Русь (назва)
Русь (верагодна, ад скандынаўскага кораню *roρs-) — першапачаткова назва ваенна-гандлёвых эліт скандынаўскага паходжання на тэрыторыі Усходняй Еўропы, потым сярэднявечнай усходнеславянскай дзяржавы; назва замацавалася за землямі ўкраінскага Падняпроўя, за іх славянскім насельніцтвам; у XIII—XIV стст. набывае этнаканфесійны сэнс, пашыраецца на ўсе ўсходнеславянскія землі, адсюль такія назвы як «Беларусь», «Расія» і пад.
Назва «русь» ва ўсходнеславянскіх крыніцах упершыню згадваецца пры апісанні падзей IX ст., і ўзнікла, відаць, на поўначы Усходняй Еўропы, у будучай Наўгародскай зямлі. Пытанне паходжання назвы ляжыць асобна ад пытання паходжання Кіеўскай дзяржавы і ад замацавання назвы за пэўнай тэрыторыяй або этнасам. Усе гэтыя пытанні моцна палітызаваныя з XVIII ст. і часта разглядаюцца з пазанавуковых пазіцый.
Актуальная тэорыя[правіць | правіць зыходнік]
За час вывучэння паходжання назвы «Русь» прапаноўваліся славянскія, старажытнарускія, гоцкія, шведскія, іранскія, яфетычныя і іншыя версіі. Канчаткова пытанне не было вырашана, але адносна слова «русь» былі зробленыя дзве дастаткова пэўныя высновы: яно не было саманазвай славянаў; яно не было назвай якога-небудзь паўднёвага ўсходнеславянскага саюза ў перыяд фарміравання ранніх дзяржаўных аб’яднанняў.
У пачатку XXI ст. шырокапрызнанай тэорыяй з’яўляецца развіццё этноніма/хароніма «русь» у некалькі этапаў:
1. Пачатковым значэннем слова было, відаць, «войска, дружына», але магчымыя і вузейшыя значэнні «каманда баявога карабля, весляры» ці «пешае войска, апалчэнне». Да гэтых значэнняў летапіснага «русь» найбліжэй фінскае ruotsi, старажытнаісландскае roρs, рунічнае ruþ. Назва склалася на поўначы Усходняй Еўропы, населенай славянамі і фіна-уграмі, дзе так называлі скандынаваў з веславых суднаў; слова паходзіла ад скандынаўскага кораню *roρs- і было, магчыма, своеасаблівым экзаэтнонімам. Пазней адбыўся перанос назвы на княжацкія дружыны, бо ў іх складзе было шмат прафесійных воінаў-скандынаваў.
2. Назва пашырылася на збіральнікаў даніны (адной з традыцыйных функцый дружыны быў збор даніны) і ў выніку пачынае азначаць шырэйшы, надплемянны грамадскі слой, кансалідаваны вакол князя; прадстаўнікоў дружыны, купецтва, баярска-княжацкай адміністрацыі; але захоўваецца і ранейшае, вузейшае значэнне слова — «дружына».[1] Яшчэ ў XI ст. «русин» у «Рускай праўдзе» Яраслава Мудрага — гэта «гридин, любо коупчина, любо ябетник, любо мечник»[2].
3. Перанос назвы варажскай русі на ўсходнеславянскае дзяржаўнае ўтварэнне, створанае пры ўдзеле скандынаваў — Кіеўскую Русь, а таксама на насельніцтва Сярэдняга Падняпроўя. Такі перанос адбыўся, відаць, на працягу X—XI стст.[2].
4. Назва набывае этнаканфесійны сэнс, ахоплівае ўсе ўсходнеславянскія землі (часам шырэй), што прасочваецца па літаратурных творах і граматах XIII—XIV стст.
Не выключана, што амафанічныя ці блізкія па гучанні тапонімы і этнонімы з каранямі *ros- / *rus-, якія сустракаюцца ў старажытнарускіх, грэчаскіх, скандынаўскіх, гоцкіх, лацінска- і арабамоўных крыніцах, маглі мець рознае паходжанне і толькі пазней былі кантамінаваныя. Гэта магло стварыць дадатковыя цяжкасці ў вывучэнні пачатковых значэнняў такіх тэрмінаў.
Галоўныя праблемы актуальнай тэорыі: назвай азначаюць прадстаўнікоў розных народаў; слова не сустракаецца ў скандынаўскіх крыніцах; незразумела, чаму запазычана было менавіта гэтае слова, а не «варагі» (якое таксама не сустракаецца ў скандынаўскіх крыніцах); калі слова скандынаўскае, то чаму не атрымала ва ўсходнеславянскім ужытку формы множнага ліку (як для ўсіх іншых народаў Еўропы).
Палітызацыя[правіць | правіць зыходнік]
Навуковы разгляд пытання значна ўскладнены яго палітызацыяй. Так, настойліва шукаліся славянскія карані назвы, асабліва ў вядомых тапонімах (Рось — М. М. Ціхаміраў, паселішча Руса/Старая Руса, востраў Руяна/Руген). У ліку актыўных прыхільнікаў такой тэорыі быў Б. А. Рыбакоў. Рабіліся спробы (О. Н. Трубачоў, Д. Л. Таліс, Д. Т. Беразавец) звязаць назву «Русь» з крымскімі тапонімамі гоцкага паходжання — Расатар, Рукуста, «Rogastadzans» Іардана і інш. Але лінгвістычныя абгрунтаванні такіх тэорый прызнаюцца непераканаўчымі.
Зноскі
- ↑ Думка пра этап сацыяльнай функцыі назвы абгрунтоўвалася, напрыклад, Г. Ф. Кавалёвым.
- ↑ а б Кирпичников А. Н., Дубов И. В., Лебедев Г. С. Русь и варяги: Русско-скандинавские отношения домонгольского времени // Славяне и скандинавы. М., 1986, С. 202—205, як працыт. у: Данілеўскі, С.59—61.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Данилевский И. И. Древняя Русь глазами современников и потомков (IX—XII вв.); Курс лекций: Учебное пособие для студентов вузов. — М.: Аспект Пресс, 1998. — 399 с. ISBN 5-7567-0219-9
- Кром М. М. Патриотизм, или Дым отечества / Михаил Кром. — СПб.: Издательство Европейского университета в Санкт-Петербурге, 2020. — 160 с. ISBN 978-5-94380-309-3
- Мельникова Е. А., Петрухин В. Я. Название «Русь» в этнокультурной истории Древнерусского государства (IX—X вв.) // Вопросы истории. — Москва, 1989. — № 8. — С. 24—38.
- Толочко А. П. Очерки начальной Руси. — 2-е изд. — Киев: Laurus, 2018. — 333 с. — ISBN 978-966-2449-99-0