Устаноўка (псіхалогія)

Устаноўка (ацціцюд) — схільнасць індывіда да пэўных думак, пачуццяў, выканання пэўных дзеянняў, у адносінах да пэўных навакольных сацыяльных аб’ектаў або з’яў, зыходзячы з здабытага ім вопыту.

Інтэрпрэтацыі тэрміну

Згодна М. Сміту, сацыяльная ўстаноўка ёсць пэўная дыспазіцыя індывіда, у адпаведнасці з якой тэндэнцыі яго думак, пачуццяў і магчымых дзеянняў арганізаваны з улікам сацыяльнага аб’екта. Па вызначэнні М. Рокіча, сацыяльная ўстаноўка — гэта адносна ўстойлівая ў часе сістэма поглядаў, уяўленняў аб аб’екце або сітуацыі, схіляе да пэўнай рэакцыі.

У. Томас і Ф. Знанецкий — даследчыкі, якія ўвялі ў навуковы ўжытак тэрмін «сацыяльная ўстаноўка» у сваім пяцітомнае даследаванні «Польскі селянін у Еўропе і Амерыцы», вызначылі яго як псіхалагічны працэс, які разглядаецца ў адносінах да сацыяльнага міру і ўзяты перш за ўсё ў сувязі з сацыяльнымі каштоўнасцямі. Каштоўнасць, на іх думку, ёсць аб’ектыўны бок ўстаноўкі. Такім чынам, ўстаноўка ёсць індывідуальная (суб’ектыўная) бок сацыяльнай каштоўнасці.

Адрозненні ад сходных паняццяў

Неабходна правесці падзел паняцця «ўстаноўка» з блізкімі ёй паняццямі. Напрыклад, вызначэнне ўстаноўкі, дадзенае грузінскім даследнікам Д. Узнадзэ, ад тэрміналогіі сацыяльнай ўстаноўкі. Узнадзэ вызначае ўстаноўку як цэласны дынамічны стан суб’екта, стан гатоўнасці да пэўнай актыўнасці, стан, які абумоўліваецца двума фактарамі: патрэбай суб’екта і адпаведнай аб’ектыўнай сітуацыяй. Аднак, варта адзначыць, што дадзенае вызначэнне не звязана з аналізам сацыяльных фактараў, дэтэрмінуюцца паводзіны асобы, з засваеннем індывідам сацыяльнага вопыту; ўстаноўка ў кантэксце канцэпцыі Узнадзэ ў большай ступені звязана з рэалізацыяй найпростых фізіялагічных патрэбаў чалавека.

Рыса — устойлівае ўласцівасць асобы, якое вызначае характэрнае для яе паводзіны і мысленне. Амерыканскі псіхолаг Г. Олпарт лічыць, што існуе тры адрозненні: 1) рыса не мае відавочна выяўленай накіраванасці; 2) рыса можа быць толькі агульнай; 3) рыса не мае пэўнага адносення да аб’ектаў.

Ці ж, адрозненне паміж паняццямі «ўстаноўка» і «стаўленне» у тым, што стаўленне, згодна В. Мясішчаву, выцякае з ўсёй гісторыі развіцця чалавека, яна выяўляе яго асабісты вопыт і ўнутрана вызначае яго дзеянні, яго перажыванні; пры гэтым ўстаноўку варта разглядаць як пэўную дыспазіцыю — гатоўнасць да пэўных паводзінаў у канкрэтнай сітуацыі, зыходзячы з сацыяльнага досведу.

Адрозненне сацыльнай устаноўкі ад стэрэатыпу заключаецца ў тым, што стэрэатып — любая думка, шырока прынятая аб канкрэтных тыпах людзей або пэўных спосабах паводзін, прызначаных для прадстаўлення ўсёй групы гэтых асоб або паводзін у цэлым. Стэрэатып у асноўным гэта кагнітыўнае стварэнне, разнавіднасць сацыяльных ведаў, сацыяльная ўстаноўка ж акрамя кагнітыўных мае яшчэ матывацыйную, а таксама, як ўбачым ніжэй, і іншыя функцыі. Акрамя таго, у адрозненне ад стэрэатыпу сацыяльная ўстаноўка не абавязкова адрозніваецца нерухомасцю, асабліва стойкай устойлівасцю: ўстаноўкі, асабліва сацыяльна-палітычныя, здольныя мяняцца, асабліва пад уплывам змяненняў у патрэбах, ў матывах, у ведах і вопыце людзей.

Структура сацыяльных установак

Разглядаючы складнікі сацыяльнай ўстаноўкі, варта прывесці трехкомпонентной структуру, прапанаваную Смітам:

1) кагнітыўны (пазнавальны) кампанент: выяўляецца ў выглядзе меркаванняў, сцвярджэнняў, датычна аб’екта ўстаноўкі; веды пра ўласцівасці, прызначэнні, спосабах абыходжання з аб’ектам.

