Прагляд зыходнага тэксту старонкі Сярэдні Усход

'''Сярэ́дні Усхо́д'''{{sfn|БелЭн|2002}} ({{lang-en|Middle East}}, {{lang-fa|خاورمیانه}}, {{lang-az|Ön Asiya}}, {{lang-arm|Միջին Արևելք}}, {{lang-ur|مشرقی وسطٰی}}, {{lang-ar|الشرق الأوسط}}, {{lang-he|המזרח התיכון}}, {{lang-ku|Rojhilata Navîn}}, {{lang-tr|Orta Doğu}}) — умоўная назва раёна [[Пярэдняя Азія|Пярэдняй Азіі]], размешчанага паміж [[Еўропа]]й і [[Пакістан]]ам; часам, асабліва ў англійскай і амерыканскай літаратуры, замяняе сабой [[тэрмін]] [[Блізкі Усход]], але часцей разумеецца як азначэнне сукупнасці краін Блізкага Усходу разам з [[Іран]]ам, [[Пакістан]]ам і [[Афганістан]]ам і таму пераважна ўжываецца не асобна, а ў складзе аб’яднанага тэрміна «Блізкі і Сярэдні Усход». У выніку, «Сярэдні Усход» часта ўжываецца ў дачыненні толькі да Ірана, Пакістана і Афганістана, а іншыя краіны азначаюцца як «Блізкі Усход».

== Паходжанне тэрміна ==
Тэрмін «Сярэдні ўсход» ({{lang-en|Middle East}}) паўстаў у [[1850]]-я гады ў брытанскай [[Міністэрства па справах Індыі|Індыйскай адміністрацыі]]<ref name="Beaumont1988p16">{{cite book |author=Beaumont, Peter, Gerald H. Blake, J. Malcolm Wagstaff  |title=The Middle East: A Geographical Study |publisher=David Fulton |year=1988 |page=16 |isbn=0470210400}}</ref>. Аднак вялікую знакамітасць ён набыў дзякуючы [[ЗША|амерыканскаму]] ваенна-марскому тэарэтыку [[Альфрэд Тэер Мэхэн|Альфрэду Тэеру Мэхэну]], які выкарыстаў гэты тэрмін у [[1902]] годзе<ref>{{cite journal |author=Koppes, C.R. |title=Captain Mahan, General Gordon and the origin of the term "Middle East" |journal=Middle East Studies |volume=12 |pages=95–98 |year=1976 |doi=10.1080/00263207608700307 |issn=0026-3206}}</ref> для абазначэння «вобласці паміж [[Аравійскі паўвостраў|Аравійскім паўвостравам]] і [[Індыя]]й»<ref>{{cite book |author=Lewis, Bernard |title=The Middle East and the West |year=1965|page=9}}</ref><ref>{{cite book |author=Fromkin, David |title=A Peace to end all Peace |url=https://archive.org/details/peacetoendallpea0000from |year=1989|page=[https://archive.org/details/peacetoendallpea0000from/page/224 224] |isbn=0805008578}}</ref>. У той час [[Брытанская імперыя|Брытанская]] і [[Расійская імперыя|Расійская імперыі]] змагаліся за ўплыў у [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] (гэта суперніцтва атрымала назву [[Вялікая гульня]]). Мэхэн усведамляў значэнне не толькі самога рэгіёна, але і яго сэрца — [[Персідскі заліў|Персідскага заліва]]<ref>Melman, Billie. [http://cco.cambridge.org/extract?id=ccol052178140x_CCOL052178140XA010 The Cambridge Companion to Travel Writing: 6 The Middle East / Arabia] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110725125839/http://cco.cambridge.org/extract?id=ccol052178140x_CCOL052178140XA010 |date=25 ліпеня 2011 }}, Cambridge Collections Online. Retrieved January 8, 2006.</ref><ref>Palmer, Michael A. ''Guardians of the Persian Gulf: A History of America’s Expanding Role in the Persian Gulf, 1833—1992.'' New York: The Free Press, 1992. ISBN 0-02-923843-9 p. 12-13.</ref>. Ён назваў рэгіён вакол Персідскага заліва Сярэднім Усходам, лічачы яго другім па важнасці пасля [[Суэцкі канал|Суэцкага канала]] марскім праходам, які брытанцы павінны кантраляваць, каб прадухіліць прасоўванне рускіх у кірунку [[Брытанская Індыя|Брытанскай Індыі]]<ref>Laciner, Dr. Sedat. «[http://www.turkishweekly.net/comments.php?id=2117 Is There a Place Called ‘the Middle East’?] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20151006020301/http://www.turkishweekly.net/comments.php?id=2117 |date=6 кастрычніка 2015 }}», ''The Journal of Turkish Weekly]", June 2, 2006. Retrieved January 10, 2007.</ref>. Упершыню тэрмін быў выкарыстаны Мэхэнам у [[1902]] годзе ў артыкуле «Персідскі заліў і міжнародныя адносіны», апублікаваным у часопісе {{не перакладзена|National Review (Лондан)|National Review|en|National Review (London)}}<ref name="Adelson1995p22-23">{{cite book |author=Adelson, Roger |title=London and the Invention of the Middle East: Money, Power, and War, 1902-1922. |publisher=Yale University Press |year=1995 |pages=[https://archive.org/details/londoninventiono00adel/page/22 22-23] |isbn=0300060947 |url=https://archive.org/details/londoninventiono00adel/page/22 }}</ref>.

