Прагляд зыходнага тэксту старонкі Узбекістан

{{Дзяржава
 |Беларуская назва          = Рэспубліка Узбекістан
 |Арыгінальная назва        = O'zbekiston Respublikasi
 |Родны склон               = Узбекістана
 |Частка                    = 
 |Сцяг                      = Flag of Uzbekistan.svg
 |Герб                      = Coat of Arms of Uzbekistan.svg
 |Замест герба              = 
 |Дэвіз                     = Gulla, yashna mustaqil O'zbekiston!
 |Назва гімна               = Serquyosh hur o'lkam (Мой сонечны, свабодны край)
 |Аўдыё                     = Uzbekistan_anthem.ogg
 |Форма кіравання           = [[Прэзідэнцкая рэспубліка]]
 |Дзяржаўная рэлігія        = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 35 |lat_sec = 0
 |lon_dir = E|lon_deg = 61 |lon_min = 56 |lon_sec = 0
 |region                    = UZ
 |CoordScale                = 4000000
 |На карце                  = Uzbekistan_on_the_globe_(Eurasia_centered).svg
 |На карце2                 = 
 |Мова                      = [[Узбекская мова|Узбекская]], [[Каракалпакская мова|каракалпакская]] — рэгіянальны статус
 |Заснавана                 = 
 |Дата незалежнасці         = [[31 жніўня]] [[1991]]
 |Незалежнасць ад           = [[СССР]]
 |Сталіца                   = [[Ташкент]]
 |Найбуйнейшыя гарады       = [[Ташкент]],  [[Самарканд]], [[Бухара]], [[Андыжан]], [[Фергана]], [[Наманган]], [[Каршы]], [[Нукус]], [[Каканд]], [[Маргілан]]
 |Пасады кіраўнікоў         = [[Прэзідэнт Узбекістана|Прэзідэнт]] <br/> [[Прэм'ер-міністр Узбекістана|Прэм'ер-міністр]]
 |Кіраўнікі                 = [[Шаўкат Мірамонавіч Мірзіяеў|Шаўкат Мірзіяеў]] <br/> [[Абдула Нігматавіч Арыпаў|Абдула Арыпаў]]
 |Месца па плошчы           = 56
 |Плошча                    = 448.978
 |Працэнт вады              = 4,9
 |Этнахаронім               = [[Узбекі]]
 |Месца па насельніцтву     = 41
 |Насельніцтва              = 30.183.400
 |Год ацэнкі                = 2013
 |Насельніцтва па перапісу  = 
 |Год перапісу              = 
 |Шчыльнасць насельніцтва   = 61,4
 |Месца па шчыльнасці       = 136
 |ВУП (ППЗ)                 = 123,577 млрд
 |Год разліку ВУП (ППЗ)     = 2014
 |Месца па ВУП (ППЗ)        = 
 |ВУП (ППЗ) на душу насельніцтва= 4.037
 |Месца па ВУП (ППЗ) на душу насельніцтва= 
 |ВУП (намінал)             = 61,720 млрд
 |Год разліку ВУП (намінал) = 2014
 |Месца па ВУП (намінал)    = 
 |ВУП (намінал) на душу насельніцтва= 2.016
 |Месца па ВУП (намінал) на душу насельніцтва= 
 |ІРЧП                      = {{рост}}0,654
 |Год разліку ІРЧП          = 2013
 |Месца па ІРЧП             = 114
 |Узровень ІРЧП             = сярэдні
 |Авіякампанія              = 
 |Валюта                    = [[Узбекскі сум]]
 |Дамен                     = [[.uz]]
 |ISO                       = UZ
 |Тэлефонны код             = 998
 |Часавы пояс               = +5
 |Заўвагі                   = 
<!-- |Без сцяга і герба=* -->
<!-- |Без гімна=* -->
}}
'''Узбекіста́н''' ({{lang-uz|Oʻzbekiston}}) — [[дзяржава]] ў цэнтральнай частцы [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]]. Мяжуе на ўсходзе — з [[Кыргызстан]]ам; на паўночным усходзе, поўначы і паўночным захадзе — з [[Казахстан]]ам; на паўднёвым захадзе і поўдні — з [[Туркменістан]]ам; на поўдні — з [[Афганістан]]ам і на паўднёвым усходзе — з [[Таджыкістан]]ам.

