветпольскай ([[Нагорны Карабах|Карабах]]) і Іраванскай губерняў, дзе армянскае насельніцтва было нязначным, і ім было адведзена 200 тыс. дзесяцін страчаных земляў ". (К. Н. Шаўроў «Новая пагроза рускай справе ў Закаўказзе: распродаж Мугані чужынцам», СПБ, 1911.). На працягу [[XIX ст.]] на Закаўказзе былі пераселены каля 600 тыс. армян з Турцыі і Персіі.

== Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка (1918—1920) ==
[[Выява:Flag of the Democratic Republic of Azerbaijan (1918).svg|thumb|200px|Сцяг Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі да [[9 лістапада]] [[1918]] года.]]
[[Выява:Flag of Azerbaijan Democtratic Republic.PNG|thumb|200px|[[Сцяг Азербайджана|Сцяг Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі]] пасля [[9 лістапада]] [[1918]] года.]]
{{Main|Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка}}

Пасля рэвалюцыйных падзей [[1917]] г. у Расіі ўзмацніліся цэнтрабежныя тэндэнцыі, склаліся перадумовы для ўтварэння на тэрыторыі нацыянальных ускраін былой Расійскай імперыі незалежных дзяржаў. [[28 мая]] [[1918]] на тэрыторыі геаграфічнага Азербайджана (ўсходняе і паўднёвае Закаўказзе) была абвешчана [[Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка]] — першая парламенцкая дэмакратыя на мусульманскім Усходзе, якая згуляла гістарычную ролю ў адраджэнні і далейшым развіцці нацыянальнай самасвядомасці і дзяржаўнасці азербайджанскага народа.

Афіцыйнай дактрынай нацыянальна-дзяржаўнага развіцця АДР стаў «азербайджанізм», асноўнымі элементамі якога сталі прынцыпы мадэрнізму, ісламізму і цюркізму, якія сімвалізуюць імкненне азербайджанскага народа да прагрэсу на аснове захавання прыналежнасці да ісламскай цывілізацыі і цюркскай культурнай і этнічнай самабытнасці.

Шматпартыйнай азербайджанскім парламента і кааліцыйным урадам за няпоўныя два гады незалежнасці атрымалася ажыццявіць шэраг важных мерапрыемстваў у справе нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва, адукацыі, стварэння арміі, незалежнай фінансавай і эканамічнай сістэм, міжнароднага прызнання АДР як суб'екта сусветнай супольнасці нацый. [[12 студзеня]] [[1920]] года Вярхоўная Рада Парыжскай (Версальскай) канферэнцыі прызнала незалежнасць АДР, у сталіцы якой — г. Баку — у той час ужо знаходзіліся дыпламатычныя прадстаўнікі 17 краін свету.

[[Выява:1ST AZ REP.GIF|thumb|злева|300px|Карта АДР, прадстаўленая МЗС АДР на Парыжскай мірнай канферэнцыі ([[1919]]).]]
Аднак на мяжы [[1919]]—[[1920]] гг знешнепалітычнае становішча АДР значна ўскладнілася. Краіна апынулася ў цэнтры вострай барацьбы паміж краінамі Антанты, Турцыяй, Расіяй і Іранам, кожная з якіх мела свае геапалітычныя мэты ў гэтым стратэгічна важным і багатым нафтай рэгіёне. Ўкараняецца урадам РСФСР палітыка непрызнання АДР, падтрымка гэтай палітыкі з боку турэцкага ўрада [[Мустафа Кемаль Атацюрк|Атацюрка]], які востра меў патрэбу адпаведнай ваеннай і дыпламатычнай падтрымцы Расіі, выхад Чырвонай Арміі да межаў АДР вясной [[1920]] года, агрэсія дашнакскай Арменіі супраць АДР ў Карабаху і Зангязурі, тэрарыстычныя дзеянні армянскіх і бальшавіцкай партый супраць мірнага азербайджанскага насельніцтва ўнутры Азербайджана, сацыяльна-эканамічны крызіс у краіне — усе гэтыя фактары прывялі ў канчатковым выніку да паслаблення АДР і акупацыі яе сталіцы Чырвонай Арміяй [[27 красавіка|27]]-[[28 красавіка]] [[1920]] года.