Гэты артыкул быў перадрукаваны [[The Times]]. Неўзабаве тамсама з’явілася серыя з дваццаці артыкулаў пад агульным загалоўкам «Сярэдняўсходняе пытанне», напісаная сэрам {{не перакладзена|Ігнэйшэс Вэлэнцін Чырол|Ігнэйшэсам Вэлэнцінам Чыролам|en|Ignatius Valentine Chirol}}. У артыкулах Чырол пашырыў вызначэнне «Сярэдняга Усходу», пашырыўшы яго на «рэгіёны Азіі, што распасціраюцца да меж Індыі і пануюць над падыходамі да Індыі»<ref name="Adelson1995p24">{{cite book |author=Adelson, Roger |title=London and the Invention of the Middle East: Money, Power, and War, 1902-1922. |publisher=Yale University Press |year=1995 |page=[https://archive.org/details/londoninventiono00adel/page/24 24] |isbn=0300060947 |url=https://archive.org/details/londoninventiono00adel/page/24 }}</ref>. Пазней, пасля таго як серыя артыкулаў была завершана ў [[1903]] годзе, The Times стала апускаць двукоссе пры ўжытку тэрміна ў сваіх артыкулах<ref name="Adelson1995p26">{{cite book |author=Adelson, Roger |title=London and the Invention of the Middle East: Money, Power, and War, 1902-1922. |publisher=Yale University Press |year=1995 |page=[https://archive.org/details/londoninventiono00adel/page/26 26] |isbn=0300060947 |url=https://archive.org/details/londoninventiono00adel/page/26 }}</ref>.

Аж да [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] рэгіён паміж [[Турцыя]]й і ўсходнім узбярэжжам Міжземнага мора было прынята зваць «[[Блізкі Усход|Блізкім Усходам]]» ({{lang-en|Near East}}), тым часам як «[[Далёкі Усход]]» ({{lang-en|Far East}}) меў сваім цэнтрам [[Кітай]]<ref name="davison">{{cite journal |author=Davison, Roderic H. |title=Where is the Middle East? |url=https://archive.org/details/sim_foreign-affairs_1960-07_38_4/page/665 |journal=Foreign Affairs |volume=38 |pages=665–675 |year=1960 |doi=10.2307/20029452 |issue=4}}</ref>, а Сярэднім Усходам зваўся рэгіён ад [[Месапатамія|Месапатаміі]] да [[Бірма|Бірмы]]. У канцы [[1930]]-х брытанцы стварылі [[Сярэдняўсходняе камандаванне]], якое базавалася ў [[Каір]]е і кіравала ваеннымі сіламі Вялікабрытаніі ў рэгіёне.

Пазней англійскі тэрмін «Сярэдні Усход» ({{lang-en|Middle East}}) пачаў шырока ўжывацца ў Еўропе і ЗША. У [[Вашынгтон]]е ў [[1946]] годзе быў заснаваны Блізкаўсходні інстытут<ref>{{cite book |author=Held, Colbert C. |title=Middle East Patterns: Places, Peoples, and Politics |url=https://archive.org/details/middleeastpatter00held_0 |publisher=Westview Press |year=2000 |page=[https://archive.org/details/middleeastpatter00held_0/page/7 7] |isbn=0813382211}}</ref> (даслоўна — «Сярэдняўсходні» ({{lang-en|Middle East Institute}})).

=== Сучаснае ўжыванне ===
У перыяд паміж сусветнымі войнамі лёс спрадвечна англійскага тэрміна склаўся па-рознаму. У англійскай мове тэрмін {{lang-en2|Middle East}} стаў ужывацца або як абагульняльная назва для ранейшых «Блізкага» і «Сярэдняга» Усходу, або фактычна стаў пазначаць прыблізна тыя краіны, што перш пазначаліся тэрмінам {{lang-en2|Near East}}.

У многія іншыя мовы, у прыватнасці ў рускі, тэрмін {{lang-en2|Middle East}} (даслоўна — «Сярэдні Усход») увайшоў ужо ў сваім новым значэнні, то-бок фактычна ў значэнні {{lang-en2|Near East}} (даслоўна — «Блізкі Усход»). Таму на беларускую мову тэрмін {{lang-en2|Middle East}}, які перш пазначаў «Сярэдні Усход», перакладаецца звычайна як «Блізкі Усход». Аднак у гістарычным кантэксце, што адносіцца да перыяду прыблізна да Другой сусветнай вайны, {{lang-en2|Middle East}} прынята перакладаць як «Сярэдні Усход».

==== У англійскай мове ====
Слова сярэдні ({{lang-en|Middle}}) выклікае некаторую блытаніну ў сувязі са значэннем тэрміна, якое змянілася. Да [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] тэрмін «Блізкі Усход» ({{lang-en|Near East}}) у англійскай мове ўжываўся для пазначэння [[Балканы|Балкан]] і [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]], тым часам як «Сярэдні Усход» ({{lang-en|Middle East}}) ставіўся да [[Іран]]а, [[Афганістан]]а, [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] і [[Каўказ]]а. У сваю чаргу «Далёкі Усход» {{lang-en|Far East}} ставіўся да краін [[Усходняя Азія|Усходняй Азіі]] (у прыватнасці [[Кітай|Кітая]], [[Японія|Японіі]], [[Фармоза|Фармозы]], [[Карэя|Карэі]], [[Ганконг]]а і да т.п.).