== Дзяржаўны лад ==
[[Файл:Oliy Majlis (Parliament of Uzbekistan).jpg|thumb|left|80px|[[Алій Мажліс]]]]
Узбекістан — дэмакратычная дзяржава. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт. Дзейнічае [[Канстытуцыя Узбекістана|Канстытуцыя]] ад 1992 года. Вышэйшым дзяржаўным прадстаўнічым органам з’яўляецца [[Олій Мажліс]] Рэспублікі Узбекістан, які ажыццяўляе [[заканадаўчая ўлада|заканадаўчую ўладу]]. Олій Мажліс Рэспублікі Узбекістан складаецца з дзвюх палат — заканадаўчай палаты (ніжняя палата) і Сената (верхняя палата). Органам [[выканаўчая ўлада|выканаўчай улады]] Рэспублікі Узбекістан, які забяспечвае кіраўніцтва функцыянавання эканомікі, сацыяльнай і духоўнай сферы, выкананне законаў, іншых рашэнняў Олій Мажліса, Указаў і распараджэнняў Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан з’яўляецца Кабінет Міністраў Рэспублікі Узбекістан.

== Прырода ==

== Гісторыя ==
{{main|Гісторыя Узбекістана}}
Чалавек на тэрыторыі Узбекістана вядомы з эпохі [[палеаліт]]у (грот [[Тэшык-Таш]] з пахаваннем хлопчыка-неандэртальца і інш.). У [[4 тысячагоддзе да н.э.|IV]]—[[3 тысячагоддзе да н.э.|III-м]] тыс. да н.э. тут існавала неалітычная [[кельтэмінарская культура]], на позніх этапах якой пачаўся пераход да земляробства і жывёлагадоўлі. У эпоху бронзы ўзнікла штучнае арашэнне. З сярэдзіны [[1 тысячагоддзе да н.э.|I-га тыс. да н.э.]] тэрыторыя Узбекістана насялялі іранскамоўныя плямёны, якія стварылі шэраг дзяржаўных утварэнняў — [[Бактрыя]], [[Сагдыяна]], Харэзм; у стэпах і пустынях жылі качэўнікі-жывёлаводы сакі. У VI ст. да н.э. тут усталявана ўлада дзяржавы Ахеменідаў. У [[329 да н.э.|329]]—[[327 да н.э.]] ў Согдзія і Бактрыю ўварваліся войскі [[Аляксандр Македонскі|Аляксандра Македонскага]] і заваявалі іх пасля доўгага змагання з мясцовым насельніцтвам на чале са [[Спітамен]]ам. Каля [[250 да н.э.]] намеснік [[Дынастыя Селеўкідаў|Селеўкідаў]] у Бактрыі стварыў [[Грэка-Бактрыйскае царства]], якое ў сярэдзіне [[2 стагоддзе да н.э.|II ст. да н.э.]] знішчылі [[тахары]]. У [[1 стагоддзе да н.э.|I ст. да н.э.]]—[[3 стагоддзе|III ст. н.э.]] тэрыторыя Узбекістана ў складзе [[Кушанскае царства|Кушанскай дзяржавы]]. У [[5 стагоддзе|V ст.]] тут усталявана ўлада [[Эфталіты|эфталітаў]], у 560-я — цюркаў з [[Заходне-Цюркскі каганат|Заходне-Цюркскага каганата]]. У пачатку [[8 стагоддзе|VIII ст.]] пачаліся арабскія заваяванні. У [[712]] арабы заваявалі [[Харэзм]] і раён паміж рэкамі [[Амудар’я]] і [[Сырдар’я]], які назвалі [[Маверанарх]]. Мясцовае насельніцтва супраціўлялася заваёўнікам, найбуйнейшым было [[паўстанне Муканы]] ў 770—780-я. З таго часу ва Узбекістане пашырыўся [[іслам]], які хутка выцесніў мясцовыя рэлігіі ([[будызм]], [[зараастрызм]], [[маніхейства]], [[хрысціянства]]). Панаванне арабаў у [[9 стагоддзе|IX ст.]] змянілася ўладай мясцовых дынастый, утворана [[дзяржава Саманідаў]] са сталіцай у г. Бухара. У [[999]] яна заваявана аб’яднаннем цюркскіх плямён на чале з [[Дынастыя Караханідаў|дынастыяй Караханідаў]], тэрыторыя Узбекістана апынулася пад уладай адной з цюркскіх дынастый — [[Дынастыя Газневідаў|Газневідаў]]. Пачалося фарміраванне цюркскай народнасці, якая пазней атрымала назву узбекаў. У канцы [[11 стагоддзе|XI ст.]] [[дзяржава Караханідаў]] трапіла ў залежнасць ад сельджукаў, з [[12 стагоддзе|XII ст.]] — [[каракітаі|каракітаяў]]. З канца [[12 стагоддзе|XII ст.]] пачалося ўзвышэнне [[дзяржава Харэзмшахаў|дзяржавы Харэзмшахаў]], правіцелі якой у пачатку [[13 стагоддзе|XIII ст.]] аб’ядналі пад сваёй уладай Сярэднюю Азію і Іран. У [[1219]]—[[1221]] у Сярэднюю Азію ўварваліся манголы, якія спустошылі краіну. Большая частка тэрыторыі Узбекістана ўвайшла ў склад [[Джагатайскі улус|Джагатайскага (Чагатайскага) улуса]], які ў пачатку [[14 стагоддзе|XIV ст.]] ўтварылася [[Імперыя Цімурыдаў|дзяржава Цімура]] ([[1336]]—[[1405]]) са сталіцай у г. [[Самарканд]]. У [[15 стагоддзе|XV ст.]] дзяржава Цімурыдаў дасягнула росквіту, асабліва Самарканд у час кіравання [[Улугбек]]а ([[1409]]—[[1449]]). На мяжы [[15 стагоддзе|XV]]—[[16 стагоддзе|XVI стст.]] уладанні Цімурыдаў заваяваны плямёнамі узбекаў на чале з [[Мухамед Шэйбані|Шэйбані-ханам]], якія далі сваю назву цюркскай народнасці, што ўжо склалася на тэрыторыі Узбекістана. Паступова ўтварыліся 3 дзяржавы на чале з узбекскімі дынастыямі: [[Бухарскае ханства]] (з сярэдзіны [[18 стагоддзе|XVIII ст.]] [[Бухарскі эмірат]]), [[Хівінскае ханства]] і [[Какандскае ханства]] (з канца [[18 стагоддзе|XVIII ст.]]).