== У складзе СССР (1920—1991) ==
[[Выява:Flag of Azerbaijan SSR.svg|thumb|200px|[[Сцяг Азербайджанскай ССР]] да [[1991]] года.]]
[[Выява:COA Azerbaijan SSR.png|thumb|200px|[[Герб Азербайджанскай ССР]] з [[1937]] да [[1992]] года.]]
{{Main|Азербайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка}}

Тэлеграмай Штаба каўказскага фронту ад [[1 мая]] [[1920]] камандаванню Чырвонай Арміі ставілася задача далей «авалодаць усёй тэрыторыяй Азербайджана ў межах былой Расійскай імперыі, зусім не перасякаючы межаў Персіі».

70-гадовы перыяд знаходжання ў складзе [[СССР]] стаў новым і важным этапам азербайджанскай дзяржаўнасці, на працягу якога [[Азербайджанская ССР]] дамаглася значных поспехаў у галіне сацыяльнага, эканамічнага і культурнага развіцця. У той жа час у Азербайджане, як і ва ўсім СССР, праявіліся негатыўныя тэндэнцыі ў розных сферах нацыянальнага дзяржаўнага будаўніцтва.

У эканамічным плане краіна стала паліўна-сыравінных і аграрных прыдаткам савецкай эканомікі. У культурнай сферы ў выніку двайны замены алфавіту — з арабскага на лацінскі і з лацінскага на кірыліцу — была страчана сувязь з пісьмовымі крыніцамі духоўнай культуры азербайджанскага народа. Савецкі рэжым усяляк падаўляў любыя імкнення азербайджанскай інтэлігенцыі да праявы нацыянальнай самабытнасці, вывучэння сапраўднай гісторыі сваёй краіны.

У палітычным дачыненні «саветызацыя» Азербайджана прывяла да адрыньванню ад яго населеных пераважна азербайджанцамі тэрыторый Зангязура, Гекча, часткі Нахчыване і іншых раёнаў на карысць суседняй Арменіі. У выніку тэрыторыя Азербайджана, складалая ў перыяд АДР ў [[1920]] годзе 114 тыс. кв. км., паменшылася на працягу [[1920]]—[[1991]] гг 86.6 тыс. кв. км. Акрамя таго, [[7 ліпеня]] [[1923]] па ініцыятыве Маскоўскага кіраўніцтва бальшавіцкай партыі з часткі тэрыторыі гістарычнага Карабаха, большасць насельніцтва якога складалі азербайджанцы, была штучна выдзелена Нагорны Карабах аўтаномная вобласць з перавагай армянскага насельніцтва. Гэтае рашэнне стала першым крокам на шляху мэтанакіраванай палітыкі адрыньвання Нагорнага Карабаха ад Азербайджана.

У лютым [[1988]] г. на сесіі абласнога савета [[Нагорны Карабах|Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці (НКАО)]] Азербайджанскай ССР было прынята рашэнне аб выхадзе са складу Азербайджана і далучэнні да Арменіі, што супярэчыць Канстытуцыі СССР і АзРСР. Савецкае кіраўніцтва не змагло спыніць антыканстытуцыйныя дзеянні Арменіі і перашкодзіць напрамку на тэрыторыю Азербайджана ваенізаваных фарміраванняў, аснову якіх складалі баевікі замежнай армянскай нацыяналістычнай партыі «Дашнакцутюн», абстраляныя падчас баявых дзеянняў у складзе палестынскіх тэрарыстычных груповак. Да пачатку канфлікту ў НКАО пражывала 186,1 тыс. чалавек, з іх: 138,6 тыс. армян (73,5 %), 47,5 тыс. азербайджанцаў (25,3 %).