Са знікненнем у 1918 годзе Асманскай імперыі тэрмін {{lang-en2|Near East}} практычна перастаў выкарыстоўвацца ў англійскай мове, тым часам як {{lang-en2|Middle East}} сталі ўжываць да краін [[Ісламскі свет|Ісламскага свету]].

Першае афіцыйнае выкарыстанне тэрміна {{lang-en2|Middle East}} урадам ЗША з’явілася ў [[Дактрына Эйзенхаўара|Дактрыне Эйзенхаўара]] [1957 г.), якая закранала [[Суэцкі крызіс]]. Дзяржсакратар ЗША [[Джон Фостэр Далес]] вызначыў {{lang-en2|Middle East}} як «вобласць, што ляжыць паміж і ўключае [[Лівія|Лівію]] на захадзе і [[Пакістан]] на ўсходзе, Сірыю і Іран на поўначы і Аравійскі паўвостраў на поўдні, а таксама [[Судан]] і [[Эфіопія|Эфіопію]]»<ref name="davison"/>. У 1958 годзе Дзяржаўны дэпартамент ЗША растлумачыў, што тэрміны «Блізкі Усход» і «Сярэдні Усход» узаемазамяняльныя і вызначыў даны рэгіён з уключэннем толькі [[Егіпет]]а, [[Сірыя|Сірыі]], [[Ізраіль|Ізраіля]], [[Ліван]]а, [[Іарданія|Іарданіі]], [[Ірак]]а, [[Саудаўская Аравія|Саудаўскай Аравіі]], [[Кувейт]]а, [[Бахрэйн]]а і [[Катар]]а<ref>{{cite news |title='Near East' is Mideast, Washington Explains |url=http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F70E10FC3D59127A93C6A81783D85F4C8585F9&scp=1&sq='Near%20East'%20is%20Mideast,%20Washington%20Explains&st=cse |publisher=The New York Times |date=1958-08-14 |access-date=2009-01-25}}</ref>.

Паводле палітыкі агенцтва [[Associated Press]], назва Блізкі Усход раней адносілася да заходніх краін, тым часам як Сярэдні Усход — да ўсходніх, аднак цяпер яны сінанімічныя<ref>Goldstein, Norm. ''The Associated Press Stylebook and Briefing on Media Law''. New York: Basic Books, 2004. ISBN 0-465-00488-1 p. 156</ref>.

У дакументах [[ААН]] найчасцей ужываецца тэрмін {{lang-en2|Middle East}} і адносіцца ён да [[араба-ізраільскі канфлікт|араба-ізраільскага канфлікта]]. Радзей выкарыстоўваецца {{lang-en2|Near East}}. На беларускую мову абодва перакладаюцца як «Блізкі Усход».

Некаторыя крытыкі звычайна рэкамендуюць карыстаць альтэрнатыўны тэрмін, прыкладам «Заходняя Азія», які з’яўляецца афіцыйным пазначэннем, што выкарыстоўваецца [[ААН]]. Многія аўтары крытыкуюць тэрмін {{lang-en2|Middle East}} як імплікавана [[Еўрацэнтрызм|еўрацэнтрычны]]<ref>{{cite web|author=Shohat, Ella|title=Redrawing American Cartographies of Asia|url=http://commposite.uqam.ca/videaz/docs/elshen.html|publisher=City University of New York|access-date=2007-01-12|archive-url=https://web.archive.org/web/19991023092500/http://commposite.uqam.ca/videaz/docs/elshen.html|archive-date=23 кастрычніка 1999|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|author=Hanafi, Hassan|title=The Middle East, in whose world?|url=http://www.smi.uib.no/pao/hanafi.html|publisher=Nordic Society for Middle Eastern Studies|access-date=2007-01-12|archive-url=https://www.webcitation.org/687tED8cm?url=http://www.smi.uib.no/pao/hanafi.html|archive-date=2 чэрвеня 2012|url-status=dead}}</ref>. У сучасных еўрапейскіх мовах тэрмін {{lang-en|Middle East}} выкарыстоўваецца як еўрапейцамі, так і нееўрапейцамі ў акадэмічным і афіцыйным маўленні.

