Прагляд зыходнага тэксту старонкі Цянь-Шань

{{Горная сістэма
 |Назва                     = Цянь-Шань
  |Нацыянальная назва       = 
 |Выява                     = Peak of Khan Tengri at sunset.jpg
  |Подпіс                   = Пік [[Хан-Тэнгры]] на заходзе
 |Краіна                    = Кыргызстан/Кітай/Казахстан/Узбекістан/Таджыкістан
 |Перыяд утварэння          = 
 |Плошча                    = 
  |Даўжыня                  = 2500
  |Шырыня                   = 400
 |Найвышэйшая вяршыня       = Пік Перамогі
  |Вышыня                   = 7439
 |Пазіцыйная карта          = Азія
}}
'''Цянь-Шань''' ({{lang-zh|天山山脉}}, Нябесныя горы) — горная сістэма ў [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй]] і [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]].

Заходняя частка знаходзіцца пераважна ў [[Кыргызстан]]е; часткова ў [[Казахстан]]е, [[Узбекістан]]е, [[Таджыкістан]]е, усходняя — у [[Кітай|Кітаі]]. Цягнецца з захаду на ўсход амаль на 2500 км. На паўднёвым захадзе Алайскім хрыбтом злучаецца з сістэмай Паміра-Алая, на паўночным усходзе хрыбтом Борахара з хрыбротм Джунгарскі Алатау. Найвышэйшыя пункты — [[гара Пік Перамогі]] (7439 м) і Хан-Тэнгры (6995).

Паводле фізіка-геаграфічнага раянавання вылучаюць (акрамя кітайскай часткі) Заходні, Паўночны, Унутраны і Цэнтральны Цянь-Шань. Асноўныя хрыбты і ўпадзіны, што іх падзяляюць, маюць шыротнае і субшыротнае распасціранне. Рэльеф пераважна высакагорны з ледавіковымі формамі, на схілах — восыпны, вышэй за 3200 м — шматгадовая мерзлата. Буйныя міжгорныя ([[Ферганская даліна|Ферганская]], [[Ісык-Кульская катлавіна|Ісык-Кульская]], Нарынская і інш.) і ўскраінныя ([[Чуйская даліна|Чуйская]], [[Талаская даліна|Талаская]]) упадзіны з рачнымі далінамі, азёрамі і балотамі.

Геалагічная структура Цянь-Шаня ўзнікла ў выніку [[Альпійская складкавасць|альпійскіх]] рухаў на месцы эпіпалеазойскага [[пенеплен]]а, рэшткі якога захаваліся на вышыні 3000—4000 м у выглядзе [[Сырт (раўніна)|сыртаў]]. Горныя хрыбты складзены пераважна з асадкавых, метамарфічных і магматычных парод, катлавіны — з асадкавых адкладаў. Частыя землетрасенні.

Радовішчы руд [[ртуць|ртуці]], [[Сурма (хімічны элемент)|сурмы]], свінцу, цынку, серабра, волава, вальфраму, ва ўпадзінах — нафты, каменнага і бурага вугалю і інш.

[[Клімат]] рэзка кантынентальны. У далінах ніжняга пояса гор сярэднія тэмпературы ліпеня 20—25 °C, у сярэдневышынных далінах 15—17 °C, каля падножжаў ледавікоў 5 °C і ніжэй; тэмпература студзеня ў нізкагорнай зоне −5 −8 °C, на высакагор’ях ад −17 да −22 °C, ападкаў ад 300 мм у перадгор’ях да 800 мм за год у высакагор’ях.

Снегавая лінія ў Заходнім Цянь-Шані на выш. 3600—3800 м, у Цэнтральным — на выш. 4200—4450 м. Плошча сучаснага зледзянення 7,3 тыс. км² (больш за 7700 ледавікоў, буйнейшыя Паўднёвы і Паўночны Энгільчэк, Каінды, Мушкетава).

Рэкі належаць да ўнутраных басейнаў Цэнтральнай Азіі, важнейшыя [[Нарын]], [[Сары-Джаз]], [[Сырдар’я]], [[Ілі (рака)|Ілі]], [[Чу (рака)|Чу]], [[Тарым]], Канчэдар’я. Маюць пераважна ледавіковае і снегавое (летняя паводка) жыўленне. Буйнейшыя азёры: [[Ісык-Куль]], Сонг-Кёль, Чагыр-Кёль.

У Цэнтральным Цянь-Шані выражана вышынная пояснасць ландшафтаў. Раўніны заняты гліністымі палыннымі і салянкавымі пустынямі, якія на поўдні пераходзяць у палынна-эфемеравыя пустыні. На падгорных раўнінах і ў нізкіх перадгор’ях паўпустыні або пустынныя стэпы з перавагай эфемераў і эфемероідаў. Вышэй за 900—1200 м — горна-стэпавы пояс, прадстаўлены злакава-разнатраўнымі стэпамі на поўначы і высакатраўнымі паўсаваннамі на поўдні. Вышэй за 1200—2000 м — лугавыя стэпы, хмызняковыя зараснікі і лісцевыя лясы. Лясы [[грэцкі арэх|грэцкага арэха]] (на заходніх схілах [[Ферганскі хрыбет|Ферганскага хрыбта]], паўднёвым схіле [[Чаткальскі хрыбет|Чаткальскага хрыбта]] і ў Заходнім Цянь-Шані) да 1700 м на поўначы, да 2500—3000 м на поўдні, змяняюцца хвойнымі з цянь-шаньскай елкі і піхты. Субалыіійскія і альпійскія лугі пашыраны пераважна на паўночных схілах (на вышыні 2800—3400 м). На сыртах — ландшафты халодных пустынь. На вышыні 3600—3800 м — ландшафты гляцыяльна-нівальнага пояса. Ва ўнутраных далінах і катлавінах — камяністыя пустыні, паўпустыні і сухія стэпы.

Жывёльны свет перадгор’яў і нізкагор’яў: грызуны, паўзуны, антылопа [[джэйран]]; у гарах — дзік, горны баран ([[архар]]), горны казёл, цянь-шаньскі мядзведзь, [[снежны барс]], суркі; з птушак — горны індык, горная курапатка, альпійская галка, вадаплаўныя.

Пашавая жывёлагадоўля, земляробства (пераважна ў перадгор’ях і на паліўных землях). Вырошчваюць рыс, вінаград, персікі, яблыкі, абрыкос, слівы, ячмень, пшаніцу, бульбу.

Запаведнікі: Ісык-Кульскі, Алмацінскі, Аксу-Джабаглы, Сары-Чэлекскі, Чаткальскі і інш.

== Літаратура ==
* {{Крыніцы/БелЭн|15|Цянь-Шань|Кісель В.|}}

{{Вонкавыя спасылкі}}
{{Горныя сістэмы Азіі}}

[[Катэгорыя:Цянь-Шань| ]]
[[Катэгорыя:Горныя сістэмы паводле алфавіта]]
[[Катэгорыя:Горы Казахстана]]
[[Катэгорыя:Горы Кыргызстана]]
[[Катэгорыя:Горы Узбекістана]]
[[Катэгорыя:Горы Кітая]]