== Гісторыя суверэннага Азербайджана ==
{{main|Карабахская вайна}}
У [[1988]]—[[1990]] гг Нацыянальна-дэмакратычны рух Азербайджана вёў актыўную барацьбу за аднаўленне незалежнасці краіны. [[20 студзеня]] [[1990]] г. кіраўніцтва СССР на чале з [[Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў|М. С. Гарбачовым]] жорстка заглушыла яго, увёўшы ў Баку часткі савецкай арміі. У краіне быў уведзены рэжым надзвычайнага становішча, які доўжыўся да сярэдзіны 1991 г. Нягледзячы на гэта, у выніку працяглай барацьбы патрыятычных сіл за незалежнасць і пасля правалу [[Жнівеньскі путч|жнівеньскага путчу]] [[30 жніўня]] [[1991]] г. Вярхоўны Савет Азербайджанскай Рэспублікі прыняў Дэкларацыю «Аб аднаўленні дзяржаўнай незалежнасці Азербайджанскай Рэспублікі». Кампартыя Азербайджана абвясціла аб выхадзе з КПСС, а затым была распушчана. [[8 верасня]] 1991 г. прайшлі першыя [[Прэзідэнцкія выбары ў Азербайджане (1991)|прэзідэнцкія выбары]] на якіх перамог безальтэрнатыўны кандыдат ад КПА [[Аяз Муталібаў]].

[[18 кастрычніка]] [[1991]] г. быў прыняты Канстытуцыйны Акт аб дзяржаўнай незалежнасці Азербайджанскай Рэспублікі, якім былі замацаваны асновы дзяржаўнага, палітычнага і эканамічнага прылады незалежнага Азербайджана. З гэтага моманту Азербайджанская Рэспубліка ізноў, пасля 71-гадовага перапынку, стала самастойным суб'ектам міжнароднага права. Згодна з гэтым Актам, ўварванне [[27 красавіка|27]] – [[28 красавіка]] [[1920]] г. Чырвонай Арміі на тэрыторыю Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі, ліквідацыя яе законна абраных органаў улады і наступная акупацыя характарызуюцца як «агрэсія супраць незалежнай азербайджанскай дзяржавы». Азербайджанская Рэспубліка была абвешчаная пераемніцай АДР, якая існавала з [[28 мая]] [[1918]] па [[28 красавіка]] [[1920]] гг. Дагавор аб утварэнні СССР ад [[30 снежня]] [[1922]] г. быў прызнаны несапраўдным ў частцы, якая тычыцца Азербайджана. [[29 снежня]] 1991 г. прайшоў [[Рэферэндум аб незалежнасці Азербайджана (1991)|рэферэндум аб незалежнасці Азербайджана]], на якім 99,8% насельніцтва выказалася «за».

У першыя гады незалежнасці Азербайджан перажываў перыяд палітычнай нестабільнасці. Яе пагаршаў [[Карабахскі канфлікт|ўзброены канфлікт з Арменіяй]] з-за [[Нагорны Карабах|Нагорнага Карабаха]] (армянскае большасць насельніцтва вобласці імкнулася далучыцца да Арменіі) і нарастаючы ціск з боку апазіцыйнага [[Народны фронт Азербайджана|Народнага фронту]]. У процівагу Вярхоўнаму Савету, у якім пераважалі былыя камуністы, апазыцыя сфарміравала паралельны орган – Нацыянальная рада.

У студзені [[1992]] г. А. Муталібаў прыступіў да лібералізацыі цэн, але ўжо ў сакавіку, пасля [[Хаджалінская разня|масавай расправы над азербайджанцамі ў Хаджалі]] (Нагорны Карабах) пад напорам апазіцыі вымушаны быў сысці ў адстаўку. Часовы прэзідэнт [[Ягуб Мамедаў]] прызначыў новы ўрад і запатрабаваў ад Вярхоўнага савета надзвычайных паўнамоцтваў для стварэння нацыянальнай арміі ў складзе 20 тысяч вайскоўцаў. Быў створаны [[Мілі Меджліс Азербайджана|Нацыянальны савет]], у якім на роўных удзельнічалі прадстаўнікі ўрада і апазіцыі, прадстаўнік апошняй атрымаў пасаду міністра ўнутраных спраў. Аднак ужо ў маі 1992 г. Вярхоўны Савет зноў выбраў А. Муталібава прэзідэнтам. Ён неадкладна ўвёў надзвычайнае становішча ў [[Баку]], распусціў Нацыянальны савет і звольніў міністра ўнутраных спраў. Народны фронт адказаў на гэты акт узброеным выступам, Муталібаў быў звергнуты. Нацыянальны савет распусціў Вярхоўны савет, сфармаваў кааліцыйны ўрад, прызначыў часовым кіраўніком дзяржавы [[Іса Гамбар]]ы і абвясціў аб правядзенні новых прэзідэнцкіх выбараў.