== Дзяржавы Сярэдняга Усходу ==
* {{Сцягафікацыя|Афганістан}}
* {{Сцягафікацыя|Бахрэйн}}
* {{Сцягафікацыя|Егіпет}}
* [[Закаўказзе]]{{efn|
[[Арганізацыя Аб’яднаных Нацый|ААН]]<ref name="UN">{{cite web|url=http://www.un.org/depts/Cartographic/map/profile/mideastr.pdf|format=PDF|date=Лістапад 2011|publisher=[[Арганізацыя Аб’яднаных Нацый|ААН]]|access-date=2013-12-10|language=en|title=Средний Восток}}</ref>, [[Энцыклапедыя Брытанніка]]<ref name="britannica1">{{cite encyclopedia|encyclopedia=[[Энцыклапедыя Брытанніка]] |title=Водный кризис на Ближнем Востоке и в Северной Африке |url=http://www.britannica.com/EBchecked/media/63313 |access-date=2013-12-10}}</ref><ref name="britannica2">{{cite encyclopedia |encyclopedia=[[Энциклопедия Британника]] |title=Средний Восток |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/381192/Middle-East |access-date=2013-12-10 |quote=Thus defined, the Middle East consisted of the states or territories of Turkey, Cyprus, Syria, Lebanon, Iraq, Iran, Palestine (now Israel), Jordan, Egypt, The Sudan, Libya, and the various states of Arabia proper (Saudi Arabia, Kuwait, Yemen, Oman, Bahrain, Qatar, and the Trucial States, or Trucial Oman [now United Arab Emirates]. Subsequent events have tended, in loose usage, to enlarge the number of lands included in the definition. The three North African countries of Tunisia, Algeria, and Morocco are closely connected in sentiment and foreign policy with the Arab states. In addition, geographic factors often require statesmen and others to take account of Afghanistan and Pakistan in connection with the affairs of the Middle East. Occasionally Greece is included in the compass of the Middle East.}}</ref>, [[Нацыянальнае геаграфічнае таварыства]]<ref name="ngc">{{cite web |url=http://education.nationalgeographic.com/education/mapping/outline-map/?map=MiddleEastCulture&layers=T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T |title=Средний Восток — Культурная карта |publisher=[[Нацыянальнае геаграфічнае таварыства]] |access-date=2013-12-10 |lang=en }}{{Недаступная спасылка}}</ref><ref name="ngp">{{cite web |url=http://education.nationalgeographic.com/education/mapping/outline-map/?map=MiddleEastPolitical&layers=T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T,T |title=Средний Восток — Политическая карта |publisher=[[Нацыянальнае геаграфічнае таварыства]] |access-date=2013-12-10 |lang=en }}{{Недаступная спасылка}}</ref>, [[Вялікая энцыклапедыя Ларуса]]<ref name="larousse">{{cite encyclopedia |encyclopedia=Большая энциклопедия Ларусса |title=Средний Восток |url=http://www.larousse.fr/encyclopedie/autre-region/Moyen-Orient/134260 |access-date=2013-12-10 |quote=Concept britannique d'origine politique, qui qualifie aujourd'hui les régions s'étendant du Maroc au Pakistan (Maroc, Algérie, Tunisie, Libye, Égypte [parfois Soudan], Israël, Palestine, Liban, Jordanie, Syrie, Iraq, Arabie, Turquie, Iran, Afghanistan, Pakistan). En France, on emploie indifféremment les termes Moyen-Orient et Proche-Orient, mais le Maghreb en est toujours exclu.}}</ref>, [[Сусветны банк]]<ref name="worldbank">{{cite web  |url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/MENAEXT/0,,menuPK:247603~pagePK:158889~piPK:146815~theSitePK:256299,00.html |title=Средний Восток и Северная Африка |publisher=[[Сусветны банк]] |access-date=2013-12-10 |lang=en}}</ref>, [[ЮНІСЕФ]]<ref name="unicef">{{cite web |url=http://www.unicef.org/infobycountry/northafrica.html |title=Средний Восток и Северная Африка |publisher=[[ЮНИСЕФ]] |access-date=2013-12-10 |lang=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160819123111/http://www.unicef.org/infobycountry/northafrica.html |archive-date=19 жніўня 2016 |url-status=dead }}</ref>, [[BBC]]<ref name="bbc">{{cite web  |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/country_profiles/default.stm |title=Новости BBC — Профили Стран |publisher=[[BBC]] |access-date=2013-12-10 |lang=en}}</ref>, [[Кембрыджскі ўніверсітэт|Кембрыджскі]] слоўнік<ref name="cambridge">{{cite web  |url=http://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/british/the-middle-east |title=Значение Среднего Востока по-английски |publisher=Cambridge University Press |access-date=2013-12-10 |lang=en |quote=the area from the eastern Mediterranean to Iran, including Syria, Jordan, Israel, Lebanon, Saudi Arabia, Iran, and Iraq, and sometimes also Egypt.}}</ref>, Слоўнік Колінза<ref name="collins">{{cite web  |url=http://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/middle-east |title=Средний Восток |publisher=Коллинз |access-date=2013-12-10 |lang=en |quote=the area around the E Mediterranean, esp Israel and the Arab countries from Turkey to North Africa and eastwards to Iran}}</ref>, Слоўнік Dictionary.com<ref name="dictionary">{{cite web  |url=http://dictionary.reference.com/browse/middle+east |title=Средний Восток |publisher=Random House |year=2013 |access-date=2013-12-10 |lang=en |quote=the area from Libya E to Afghanistan, usually including Egypt, Sudan, Israel, Jordan, Lebanon, Syria, Turkey, Iraq, Iran, Saudi Arabia, and the other countries of the Arabian peninsula.}}</ref> не адносяць Закаўказзе да Сярэдняга Усходу.}}

** {{Сцягафікацыя|Азербайджан}}
** {{ARM}}
** {{GEO}}
* {{ISR}}
* {{Сцягафікацыя|Іарданія}}
* {{IRQ}}
* {{IRN}}
* {{Сцягафікацыя|Емен}}
* {{Сцягафікацыя|Катар}}
* {{Сцягафікацыя|Кувейт}}
* {{LBN}}
* {{UAE}}
* {{Сцягафікацыя|Аман}}
* {{SYR}}
* {{Сцягафікацыя|Саудаўская Аравія}}
* {{TUR}}

=== Асноўныя этнічныя групы рэгіёна ===
* азербайджанцы
* [[арабы]]
* армяне
* [[асірыйцы]]
* [[белуджы]]
* [[грэкі]]
* [[яўрэі]]
* [[курды]]
* [[панджабцы]]
* [[персы]]
* [[пуштуны]]
* [[Сіндхі, народ|сіндхі]]
* [[талышы]]
* [[туркі]]
* [[туркаманы]]
* [[хазарэйцы]]

