Прагляд зыходнага тэксту старонкі Ядзерная фізіка

{{Ядзерная фізіка}}
'''Я́дзерная фі́зіка''' — раздзел [[фізіка|фізікі]], які ўключае эксперыментальныя і тэарэтычныя даследаванні ў галіне [[атамнае ядро|атамных ядзер]] і [[элементарная часціца|элементарных часціц]]. Падзяляецца на ядзерную фізіку нізкіх і высокіх энергій. Ядзерная фізіка нізкіх энергій даследуе працэсы, у якіх энергія ўзбуджэння атамнага ядра не перавышае некалькіх дзясяткаў мегаэлектронвольт. Ядзерная фізіка высокіх энергій (энергіі некалькіх соцень мегаэлектронвольт і больш) вывучае пераважна пытанні, звязаныя са структурай элементарных часціц. Асноўныя раздзелы ядзернай фізікі: [[ядзерная спектраскапія]], [[ядзерныя рэакцыі]], [[фізіка элементарных часціц]], [[нейтронная фізіка]], [[фізіка паскаральнікаў]] і інш.

Задачы, якія ўзнікаюць у ядзернай фізіцы, — гэта тыповы прыклад задач некалькіх цел. Ядры складаюцца з [[нуклон]]аў (такіх, як [[пратон]] і [[нейтрон]]), і ў тыповых ядрах утрымліваюцца дзясяткі і сотні нуклонаў. Гэтая колькасць занадта вялікая для дакладна вырашаемых задач, але занадта малая для таго, каб можна было карыстацца метадамі [[Статыстычная фізіка|статыстычнай фізікі]]. Гэта і прывяло да вялікай разнастайнасці розных мадэлей [[атамнае ядро|атамных ядраў]].

== Агульныя звесткі ==
Лік [[пратон]]аў у ядры («зарадны лік», таксама «парадкавы нумар элемента») прынята абазначаць праз ''Z'', лік [[нейтрон]]аў — праз ''N''. Іх сума ''A'' = ''Z'' + ''N'' называецца ''[[Масавы лік|масавым лікам]] ядра''. Атамы з аднолькавым ''Z'' (гэта значыць атамы аднаго і таго ж элемента), але рознымі ''N'' называюцца [[ізатоп]]амі, з аднолькавымі ''A'', але рознымі ''Z'' — [[Ізабары|ізабарамі]], з аднолькавымі ''N'', але рознымі ''Z'' — {{нп5|ізатоны|ізатонамі|ru|Изотоны}}.

Асноўнае адрозненне паміж пратонам і нейтронам заключаецца ў тым, што пратон — зараджаная часціца, зарад якой ''e'' = 4,801{{e|-10}} [[СГС|адзінак СГСЭ]] = 1,602{{e|-19}} [[Кулон|Кл]]. Гэта [[элементарны зарад]], па модулю роўны зараду [[электрон]]а. [[Нейтрон]] жа, як паказвае яго назва, электрычна нейтральны. [[Спін]]ы пратона і нейтрона аднолькавыя і роўныя спіну электрона, гэта значыць 1/2 (у адзінках <math>\hbar</math>, [[Пастаянная Планка|пастаяннай Планка]]). Масы пратона і нейтрона амаль роўныя: 1836,15 і 1838,68 мас электрона адпаведна.

[[Пратон]] і [[нейтрон]] не з’яўляюцца [[Фундаментальная часціца|фундаментальнымі часціцамі]]. Яны складаюцца з двух тыпаў [[кварк]]аў — ''d''-кварка з зарадам −1/3 і ''u''-кварка з зарадам +2/3 ад элементарнага зарада ''е''. [[Пратон]] складаецца з двух ''u''-кваркаў і аднаго ''d''-кварка (сумарны зарад «+1»), а [[нейтрон]] з аднаго ''u''-кварка і двух ''d''-кваркаў (сумарны зарад «0»). Свабодны [[нейтрон]] — часціца нестабільная. Ён распадаецца праз 885 секунд пасля свайго ўзнікнення на [[пратон]], [[электрон]] і [[антынейтрына]] (гл. {{нп5|бэта-распад нейтрона||ru|Бета-распад нейтрона}}). У ядры [[нейтрон]] знаходзіцца ў глыбокай патэнцыяльнай яме, таму яго распад можа быць забаронены законамі захавання.