2) афектыўны (эмацыйны) кампанент: стаўленне да аб’екта, выказанае на мове непасрэдных перажыванняў і пачуццяў, якія ён выклікае; ацэнкі «падабаецца — не падабаецца» або амбівалентнае стаўленне.

3) паводніцкі кампанент: гатоўнасць індывіда да ажыццяўлення канкрэтнай дзейнасці (паводзінаў) з аб’ектам.

Аднак дадзеная структура выклікае пэўныя рознагалоссі ў навуковых колах. У прыватнасці, феномен, вядомы пад назвай «Парадокс Лапьера», заключаецца ў тым, што рэальныя паводзіны людзей разыходзілася з іх сацыяльнымі ўстаноўкамі, думкамі адносна аб’екта. Акрамя таго, паводле меркавання Д. Бема, што не ацціцюд ўплывае на паводзіны, а паводзіны аказвае ўздзеянне на ацціцюд, тлумачачы гэта тым, што чалавек спачатку назірае за паводзінамі, і толькі пасля гэтага фармуецца ўстаноўка, гэта значыць людзі як бы «выводзяць» свае ўстаноўкі зыходзячы з назірання за ўласнымі паводзінамі.

Віды сацыяльных установак

Віды сацыяльных установак:

1. сацыяльная ўстаноўка на аб’ект — індывід гатовы паводзіць сябе канкрэтным чынам.

2. сітуатыўная ўстаноўка — індывід гатовы паводзіць сябе пэўным чынам, па-рознаму ў розных сітуацыях ў адносінах да аднаго і таго ж аб’екту.

3. перцэпцыйная ўстаноўка — чалавек гатовы бачыць тое, што хоча бачыць.

4. парцыяльныя або прыватныя ўстаноўкі, і агульныя або генералізаваныя.

Адрозніваюць віды сацыяльных установак па іх мадальнасці:

1) станоўчыя («за» аб’ект);

2) адмоўныя («супраць» аб’екта);

3) нейтральныя;

4) амбівалентнасць сацыяльныя ўстаноўкі (гатоўнасць весці сябе як станоўча, так і адмоўна) — кіраўнічыя адносіны, шлюбныя адносіны.

Віды сацыяльных установак у першым выпадку вылучаныя зыходзячы з сітуацыі ўзаемадзеяння індывіда з аб’ектам, а таксама канкрэтызацыі ім аб’ектаў; у другім — зыходзячы з эмацыйнага складніку сацыяльнай ўстаноўкі ў адносінах да аб’екта.

Функцыі сацыльных установак

Варта таксама адзначыць асноўныя функцыі сацыяльнай ўстаноўкі, якія вылучылі М. Сміт і Д. Брунер:

1) Ацэнка аб’екта: ацэнка, якая паступае з навакольнага свету інфармацыі, з дапамогай аттитюда і суаднясенне яе з існуючымі ў чалавека каштоўнасцямі, мэтамі, інтарэсамі, матывамі.

2) Сацыяльнае прыстасаванне: дазваляе чалавеку ацаніць тое, як іншыя людзі ставяцца да сацыяльнага аб’екту. Сацыяльная ўстаноўка выказвае міжасобасныя адносіны. Ацціцюд можа выступаць як сродак разрыву адносінаў чалавека з іншымі людзьмі, альбо захаванне адносінаў.

3) Экстэрналізацыя (функцыя увасаблення): існаванне ў чалавека ўнутраных супярэчнасцяў і праблем. Устаноўка да сацыяльнага аб’екту з’яўляецца, на думку аўтараў, адкрытым сімвалічным заменнікам для схаванай ўстаноўкі, прынятай ва ўнутранай барацьбе. Сацыяльная ўстаноўка можа стаць «выразнікам» глыбінных матываў чалавека.

Акрамя таго, Д. Кац вылучае 4 асноўных функцыі сацыяльных установак з пункту гледжання патрэбаў, якая яна выконвае:

1) Інструментальная (прыстасоўвальная). Дапамагае павялічыць узнагароджання і паменшыць страты, выказвае прыстасоўвальныя тэндэнцыі паводзінаў чалавека. Ўстаноўка накіроўвае суб’екта аб’ектах, якія служаць дасягненню яго мэтаў.

2) Эгаахоўная. Ацціцюд, які абараняе чалавека ад атрымання непрыемнай інфармацыі аб значных для яго сацыяльных аб’ектах і пра сябе, які спрыяе вырашэнню ўнутраных канфліктаў асобы.

3) Функцыя выразы каштоўнасцяў. Ацціицюды даюць чалавеку магчымасць арганізаваць свае паводзіны адпаведным чынам і выказаць тое, што важна для яго.

4) Функцыя арганізацыі веды. Гэта функцыя заснавана на імкненні чалавека да сэнсавага ўпарадкаванняі навакольнага свету. Ацціцюды дапамагаюць чалавеку зразумець дзеянні іншых людзей або падзеі, што адбываюцца, асэнсаваць рэчаіснасць.