== Геалогія рэгіёна ==

Сярэдні Усход знаходзіцца ў месцы судакранання чатырох тэктанічных утварэнняў — [[Афрыканская пліта|Афрыканскай пліты]], [[Аравійская платформа|Аравійскай платформы]], [[Еўразійская пліта|Еўразійскай пліты]] і [[Індастанская пліта|Індастанскай пліты]]. У месцах іх сутыкненняў паўстала складкаватасць, што прывяло да ўтварэння мноства горных сістэм. Частка Сярэдняга Усходу запоўнена горнымі ўтварэннямі Альпійскай геасінклінальнай вобласці, што працягваюць горныя ўтварэнні [[Паўднёвая Еўропа|Паўднёвай Еўропы]]. У рэльефе яны прадстаўлены [[Узвышша|ўзвышшамі]] з адносна прыпаднятымі ўскраіннымі ланцугамі і апушчанымі ўнутранымі [[Пласкагор’е|пласкагор’ямі]]. На поўдні да іх далучаецца Аравійска-Сірыйская глыба, якая з’яўляецца часткай [[Афрыканская платформа|Афрыканскай платформы]]. Аравійская вобласць ва ўсіх дачыненнях бліжэйшая да [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыцы]], чым да астатняй [[Азія|Азіі]]. [[Тэктагенез|Складкаватыя]] і складкавата-глыбавыя горы і ўзвышшы чаргуюцца з акумуляцыйнымі [[раўніна]]мі і міжгорнымі [[упадзіна]]мі. Міжгорныя [[Дэпрэсія, геалогія|дэпрэсіі]] запоўнены вялікімі тоўшчамі рыхлага адломкавага матэрыялу, што патрапіў туды з навакольных гор. Некаторыя азёры, якія займалі раней найніжэйшыя часткі ўпадзін, высахлі і пакінулі тоўшчы солі і [[гіпс]]у.
Сярэдні Усход — кантрастны рэгіён па абсалютных адзнаках вышынь. З аднаго боку, тут знаходзяцца адны з самых высокіх вяршынь планеты — горы [[Чагары]] (8614 м) і [[Тырычмір]] (7690 м), з другога боку, найглыбейшая ўпадзіна — [[Мёртвае мора]], узровень якога ніжэйшы за ўзровень мора на 392 м<ref name="БСЭ">{{БСЭ3|загаловак=Азия (часть света)}}</ref>. Многія раёны Сярэдняга Усходу (Іран, Пакістан, Турцыя) ахоплены [[Гораўтварэнне|альпійскім]] [[Гораўтварэнне|арагенезам]], што вядзе да высокай [[сейсмічнасць|сейсмічнасці]] (прыкладам, [[Ашгабацкае землетрасенне 1948 года]]). Зоны інтэнсіўных найноўшых узняццяў перамяжоўваюцца пляцоўкамі са складкаватымі структурамі старажытнейшага ўзросту.

На тэрыторыі краін Сярэдняга Усходу знойдзены радовішчы шмат якіх відаў мінеральнай сыравіны. Выяўлены радовішчы [[нафта|нафты]], найбольшыя па колькасці запасаў у свеце (галоўным чынам у басейне [[Персідскі заліў|Персідскага заліва]] і [[Каспійскае мора|Каспійскага мора]]). Па запасах нафты, [[Прыродны газ|прыроднага гаручага газу]] і самароднай [[Сера|серы]] Сярэдні Усход займае першае месца ў свеце. Значныя таксама запасы [[цынк]]авай руды, [[барыт]]а, [[Бараты, мінералы|баратаў]], [[Літый|літыя]], [[карунд]]а, [[Ртуць|ртуці]], [[азбест]]а, [[Фасфаты|фасфатаў]], [[Жалезная руда|жалезнай руды]], [[Калійная соль|калійных соляў]], [[Свінец|свінцу]], [[вальфрам]]а, [[Медзь|медзі]], [[пірыт]]а, [[Сурма (хімічны элемент)|сурмы]], [[флюарыт]]а, [[Цэлесцін (мінерал)|цэлестыну]], [[Біруза|бірузы]], [[лазурыт]]а і іншых [[Карысныя выкапні|карысных выкапняў]].

=== Нафта, газ, выкапнёвы вугаль ===
Упершыню прамысловыя запасы нафты на Сярэднім Усходзе выяўлены на паўднёвым захадзе [[Іран]]а ў [[1908]] годзе (радовішча Месдэжэ-Салейман). У канцы [[1920]]-х гадоў пачалася эксплуатацыя шэрага радовішчаў нафты, у прыватнасці Кіркук ([[Ірак]]), Гечсаран, Хефтгель (Іран). У [[1932]] годзе адкрыта гіганцкае газанафтавае радовішча [[:en:A'ali|Авалі]] на востраве [[Бахрэйн]], а таксама вялікія газанафтавыя і нафтавыя радовішчы Пазенан і Агаджары ў Іране, Дамам, Абкайк Абу-Хадрыя ў [[Саудаўская Аравія|Саудаўскай Аравіі]]. У [[1938]] годзе адкрыта найбуйнейшае ў свеце радовішча Вялікі Бурган у [[Кувейт|Кувейце]], у [[1948]] годзе — Гавар у Саудаўскай Аравіі. У [[1950]]-я — 60-я гады выяўлена больш 80 буйных нафтавых радовішчаў. У [[1970]]-х гадах былі выяўлены гіганцкія газавыя радовішчы ў паўднёва-усходняй частцы [[Персідскі заліў|Персідскага заліва]] і прылеглых да яе тэрыторый Ірана, [[Катар]]а, [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты|ААЭ]], [[Ірак]]а. Па запасах нафты Сярэдні Усход займае вядучае месца сярод іншых рэгіёнаў свету: каля 45 млрд тон нафты і больш 20 трлн м³ газу. Большасць радовішчаў нафты і газу злучаны з найбуйным у свеце [[Нафтагазаносны басейн Персідскага заліва|нафтагазаносным басейнам Персідскага заліва]]. Адзінкавыя паклады нафты і газу выяўлены ў іншых басейнах рэгіёна (Іран, [[Афганістан]], [[Ізраіль]]). Да 90-х гадоў ХХ стагоддзі ў краінах Сярэдняга Усходу было адкрыта 302 нафтавых і газанафтавых і 54 газавых радовішчаў. Асноўныя выведаныя запасы вуглевадародаў знойдзены ў інтэрвале глыбінь 1-3 км. Асноўныя прадукцыйныя тоўшчы — [[Пермскі перыяд|пермская]], [[Юрскі перыяд|верхняюрская]], [[Мелавы перыяд|ніжнемелавая]] і [[алігацэн]]-[[Міяцэн|ніжнеміяцэнавая]].