На [[Прэзідэнцкія выбары ў Азербайджане (1992)|прэзідэнцкіх выбарах 1992 г.]] перамог кандыдат ад Народнага фронта [[Абульфаз Эльчыбей]]. Ён заявіў пра намер Азербайджана выйсці з [[СНД]]. У галіне знешняй палітыкі новы прэзідэнт імкнуўся зблізіцца з [[Турцыя]]й і развіваць сувязі з азербайджанцамі ў [[Іран]]е. У снежні 1992 г. Мілі Меджліс адмяніў ўступленне краіны ў СНД і абвясціў [[турэцкая мова|турэцкую мову]] дзяржаўнай. Аднак, нягледзячы на пастаўкі турэцкага зброі, Азербайджан цярпеў усё новыя паразы ў Карабахскім канфлікце. У красавіка [[1993]] г. пасля страты горада [[Кельбаджар]] А. Эльчыбей ўвёў надзвычайнае становішча. Многіх дзеячаў кіруючага Народнага фронта абвінавачвалі ў карупцыі і некампетэнтнасці. У эканоміцы панаваў хаос, жыццёвы ўзровень жыхароў краіны катастрафічна падаў, што выклікала рост незадаволенасці насельніцтва. Былы надзвычайны і паўнамоцны прадстаўнік прэзідэнта па Карабаху палкоўнік [[Сурэт Гусейнаў]] абвінаваціў А. Эльчыбея ў ваенных паразах і запатрабаваў адстаўкі прэзідэнта і ўрада. [[4 чэрвеня]] 1993 г. прыхільнікі мяцежнага палкоўніка захапілі другі па велічыні горад краіны [[Гянджа]], і разгарнулі наступленне на Баку, практычна не сустракаючы супраціву. [[18 чэрвеня]] А. Эльчыбей бег са сталіцы ў [[Нахічэвань (горад)|Нахічэвань]]. [[24 чэрвеня]] Мілі Меджліс прагаласаваў за яго зняцце з пасады прэзідэнта; функцыі кіраўніка дзяржавы былі ўскладзеныя на былога кіраўніка кампартыі і кіраўніка [[Нахічэванская Аўтаномная Рэспубліка|Нахічэванскай Аўтаномнай Рэспублікі]] [[Гейдар Аліеў|Гейдара Аліева]], які за некалькі дзён да гэтага быў абраны старшынёй Мілі Меджліса. С. Гусейнаў атрымаў пасты прэм'ер-міністра і кіраўніка сілавых міністэрстваў. Аліеў абвясціў аб правядзенні ўсеагульнай мабілізацыі. [[29 жніўня]] быў праведзены [[Рэферэндум аб вотуме даверу Прэзідэнту  Азербайджана (1993)|рэферэндум аб вотуме даверу Прэзідэнту А. Эльчыбею]], на якім 98% насельніцтва выказаліся «супраць». У кастрычніку былі праведзены [[Прэзідэнцкія выбары ў Азербайджане (1993)|прэзідэнцкія выбары]], на якіх атрымаў перамогу Гейдар Аліеў.