Падыходы да фарміравання сацыяльных установак

Варта разгледзець розныя падыходы да фарміравання феномена сацыяльных установак:

Біхэвіярысцкі падыход. Устаноўка разглядаецца як імпліцытна, опосредствуют рэакцыя — прамежкавая пераменная паміж знешняй рэакцыяй і аб’ектыўным стымулам або гіпатэтычная канструкцыя. Ацціцюд, які з’яўляецца адначасова стымулам для назіранай рэакцыі і рэакцыяй на назіраны стымул, дзейнічае накшталт злучнага механізму. Ён фактычна недаступны для знешняга назірання. У якасці асноўных механізмаў адукацыі ацціцюдаў у дадзеным падыходзе могуць быць разгледжаны: 1) стымуляванне (дадатнае падмацаванне); 2) назіранне за паводзінамі іншых людзей і за наступствамі гэтага паводзін; 3) узнікненне асацыяцый паміж ужо існуючай і зноў сфарміраванай устаноўкай або паміж структурнымі кампанентамі розных ацціюдаў.

Матывацыйны падыход. Працэс фарміравання ацціцюда як працэс ўзважвання чалавекам ўсіх «за» ці «супраць» прыняцця новага ацціцюда, а таксама вызначэння наступстваў прыняцця сацыяльнай устаноўкі. Цана выбару і выгада ад наступстваў выбару з’яўляюцца асноўнымі для фарміравання установак у гэтым падыходзе.

Кагнітывісцкі падыход. Гэты падыход уключае ў сябе некалькі падобных паміж сабой тэорый, якія базуюцца на тым, што людзі імкнуцца да ўнутранай узгодненасці сваёй кагнітыўнай структуры і, у прыватнасці, сваіх ацціюдаў. Ролю ўстаноўкі, згодна кагнітывісцкай тэорыі, як апасрэднічае зноў паступаючую інфармацыю, выконвае ўся кагнітыўная структура, якая мадэлюе, блакуе ці асімілюе яе.

Структурны падыход. Ацціцюд вызначаецца як функцыя структуры міжасобасных адносін. Фарміравання ацціцюдаў разглядаецца зыходзячы з узаемадзеяння з соцыумам, з цеснаты міжасобасных зносін, у тым ліку і з назірання за ацціцюдамі навакольных нас людзей. Чалавек параўноўвае свае ўласныя ўстаноўкі з устаноўкамі навакольных, «карэктуючы» іх у адпаведнасці са значнасцю той ці іншай групы для яго.

Генетычны падыход. Фарміраванне ацціцюдаў ускосна можа быць абумоўлена генетычнымі асаблівасцямі, якія выяўляюцца ва прыроджаных адрозненнях тэмпераменту, інтэлектуальных здольнасцях, біяхімічных рэакцыях. Такія прыроджаныя ацціцюды, на думку прадстаўнікоў дадзенага падыходу, з’яўляюцца значна больш трывалымі ў адносінах да набытым.

Літаратура

1. Андреева, Г. М. Социальная психология / Г. М. Андреева. — М. : Аспект Пресс, 2001. — 290 с.
2. Влияние этнических установок на формирование оценочного отношения : автореф. дис. … магист. : 03.03.00 / М. А. Дик : Санкт-Петербургский госуд. университет. — СПб, 2016. — 117 с.
3. Мясищев В. Н. Психология отношений: избранные психологические труды / В. Н. Мясищев. — М. : Институт практической психологии, 1998. — 362 с.
4. Узнадзе Д. Н. Общая психология / Д. Н. Узнадзе. — СПб. : Питер, 2004. — 413 с.
5. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность / Х. Хекхаузен. -  СПб. : Питер, 2003. -  860 с.
6.  Хьелл Л. Теории личности / Л. Хьелл, Д. Зиглер. — СПб. : Питер, 2003. — 608 с.
7. Шихирев П. Н. Современная социальная психология / П. Н. Шихирев. — М. : Наука, 1979. — 210 с.
8. Jung C.G. The Structure and Dynamics of the Psyche / C.G. Jung. — NY : Pantheon Books, 1960. — p. 596.
9. Kohler K., McDonald D.B. Bible in Mohammedian Literature / ed. I. Singer // Jewish Encyclopedia : in 12 Vol. — NY, 1901. — Vol. 3 — P. 182—185.
10. La Piere R. Attitude versus action / R. La Piere // Social Forces. — 1934. — Vol. 13. — № 2. — P. 230—237.
11. Modood T. Multiculturalism, Muslims and Citizenship: A European Approach / T. Modood, A. Triandafyllidou, R. Zapata-Barrero. — New York : Routledge, 2006. — p. 215.
12. Sills D. L. Definition of attitude / ed. D. L. Sills // International encyclopedia of the social sciences : in 17 Vol. — New York, 1968. — Vol 1. — P. 449—454.
13. Smith M. B. Opinions and Personality / M. B. Smith, J. S. Bruner, R. W. White. — NY : John Wiley & Sons, Inc., 1956. — p. 294.