Запасы [[Выкапнёвы вугаль|каменнага вугалю]] складаюць больш 23 млрд тон, [[Буры вугаль|бурага]] — 3,3 млрд тон. Усе разведаныя запасы каменнага вугалю сканцэнтраваны ў краінах Сярэдняга Усходу — [[Турцыя|Турцыі]], Іране і [[Афганістан]]е. Практычна ўсе запасы бурага вугалю — у Турцыі ([[Анатоля|Анаталійскі]] буравугальны басейн). Асноўныя радовішчы каменнага вугалю ў Турцыі засяроджаны ў паўночна-заходняй частцы краіны (басейн [[Зангулдак]]). Большасць радовішчаў вугалю ў Іране знаходзіцца ў трох вугляносных басейнах — [[Эльбурс]]кім, Цэнтральна-Іранскім (радовішчы Керманскае, Бадаму) і і ў Мешхедскім (Паўночна-Харасанскім)<ref>[http://www.mineral.ru/Facts/world/116/140/index.html Сырьевой комплекс Ирана]</ref>.

=== Металы ===
Запасы [[Уран (хімічны элемент)|ўрану]] на Сярэднім Усходзе нязначныя і складаюць каля 9 тыс. тон ([[1998]]). Яны засяроджаны ў некалькіх радовішчах Турцыі (Саліхлы-Кёпрубашы). Утрыманне ў рудах [[Настуран|U<sub>3</sub>O<sub>8</sub>]] 0,07-0,1 %. У турэцкай частцы [[Чорнае мора|Чорнага мора]] адкрыта вялікая колькасць уранавых руд у донных асадках на глыбіні 1—2 км.

Руды [[Чорныя металы|чорных металаў]]. Агульныя запасы [[Жалезная руда|жалезнай руды]] ў Заходняй Азіі складаюць каля 14 млрд тон, у тым ліку разведаныя — больш за 3 млрд тон (1998). Найболей важныя ў прамысловым дачыненні — кантактна-метасаматычныя радовішчы Турцыі (Дыўрыгі, Хасанчэлебі), Ірана (Чогарт і іншыя), Ірака (Аснава) з запасамі руды 100—500 млн тон (утрыманне [[Жалеза|Fe]] — 50—63 %, [[Сера|S]] — 0,1—2 %, [[Аксід фосфару(V)|P<sub>2</sub>О<sub>5</sub>]] — 0,05—3,0 %, [[Дыяксід крэмнію|SiO<sub>2</sub>]] — 2,0—33,0 %). Буйныя радовішчы прадстаўлены жалезістымі [[кварцыт]]амі ў Саудаўскай Аравіі (Водзі-Сававін) і інш., а таксама жалезаруднымі метасаматытамі ў [[Тэрыгенны глей|тэрыгенна]]-[[Карбанаты|карбанатных]] пародах у Афганістане (Хаджыгек) і інш. [[Асадкавыя горныя пароды|Асадкавыя]] радовішчы звычайна невялікія і засяроджаны ў Саудаўскай Аравіі, Іраку, [[Іарданія|Іарданіі]], Афганістане, [[Сірыя|Сірыі]] (запасы — сотні тысяч, дзясяткі, рэдка сотні млн. тон, утрыманне Fe — 23—64 %, S — сотыя долі адсотка, P<sub>2</sub>О<sub>5</sub> — 0,01—0,45 %, SiO<sub>2</sub> — до 15 %).

Тытана-магнетытавыя радовішчы ([[Емен]]) характарызуюцца значнымі запасамі руды — да 600 млн тон, але нізкім утрыманнем карысных кампанентаў (Fe — 15 %, TiO<sub>2</sub> — 5,3 %) і высокім утрыманнем шкодных кампанентаў (P<sub>2</sub>О<sub>5</sub> — да 3,3 %).

Запасы [[Марганцавыя руды|марганцавай руды]] невялікія і складаюць больш за 5 млн тон. Запасы галоўным чынам засяроджаны ў асадкавых і [[дакембрый]]ских адкладах Іярданіі (Вадзі-Дана і іншыя), у гідратэрмальных радовішчах Турцыі (Параніт, Падзіма, Улукёй і іншыя) і Ірана, а таксама ў металаносных илах Саудаўскай Аравіі — Атлантыс-11. Утрыманне [[Марганец|Mn]] у асадкавых радовішчах — 38—43 %, у жыльных — 25—45 %.