=== Прэзідэнцтва Г. Аліева (1993 – 2003 гг.) ===
[[Выява:Heydar Aliyev 1997.jpg|thumb|200px|[[Прэзідэнт Азербайджанскай рэспублікі]], [[Гейдар Аліеў]] ([[1993]]—[[2003]]).]]
Імкнучыся дасягнуць стабілізацыі эканомікі, Г. Аліеў павысіў цэны на нафту і газ на 600%, а кошты на хлеб – на 800%. З [[1 студзеня]] [[1994]] г. была ўведзена новая грашовая адзінка – [[Азербайджанскі манат|манат]]. Паразы ў Нагорным Карабаху працягваліся. У верасні 1993 азербайджанцы страцілі [[Кубатлы]] і [[Гарадзіс]]. Контрнаступленне азербайджанскай арміі ў снежні дазволіла адцясніць армянскія часткі. У мае 1994 г. у Маскве было падпісана пагадненне аб спыненні агню. У выніку Азербайджан пазбавіўся 16% сваёй тэрыторыі, больш за 50 тыс. чалавек параненыя або сталі інвалідамі, загінула больш за 18 тыс., разрабаваныя або разбураныя 877 населеных пунктаў, 100 тыс. жылых дамоў, больш за 1 тыс. эканамічных аб'ектаў, больш за 600 школ і навучальных устаноў, 250 медыцынскіх устаноў, большасць архітэктурных помнікаў, якія знаходзіліся на акупаванай зоне. Колькасць перамешчаных асоб дасягнула 800 тысяч. Пры гэтым у Азербайджане таксама знайшлі прытулак 200 тыс. азербайджанцаў — бежанцаў з Арменіі. Цяпер пад эгідай [[АБСЭ]] ў рамках адмыслова створанай для гэтага Мінскай групы дзяржаў вядуцца перамовы аб мірным урэгуляванні армяна-азербайджанскага канфлікту.

Умацоўваючы сваю ўладу, Г. Аліеў ўступіў у канфлікт з прэм'ер-міністрам С. Гусейнавым. У кастрычніку 1994 падняў {{нп3|Мяцеж АПАН (1995)|мяцеж Атрад паліцыі асобага прызначэння (АПАП)|en|1995 Azerbaijani coup d'état attempt}} на чале з намеснікам міністра ўнутраных спраў [[Равшан Джавадаў|Равшанам Джавадавым]]. Ён запатрабаваў вызваліць 3 сваіх членаў, абвінавачаных у забойстве 2 супрацоўнікаў Г. Аліева, і ўзяў у закладнікі генеральнага пракурора. Не дабіўшыся свайго, мяцежнікі вярнуліся ў казармы. Аліеў ўвёў надзвычайнае становішча на 60 дзён. Урадавыя войскі разграмілі штаб-кватэру С. Гусейнава ў Гянджы, сам ён быў зняты з пасады прэм'ер-міністра. У сакавіку 1995 г. войскі ўзялі штурмам казармы АПАН ў Баку. АПАН быў распушчаны, 200 яго супрацоўнікаў арыштаваныя. У баях загінула не менш як 36 чал., у т.л. Джавадаў.

Цёплыя адносіны Г. Аліева з [[Расія]]й пагоршыліся, калі восенню 1994 г. Азербайджан падпісаў пагадненне з міжнародным кансорцыумам аб эксплуатацыі нафтавых радовішчаў у Каспійскім моры. У 1996-1997 былі падпісаны далейшыя дагаворы з міжнароднымі кансорцыумамі. Азербайджанская нафта паступае да чарнаморскіх партоў па двух нафтаправодах: паўночным, працягнутай праз тэрыторыю Расіі ў [[Наварасійск]], і заходнім, які ідзе праз тэрыторыю [[Грузія|Грузіі]] да тэрмінала каля порта [[Супса]]. У [[1999]] лідары Азербайджана, Грузіі, Казахстана, Турцыі і ЗША дамовіліся аб будаўніцтве нафтаправода ад Баку праз [[Тбілісі]] і да турэцкага порта [[Джэйхан]] на ўзбярэжжы [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]] (у абыход Расіі). Збліжэнне Азербайджана з заходнімі нафтавымі кампаніямі выклікала незадаволенасць Расіі, якая выступала супраць вызначэння Каспійскага мора як возера з адпаведным раздзелам рэсурсаў, і дабівалася прызнання за ім статусу мора. Аднак у [[1998]] г. Расія падпісала пагадненне з Казахстанам, прызнаўшы прынцып падзелу рэсурсаў. Урэшце рэшт, Г. Аліеў імкнуўся выконваць знешнепалітычную раўнавагу паміж Расіяй і Захадам, перш за ўсё, [[ЗША]].