Найбольш моцнае з іх Какандскае ханства ў 1-й палове [[19 стагоддзе|XIX ст.]] праводзіла актыўную заваёўніцкую палітыку зямель кіргізаў і казахаў. Рух какандцаў прывёў да сутыкнення на поўначы з сустрэчнай расійскай экспансіяй у напрамку сярэдняй Азіі. У [[1853]] расійскія войскі авалодалі какандскай крэпасцю Ак-Мячэць (цяпер Кзыл-Арда), а з [[1864]] пачалі наступленне на галоўныя цэнтры Какандскага ханства. У [[1864]] расійская армія заваявала Ташкент, а ў [[1867]] прымусіла какандцаў прызнаць вярхоўную ўладу [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]. Пасля кароткачасовай вайны расійскі пратэктарат у [[1868]] прызнаў [[Бухарскі эмірат]], а ў [[1873]] і [[Хівінскае ханства]]. У [[1866]] створана [[Туркестанскае генерал-губернатарства]] са сталіцай у Ташкенце. Пасля Какандскага паўстання 1873—1876. Какандскае ханства скасавана. Пад прамым расійскім кіраваннем генерал-губернатар К. П. Каўфман правёў зямельную рэформу, што спрыяла развіццю рыначных адносін. Будаваліся чыгункі. Неўзабаве Узбекістан стаў галоўным раёнам вытворчасці бавоўны у Расійскай імперыі (потым [[СССР]]). Пагаршэнне становішча насельніцтва ў час [[Першая сусветная вайна|1-й сусветнай вайны]] прывяло да Сярэднеазіяцкага паўстання 1916.