Запасы [[Тытан (хімічны элемент)|тытану]] ацэньваюцца ў 850 тыс. тон [[ільменіт]]у, якія засяроджаны ў невялікіх ільменіт-[[цыркон]]авых узбярэжна-марскіх россыпах Емена. Утрыманне (кг / т): ільменіту 24—83, цыркону 10—20, [[манацыт]]а 1—2. Запасы цыркону складаюць 130 тыс. тон, манацыта 8 тыс. тон. У Емене і Саудаўскай Аравіі ёсць таксама тытана-магнетытавыя руды ў асноўных пародах, аднак утрыманне TiO<sub>2</sub> у іх рэдка перавышае 5 %.

Запасы [[Храміты|хромавай руды]] складаюць каля 40 млн тон — галоўным чынам у радовішчах Турцыі і Ірана. Невялікія радовішчы хромавых руд ёсць на [[Востраў Кіпр|Кіпры]] (1 млн тон), у Афганістане і [[Аман]]е (160 тыс. тон). Усе радовішчы прадстаўлены пакладамі масіўных і ўкрапаных руд ва ўльтраасноўных пародах. У Турцыі яны групуюцца ў раёнах Гулеман, [[Бурса (горад)|Бурса]] — [[Ізмір]] і [[Мугла]], утрыманне Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> у межах 22-56 %, FeO — 11—13,5 %, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> — 9—11 %, SiO<sub>2</sub> — 5—11,5 %, адносіны Cr да Fe 2,88:3,1. У Іране радовішчы храмітаў сканцэнтраваны ў раёне Мінаб (Шахрыяр).

Руды [[Каляровая металургія|каляровых металаў]]. Запасы [[баксіт]]аў невялікія і складаюць 217,5 млн тон, у тым ліку выведаныя — больш 140 млн тон. Асноўная частка агульных запасаў (200 млн тон) складзена ў радовішчах, размешчаных у Турцыі, дробныя радовішчы баксітаў вядомыя таксама ў Іране і Афганістане. Усе радовішчы — [[Асадкавыя горныя пароды|асадкавага]] тыпу.

Запасы [[Медзь|медзі]] складаюць больш за 22 млн тон. Каля 50 % запасаў медзі засяроджаны ў радовішчах Ірана, Афганістана, Турцыі, Саудаўскай Аравіі, Амана, Іярданіі, Кіпра, Ізраіля. Найважнейшыя ў прамысловым дачыненні мядзяна-[[парфір]]авыя радовішчы — у Іране (Сарчэшме, Чахар-Ганад і інш.) і Турцыі. Велікі таксама стратыформныя радовішча Афганістана (Айнах і інш.), Іярданіі і Ізраіля. Менш значныя па запасах — калчаданавыя радовішчы Турцыі, Амана, Саудаўскай Аравіі, Кіпра і Ірана (запасы металу — да 680 тыс. тон, утрыманне Cu — 0,5—3,75 %). [[Скарн]]авыя радовішчы Ірана і Афганістана і радовішчы [[Жыла, геалогія|жыльнага тыпу]] Ірана і Турцыі маюць нязначныя запасы металу (каля 100 тыс. тон), але адрозніваюцца высокім утрыманнем медзі. У металаносных ілах [[Чырвонае мора|Чырвонага мора]] (радовішча Атлантыс II) утрыманне Cu — 0,19—3,6 %.

Запасы [[Свінец|свінцу]] на Сярэднім Усходзе складаюць каля 7,9 млн тон, [[цынк]]у каля 26 млн тон. Прагназаваныя запасы адпаведна перавышаюць 10 і 15 млн тон. Запасы свінцу і цынку засяроджаны галоўным чынам у [[Міжземнаморскі складкаваты пояс|Міжземнаморскім геасінклінальным складкаватым поясе]], у межах Ірана. Цынк у вялікай колькасці ёсць у Саудаўскай Аравіі, у меншай — у Іраку, Афганістане і Амане. Найболей важныя ў прамысловым дачыненні гідратэрмальна-метасаматычныя і стратыформныя радовішчы Ірана (Энгу ран і інш.), а таксама [[Калчаданы|калчаданава]]-[[Поліметалічныя руды|поліметалічныя]] і медзяна-цынкавыя калчаданавыя радовішчы Турцыі (Мур гуд, Лаханос і інш.), Ірана ([[Кушк]], Чэзнуў свеце і інш.), Саудаўскай Аравіі (Нуры, Эльмар і інш.), Амана (Сухар, Раках і інш.), Афганістана (Шая). У рудах гэтых радовішчаў прысутнічаюць таксама [[срэбра]], [[золата]], медзь, часам [[кадмій]]. Жыльныя радовішчы Турцыі, Ірана, Ірака, Саудаўскай Аравіі, звычайна, характарызуюцца невялікімі запасамі свінцу і цынку пры высокіх канцэнтрацыях іх у рудах (Pb — да 20 %, Zn — да 15 %). У радовішчы Атлантыс II у Чырвоным моры ўтрыманне цынку ў ілах — ад 0,9 да 9,8 %.

Запасы [[Нікель|нікелю]] складаюць каля 250 тыс. тон, большая частка з іх — 160 тыс. т (1998) у Турцыі і ў комплексных мядзяна-[[цэаліт]]авых і гідратэрмальных жыльных радовішчах Ірана (Тальмесі, Мескані, Чахміры), менш — у магматычным мядзяна-нікелевым радовішчы Вадзі-Качаны (Саудаўская Аравія). Утрыманне нікелю ў рудах вар’іруе ад 0,4 да 4 %.

