Абсерваторыя Улугбека

Абсерваторыя
Абсерваторыя Улугбека
узб.: Ulug‘bek rasadxonasi
39°40′29″ пн. ш. 67°00′20″ у. д.
Краіна	Узбекістан
Горад	Самарканд
Заснавальнік	Улугбек
Дата заснавання	1420
Будаўніцтва	1424—1428 гады
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Абсерваторыя Улугбека (узб.: Ulug‘bek rasadxonasi) — адна з найбольш значных абсерваторый сярэднявечча, пабудаваная Улугбекам на пагорку Кухак у ваколіцах Самарканда ў 1424—1428 гадах.

Гісторыя заснавання

Від рэшткаў секстанта абсерваторыі Улугбека

Заснавальнік абсерваторыі Мухамад Тарагай Улугбек, унук Тамерлана, быў добра адукаваным і схільным да навук і мастацтва чалавекам. Яго настаўнікамі былі пісьменнік і філосаф Арыф Азары і буйны матэматык Казі-задэ ар-Румі, які пасля шмат зрабіў для абсерваторыі. Працы Улугбека паказваюць, што да іх стварэння ён добра азнаёміўся з творамі папярэднікаў. Стаўшы кіраўніком Самарканда, Улугбек заснаваў там абсерваторыю, з дапамогай якой вёў працяглую і вельмі прадуктыўную навуковую дзейнасць у матэматыцы і астраноміі.

Пасля забойства Улугбека ў 1449 годзе абсерваторыя была занядбаная. Ужо ў XVI стагоддзі яна ператварылася ў груду развалін. Доўгі час дакладнае месцазнаходжанне абсерваторыі заставалася невядомым. Толькі ў 1908 годзе В. Л. Вяткіну ўдалося выявіць яе рэшткі дзякуючы дакументам XVII стагоддзя, што далі пэўныя ўказанні на месца размяшчэння абсерваторыі.

Пры раскопках у 1908—1909 гадах былі выяўленыя сляды круглай сцяны ў адну цэглу і частка галоўнага інструмента. Іншых астранамічных прылад не знойдзена. Раскопкі В. Л. Вяткіна ў 1914 годзе не далі чаканых вынікаў. Толькі на вяршыні пагорка была расчышчана пляцоўка дыяметрам каля 50 метраў.

У 1915 годзе ўладкавана скляпеністае перакрыцце над адкапанай траншэяй з часткай секстанту. Вывучэнне абсерваторыі атрымала шырокі размах толькі ў савецкі час. У выніку раскопак І. А. Сухарава пад кіраўніцтвам прафесара М. Я. Масона ў 1941 годзе, і ў асаблівасці раскопак В. А. Шышкіна ў 1948 годзе, дакладна ўстаноўлена, што абсерваторыя ўяўляла сабой адзінае архітэктурнае цэлае.

Апісанне

Знешні выгляд рэшткаў абсерваторыі Улугбека

Галоўным стацыянарным інструментам быў гіганцкі квадрант, размешчаны ўнутры цыліндрычнага будынка дыяметрам 48 м (рэшткі падмурка, дакладней траншэй ад яго, знойдзеныя пры археалагічных даследаваннях). Верхняя частка яго мерыдыяннай дугі, памерам 40,2 м дасягала плоскага даху будынка, яе ніжняя частка (да 11 м) захавалася да гэтага часу ў скальнай траншэі, на даху размяшчаліся азімутны круг і вярчальны квадрант, якія давалі магчымасць фіксаваць самым дакладным чынам каардынаты свяцілаў ў любым пункце нябеснай сферы. Там быў таксама сонечны гадзіннік.

Значэнне абсерваторыі

Па археалагічных рэштках можна зрабіць выснову, што абсерваторыя Улугбека была адной з самых вялікіх на Усходзе.

Вынікам навуковых прац Улугбека ў абсерваторыі з’яўляюцца так званыя «Новыя астранамічныя табліцы», якія ўтрымліваюць выкладанне тэарэтычных асноў астраноміі і каардынаты звыш 1000 зорак. Сярод шматлікіх астранамічных табліц Улугбека вялікую цікавасць уяўляе табліца геаграфічных каардынатаў 683 розных населеных пунктаў краін свету. Зорны каталог Улугбека складаецца з 1018 зорак, размешчаных па сузор’ях. Кожная зорка мае нумар, коратка апісана яе становішча ў сузор’і. Пазначаны каардынаты (даўгата і шырата) і велічыня.

Табліцы атрымалі шырокую вядомасць у Еўропе (выдадзены ў Оксфардзе ў 1665 годзе), Індыі і Кітаі. Прыведзеныя ў ім звесткі, а таксама істотна удакладненыя Улугбекам значэнні працягласці года, нахілу экліптыкі да экватара і прэцэсіі мелі вялікае значэнне для астраноміі.

Спасылкі

• Фота захаванай дугі квадранта Архівавана 25 кастрычніка 2011. (руск.)
• Абсерваторыя Улугбека Архівавана 25 верасня 2017. (руск.)
• Ігар Мажэйка (Кір Булычоў). Обсерватория Улугбека. Палачи и Созидатели (руск.)