Палемічная літаратура

Палемічная літаратура (ад грэч. πολεμιχός - ваяўнічы) — падборка тэкстаў розных аўтараў, у якіх абмяркоўваюцца праблемныя пытанні рэлігійнай дыскусіі паміж Каталіцкай і Праваслаўнай Цэрквамі з мэтай іх аб’яднання.

Берасцейская унія

Асаблівае развіццё палемічная літаратура атрымала ў XVI - XVII ст., калі каталіцызм пачаў рэлігійна-ідэалагічны наступ на праваслаўе, а таксама ў сувязі з Берасцейскай уніяй 1596 г. Штуршком да палемічнай літаратуры стала кніга польскага публіцыста — езуіта Пётр Скарга «Пра еднасць царквы Божай» (польск.: O jedności kościoła Bożego) (Вільня, 1577 г.).

Сярод украінскіх палітычных, царкоўных і літаратурных дзеячаў не было адзінай пазіцыі адносна падзей, якія адбываліся. У прыватнасці, як піша В. Шчурат: “Унія наблізіла Русь да Заходняй Эўропы, унія спарадзіла багатую літаратуру, унія паскорыла культурнае разьвіцьцё расейскага народу”. Аднак сярод прыхільнікаў украінскага праваслаўя унія выклікала трывогу і цэлую хвалю пратэстаў у выглядзе палемічных трактатаў і памфлетаў.

У адказ з'явіліся ананімныя брашуры ўкраінскіх праваслаўных пісьменнікаў, творы выдатных украінскіх пісьменнікаў-палемістаў Г. Сматрыцкага, Хрыстафора Філалета, Івана Вышэнскага, Стэфана Зізанія, М. Сматрыцкага, З. Капысценскага, М. Андрэлы і інш. У прыватнасці, «Апокрисис» («Адказ»), выдадзены ў польскім Астрогу (1597 г.) і стараўкраінскі (1598 г.) на мовах, напісаны Хрыстафорам Філалетам у адказ Пятру Скарзе, гнеўна выступае супраць падступнай палітыкі папства і вераломных дзеянняў вярхоў украінскага духавенства, папярэджвае, што польска-шляхецкая палітыка сацыяльнага і нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту ўкраінцаў. і беларусы могуць выклікаць народнае паўстанне. «Апокрысіс» быў вельмі папулярны ва Украіне і Беларусі.

«Рымскі каляндар» Сматрыцкага «спаборнічае» за самастойнасць «рускай веры» з езуітам Б. Гербестам, крытыкуе каталіцкае вучэнне аб боскім паходжанні папскай улады і адмаўляе грыгарыянскі каляндар. Твор Сматрыцкага не заўсёды прытрымліваецца багаслоўскіх разваг, а замест гэтага выкарыстоўваецца гумар з прыказкамі і прымаўкамі, напісаны на мове, блізкай народнай, а таму становіцца даступнай шырокім масам.

Пытанне рэфармавання праваслаўнай царквы

Аднак праблемай барацьбы з наступам каталіцызму палемісты не абмяжоўваліся. У сваіх творах яны ставілі праблему рэфармавання самой праваслаўнай царквы, калектыўнага кіравання яе справамі, высмейвалі адсталасць і кансерватызм праваслаўных іерархаў. Акрамя таго, узнімаліся і сацыяльна-палітычныя праблемы: няроўнасці людзей, эксплуатацыі чалавека чалавекам і аднаго народа другім. Творчасці Івана Вышэнскага ўласцівы асаблівы палемічны пафас. Напрыклад, у «Пасланні да біскупаў» ён выкрывае духавенства як карыслівых людзей, якія забыліся на Бога. Адзіным сродкам выратавання чалавека ад эгаізму і жорсткасці свету ён лічыў манаства. Сам Вышэнскі эміграваў у Грэцыю і стаў манахам-пустэльнікам у адной са святых пячор на Афоне.

Пратэсты супраць прыгнёту

Пісьменнікі-палемісты Мялецій Сматрыцкі ў творы «Трэнос», Захар Капысценскі ў «Палінодыі», Іван Вышэнскі ў «Саборы ачышчэння царквы» выступалі супраць умяшання польскага ўрада ў справы праваслаўнай украінскай царквы, выкрывалі яе палітыка паводле прынцыпу «чым горш, тым лепш». Справа ў тым, што прызначаныя соймам праваслаўныя святары часта былі недастаткова адукаванымі, сумніўнымі маральнымі і асабістымі якасцямі. Адзін з гэтых святароў, Кірыла Цярлецкі, паўстаў перад судом за забойства і згвалтаванне. Адбываліся вымагальніцтва грошай з прыхаджан, продаж царкоўнай маёмасці і зямлі. У выніку, як планавалі тыя, хто праводзіў такую палітыку, дыскрэдытацыя і, як следства, выцясненне праваслаўнай царквы каталіцкай была б непазбежнай.

Палемічная літаратура стала важнай ідэалагічнай зброяй у барацьбе за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне ўкраінскага народа і спрыяла ўздыму нацыянальна-вызваленчага руху.

Творы палемічнай літаратуры

• Апокрысіс
• Папярэджанне
• Палінодыя

Літаратура

• Павленко Г. І. Полемічна література // 322 // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: «Наукова думка», 2011. — Т. 8 : Па — Прик.— С. 322. — ISBN 978-966-00-1142-7. (укр.)
• Ткачук Р. Ф. Полемічна традиція унійних письменників кінця XVI — першої половини XVII ст.: доба і постаті, текст і прототекст, риторика і поетика. Київ: КММ, 2019. 486 с. (link)
• Полемічна література // Літературознавча енциклопедія : у 2 т. / авт.-уклад. Ю. І. Ковалів. — К. : ВЦ «Академія», 2007. — Т. 2 : М — Я. — С. 239—241.
• Ігор Шевченко. «Україна між Сходом і Заходом». Нарис 10.
• Emilia Janowska. Prawosławna literatura polemiczna związana z wprowadzaniem w życie postanowień Unii Brzeskiej (1596—1610) // Przegląd Wschodnioeuropejski. 2011. № 2. s. 61-75.