[[Кобальт]] у колькасці 35 тыс. тон пры ўтрыманні 0,27 % прысутнічае толькі ў рудах медзяна-[[калчадан]]нага радовішчы [[Эргані]] (Турцыя).

Радовішчы [[вальфрам]]у — монаметалічныя і вальфрам-[[малібдэн]]авыя — вядомыя толькі ў Турцыі. Агульныя запасы — 77 тыс. тон, пацверджаныя — 50 тыс.тон (1998). Радовішчы скарнавога і жыльнага тыпу. Найбуйнейшае са скарнавых — [[Горы Улудаг|Улудаг]]. Непрамысловыя праяўленні вальфраму ёсць у Іране і Афганістане.

Агульныя запасы [[малібдэн]]у невялікія і ацэньваюцца ў 432 тыс. тон, пацверджаныя — 172 тыс. тон (1998) пры ўтрыманні Мо ў рудзе 0,03—0,2 %. Вялікая частка з іх складзена ў мядзяна-парфіравых радовішчах Ірана (Сарчешме і інш.), меншая — у скарнавых і жыльных радовішчах Турцыі (Улудаг і інш.).

Радовішчы [[Рэдкія элементы|рэдкіх металаў]] ([[Берылій|берылію]], [[Літый|літыю]], [[тантал]]у, [[Ніобій|ніобію]], [[Цэзій|цэзію]] і інш.) [[пегматыт]]ового тыпу пашыраны ў [[Нурыстан]]е (Афганістан). У Саудаўскай Аравіі вядомыя радовішчы ниобатов — [[Рэдказямельныя элементы|рэдказямельных]] руд.

[[Стронцый|Стронцыевыя]] руды прадстаўлены [[Цэлесцін (мінерал)|цэлестынам]], вядомыя ў Афганістане ([[Кундуз (правінцыя)|Кундуз]]), Іране і Турцыі.

Запасы [[Ртуць|ртуці]] ацэньваюцца ў 12 тыс. тон (рэсурсы на 1998 — 23 тыс.тон). Усе яны складзены ў радовішчах Заходняй Турцыі (больш 50 радовішчаў). Запасы ртуці ў некаторых радовішчах дасягаюць 3 тыс. тон і больш пры ўтрыманні яе ў рудах 0,1—4,0 % і больш. Некаторыя дробныя радовішчы ртуці з [[Сурма (хімічны элемент)|сурмой]] і [[мыш'як]]ом вядомыя ў Іране, шматлікія непрамысловыя праяўленні ртуці ўсталяваны ў Афганістане.

Запасы сурмы ацэньваюцца ў 170 тыс. тон. Асноўная колькасць іх знаходзіцца ў Турцыі (90 тыс. тон у 1998), дзе вядома больш за 45 радовішчаў сурмы. Комплексныя мыш’якова-сурмяныя і ртутна-мыш’якова-сурмяныя радовішчы вядомыя таксама ў Іране (Зерешуран, Бахарлу, Патыяр, Торкеман, Кухе-Сохі др.).

Пацверджаныя запасы золата ацэньваюцца ў 170 тон ([[1998]]). У гідратэрмальных жыльных радовішчах Саудаўскай Аравіі (Махдзі-эд-Дахаб і інш.) знаходзіцца 72 тоны падлічаных запасаў, у Іране (Гольпаеган, Каламуты і інш.) — 15 тон, у Афганістане — 18 тон, у Турцыі — 58 тон. Запасы золата ў жыльных радовішчах дасягаюць 70 тон пры ўтрыманні 4—27 г / т.

Самастойных радовішчаў [[срэбра]] на Сярэднім Усходзе няма. Срэбра прысутнічае ў жыльных комплексных поліметалічных радовішчах Саудаўскай Аравіі, Ірана (утрыманне Ag — 8—450 г / т) і золата-срэбных жыльных радовішчах Саудаўскай Аравіі, Турцыі і Афганістана (25—140 г / т), апроч таго, наяўнасць срэбра ўсталявана ў калчадана-поліметалічных радовішчах Саудаўскай Аравіі, Ірана (20—2000 г / т), свінцова-цынкавых гідратэрмальна-метасаматычных радовішчах у карбанатных пародах Ірана, Афганістана (45—1000 г / т), комплексных мядзяна-цэалітавых радовішчах Ірана (8-24 г / т), скарнавых радовішчах Ірана, Афганістана (25-2000 г / т), металаносных ілах Чырвонага мора — Атлантыс II (53 г / т).

== Заўвагі ==
{{notelist}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{крыніцы/БелЭн|15|Сярэ́дні Усхо́д||360}}
* {{ВСЭ3|Сре́дний Восто́к|том=24а|старонкі=376}}
* {{крыніцы/ГЭС (1989)|Сре́дний Восто́к|452}}

== Спасылкі ==
* [http://www.onetoureast.ru/sredniy-vostok/9-sredniy-vostok-podrobnoe-opisanie.html История и рассуждения о «Среднем Востоке»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20111016052557/http://www.onetoureast.ru/sredniy-vostok/9-sredniy-vostok-podrobnoe-opisanie.html |date=16 кастрычніка 2011 }}

{{Рэгіёны}}
{{Вонкавыя спасылкі}}

[[Катэгорыя:Рэгіёны свету]]
[[Катэгорыя:Сярэдні Усход]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]