[[12 лістапада]] [[1995]] г., на [[Канстытуцыйны рэферэндум у Азербайджане (1995)|рэферэндуме]], была прынята новая [[Канстытуцыя Азербайджанскай Рэспублікі]], афіцыйна ўступіла ў сілу [[5 снежня]] [[1995]] г. Новая Канстытуцыя прадаставіла прэзідэнту надзвычай шырокія паўнамоцтвы. Адначасова адбыліся [[Парламенцкія выбары ў Азербайджане (1995–1996)|выбары ў парламент]]. Поўную перамогу атрымала ўрадавая [[партыя «Новы Азербайджан»]]. Апазіцыя падвергла крытыке арганізацыю выбараў, спасылаючыся на недапушчэнне шэрагу партыяў і кандыдатаў, значны ціск з боку дзяржаўнага апарату, абмежаванне свабоды друку і г.д. Сцвярджалася нават, што вынікі галасавання падтасаваныя. У [[1996]] г. на пасаду прэм'ер-міністра быў прызначаны [[Артур Расізадэ]] (1996-2003). У студзені [[1997]] г. ўлады абвясцілі аб падаўленні путча, які быў арганізаваны А. Муталібавым і С. Гусейнавым. 40 дзеячаў апазіцыі падвергліся арышту. У [[1998]] Г. Аліеў перамог на чарговых [[Прэзідэнцкія выбары ў Азербайджане (1998)|прэзідэнцкіх выбарах]]; і на гэты раз многія назіральнікі скардзіліся на шматлікія парушэнні.

Нягледзячы на афіцыйнае захаванне палітычнага плюралізму і шматпартыйнай сістэмы, азербайджанскія ўлады абмяжоўваюць дзейнасць апазіцыі. У красавіку [[2000]] г. паліцыя разагнала мітынг, арганізаваны апазіцыйнай кааліцыяй «Народна-дэмакратычны кангрэс». Былі арыштаваныя 46 чал. Дэманстранты патрабавалі свабоднага і сумленнага правядзення парламенцкіх выбараў. Але [[Парламенцкія выбары ў Азербайджане (2000–2001)|парламенцкія выбары]], якія прайшлі ў лістападзе 2000 г. зноў прынеслі поўную перамогу кіруючай партыі, якая набрала, па афіцыйных дадзеных, 62,3% галасоў.

Эканамічныя і палітычныя бязладзіца прымусілі ў [[1990]]—[[2000]] гг. значную частку азербайджанцаў апынуцца у працоўнай эміграцыі, перш за ўсё ў суседнія Расію і Турцыю. Так, на [[2007]] г. толькі ў Маскве пражывала каля 1 млн. азербайджанцаў.

Пагаршэнне здароўя 80-гадовага Г. Аліева востра паставіла пытанне аб яго палітычным пераемніке. Сам прэзідэнт актыўна вылучаў на гэтую пасаду свайго сына [[Ільхам Аліеў|Ільхама Аліева]]. У снежні [[1999]] г. з'езд кіруючай партыі «Новы Азербайджан» абраў яго віцэ-старшынёй. У канцы [[2002]] г. быў праведзены [[Канстытуцыйны рэферэндум у Азербайджане (2002)|канстытуцыйны рэферэндум]], у выніку якога былі ўнесены 39 паправак да 23 артыкулах канстытуцыі, якія прадугледжвалі, што ў выпадку спынення паўнамоцтваў прэзідэнта яго функцыі пераходзяць да прэм'ер-міністра.

=== Прэзідэнцтва І. Аліева (2003 – ) ===
[[Выява:Lech Kaczynski Ilham Alijew (09).jpg|thumb|200px|Прэзідэнт Азербайджанскай рэспублікі, [[Ільхам Аліеў]] ([[2003]]-).]]
Прэзідэнт [[Гейдар Аліеў]] памёр [[12 снежня]] [[2003]] Выбары новага прэзідэнта суправаджаліся шматлікімі сутыкненнямі апазіцыі з прыхільнікамі сына Аліева Ільхама і былі ахарактарызаваны іншымі назіральнікамі як несвабодныя і несправядлівыя. Перамогу нарэшце атрымаў [[Ільхам Аліеў]], які кіруе краінай досыць аўтарытарна.

У апошнія гады Азербайджан дэманструе значныя тэмпы росту [[ВУП]], перш за ўсё дзякуючы росту цэнаў на нафту і газ, Азербайджан актыўна экспартуе.

{{Азербайджан у тэмах}}
{{Еўропа паводле тэм|Гісторыя}}
{{Азія паводле тэм|Гісторыя}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Азербайджана| ]]