Ядзерная фізіка мае прынцыповае значэнне для многіх раздзелаў [[Астрафізіка|астрафізікі]] (першасны [[нуклеасінтэз]], [[Тэрмаядзерная рэакцыя|тэрмаядзерныя рэакцыі]] ў [[Зорка|зоркі]] як у час жыцця на галоўнай паслядоўнасці, так і пры сходзе з яе), і, відавочна, для [[Ядзерная энергетыка|ядзернай]] і, у перспектыве, [[кіруемы тэрмаядзерны сінтэз|тэрмаядзернай]] энергетыкі.

== Гісторыя ==
У 1896 годзе французскі хімік [[Антуан Анры Бекерэль]] выпадкова адкрыў [[радыеактыўнасць]] солей [[Уран (хімічны элемент)|урану]], што выяўляецца ў самаадвольным выпусканні нябачных праменяў, здольных выклікаць [[іанізацыя|іанізацыю]] паветра і пачарненне [[фотаэмульсія|фотаэмульсій]]. Праз два гады [[П’ер Кюры]] і [[Марыя Складоўская-Кюры]] адкрылі радыеактыўнасць [[Торый|торыю]] і вылучылі з солей урану [[палоній]] і [[радый]], радыеактыўнасць якіх аказалася ў мільёны разоў мацнейшай за радыеактыўнасць урану і торыю.

Дэталёвае эксперыментальнае вывучэнне радыеактыўных выпрамяненняў было ажыццёўлена [[Эрнэст Рэзерфорд|Рэзерфордам]]. Ён паказаў, што радыеактыўныя выпрамяненні ўтвораны адпаведна α-, β- і γ-праменямі. [[Бэта-часціца|Бэта-прамені]] складаюцца з адмоўна зараджаных [[электрон]]аў, [[Альфа-часціца|альфа-прамені]] — з дадатна зараджаных часціц ([[Альфа-часціца|альфа-часціц]], якія, як высветлілася трохі пазней, з’яўляюцца ядрамі [[Гелій-4|гелію-4]]), [[Гама-выпраменьванне|гама-прамені]] аналагічныя [[Рэнтгенаўскае выпраменьванне|праменям Рэнтгена]] (не маюць зарада), толькі значна больш жорсткія.

Ядзерная прырода радыеактыўнасці была зразумета [[Эрнэст Рэзерфорд|Рэзерфордам]] пасля таго, як у 1911 г. ён прапанаваў ядзерную мадэль атама і ўстанавіў, што радыеактыўныя выпрамяненні ўзнікаюць у выніку працэсаў, што адбываюцца ўнутры [[Атамнае ядро|атамнага ядра]].

Доўгі час меркавалася, што [[Атамнае ядро|ядро]] складаецца з [[пратон]]аў і [[электрон]]аў. Аднак такая мадэль знаходзілася ў супярэчнасці з эксперыментальнымі фактамі аб [[спін]]ах і [[Магнітны момант|магнітных момантах]] [[Атамнае ядро|ядзер]]. У 1932 г. пасля адкрыцця [[Джэймс Чэдвік|Чэдвікам]] [[Нейтрон|нейтрона]] было ўстаноўлена ([[Дзмітрый Дзмітрыевіч Іваненка|Іваненка]] і [[Вернер Карл Гайзенберг|Гайзенберг]]), што [[Атамнае ядро|ядры]] складаюцца з [[пратон]]аў і [[нейтрон]]аў. Гэтыя часціцы атрымалі агульную назву [[нуклон]]аў<ref>''ред. Арцимович Л. А. Справочник по ядерной физике. — М: Физматлит, 1963. — 632 с. — 20 000 экз.</ref>.

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* ''Рудак Э. А.'' Ядзерная фізіка // {{кніга|загаловак=Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.18 Кн.1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ|адказны=Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=2004|том=18|старонкі=236-237|старонак=472|isbn=985-11-0295-4 (Т. 18 Кн. 1)|тыраж=10&nbsp;000}}


== Спасылкі ==
* [http://www.scholar.ru/catalog.php?topic_id=99 Навуковыя артыкулы па фізіцы ядра і элементарных часціц]
* [http://nuclphys.sinp.msu.ru/ Ядзерная фізіка ў інтэрнэце]

{{Раздзелы ядзернай фізікі|state=expanded}}
{{Раздзелы фізікі}}
{{Ядзерная тэхналогія}}
{{Бібліяінфармацыя}}
[[Катэгорыя:Ядзерная фізіка| ]]
[[Катэгорыя:Раздзелы фізікі]]