Пасля [[Лютаўская рэвалюцыя|Лютаўскай рэвалюцыі 1917]] на тэрыторыі Узбекістана створаны Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Адначасова пачалі фарміравацца нацыянальныя узбекскія арганізацыі «[[Шура-і-Іслам]]», «[[Шура-і-Улема]]». [[14 лістапада]] [[1917]] улада ў [[Ташкент|Ташкенце]] перайшла да Савета на чале з бальшавікамі. Адначасова ў [[Каканд]]зе лідары узбекскіх нацыянальных арганізацый стварылі ўласны ўрад — [[Туркестанская аўтаномія|Какандскую аўтаномію]] (ліквідавана ў лютым [[1918]] Чырвонай Арміяй). [[30 красавіка]] 1918 абвешчана [[Туркестанская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Туркестанская АССР]]. У лютым [[1920]] Чырвоная Армія скінула хівінскага [[Саід Абдула-хан]]а, створана [[Харэзмская Народная Савецкая Рэспубліка]]; у верасні 1920 скінуты бухарскі эмір [[Сейід Алім-хан]] і абвешчана [[Бухарская Народная Савецкая Рэспубліка]]. Да [[1926]] працягвалася змаганне з [[Басмацтва|басмацтвам]]. У [[1921]]—[[1922]] і [[1926]]—[[1929]] тут праведзена зямельна-водная рэформа. [[27 кастрычніка]] [[1924]] рашэннем [[Цэнтральны выканаўчы камітэт СССР|ЦВК СССР]] створана Узбекская ССР. 1-ы Устаноўчы з’езд Саветаў Узбекістана ([[13 лютага|13]]—[[17 лютага]] [[1925]]) прыняў Дэкларацыю пра дзяржаўны суверэнітэт Узбекскай ССР. У [[1929]] пачалася прымусовая [[калектывізацыя]], што прывяло да новага ўздыму [[Басмацтва|басмацкага руху]]. За гады савецкай улады ва Узбекістане створана буйная прамысловасць, узнікла узбекская інтэлігенцыя, якая імкнулася пашырыць культуру ў масы. У [[Другая сусветная вайна|Другую сусветную вайну]] ва Узбекістан эвакуіравана больш за 90 прадпрыемстваў і ўстаноў, у т.л. з Беларусі; каля 200 тыс. дзяцей. Больш як 280 воінаў з Узбекістана прысвоена званне Героя Савецкага Саюза, у т.л. 18 чал. за вызваленне Беларусі. Разам з дасягненнямі да 1980-х нарасталі негатыўныя тэндэнцыі, звязаныя з монакультурай бавоўны, абмяленнем [[Аральскае мора|Арала]]. [[20 чэрвеня]] [[1990]] [[Вярхоўны Савет Узбекскай ССР]] прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце, а [[31 жніўня]] [[1991]] абвясціў дзяржаўную незалежнасць Узбекістана. Урад прэзідэнта [[Іслам Карымаў|І. Карымава]] праводзіць палітыку развіцця рыначных адносін і ўмацавання эканамічных сувязей з іншымі краінамі, курс на пабудову свецкай дзяржавы.

== Насельніцтва ==

== Выдатныя асобы ==
* [[Тамерлан]], таксама Цімур (1336—1405) — сярэднеазіяцкі дзяржаўны дзеяч і палітык, заснавальнік дынастыі Цімурыдаў, эмір
* [[Алішэр Наваі]] (1441—1501) — паэт, філосаф, дзяржаўны дзеяч цімурыдскага Харасана
* [[Асман Якубаў]] (1911—1944) — [[Герой Савецкага Саюза]]
* [[Гулям Якубаў]] (1915—1944) — [[Герой Савецкага Саюза]]

== Дачыненні з Беларуссю ==
{{main|Беларуска-ўзбекістанскія адносіны}}
Дыпламатычныя дачыненні ўрады ўстанавілі [[21 студзеня]] [[1993]] года<ref>[http://www.president.gov.by/by/press50266.print.html Аляксандр Лукашэнка павіншаваў Прэзідэнта Рэспублікі Узбекістан Іслама Карымава]// Прэс-служба Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. [[21 студзеня]] [[2008]]</ref>.

== Гл. таксама ==
* [[Узбекская кухня]]

{{зноскі}}
== Літаратура ==
* {{Крыніцы/БелЭн|16}}

== Спасылкі ==
* [http://sayokhat.wordpress.com/ Саёхат значит путешествие — Фотографии Узбекистана, Казахстана, Туркменистана] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20071016230530/http://sayokhat.wordpress.com/ |date=16 кастрычніка 2007 }}{{ref-pl}}{{ref-ru}}{{ref-fr}}
* [http://prostofinansy.com/?p=1705 Грашовая адзінка Узбекістана — сум (1994)] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140705103218/http://prostofinansy.com/?p=1705 |date=5 ліпеня 2014 }}

{{СНД}}
{{Краіны Азіі}}
{{АІК}}

[[Катэгорыя:Узбекістан| ]]
[[Катэгорыя:Краіны, якія не маюць выхаду да мора]]