Прагляд зыходнага тэксту старонкі Армянская мініяцюра

{{Культура Арменіі}}
'''Армянская мініяцюра''' — нацыянальная [[Мініяцюра|мініяцюрнае малярства]] сярэднявечнай Арменіі, [[Кілікійскае армянскае царства|Кілікійскага армянскага царства]]<ref name="Armenian Kingdom of Cilicia">{{кніга |аўтар= S. Der Nersessian, S. Agémian. |загаловак = Miniature painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the twelfth to the fourteenth century |спасылка  = http://books.google.com/books?id=q4hb_948o1AC&pg=PA19-IA3&dq=Cilician+miniature&as_brr=3&hl=ru&cd=1#v=onepage&q=Cilician%20miniature&f=false |выдавецтва= Dumbarton Oaks |год  = 1993 |том= 1 |isbn = 0884022021, 9780884022022}}</ref> і некаторых армянскіх калоній<ref name="Корхмазян Э.М."/>. Армянская мініяцюра мае некалькі асноўных груп і этапаў развіцця: да XI ст.; школы [[Вялікая Арменія|Вялікай]] і [[Малая Арменія|Малой Арменіі]] XI—XII стст.; [[Кілікійскае армянскае царства|Кілікійскай Арменіі]] XII—XIV стст.; школы [[Карын, вобласць Вялікай Арменіі|Бардзр-Айка]], [[Ані]], [[Арцах]]а, [[Гладзор]]а, [[Тацеў, манастыр|Тацева]], [[Васпуракан]]а з XIII ст.; пасля XIII ст. таксама ў калоніях армянскай дыяспары<ref name="Манукян">{{артыкул| аўтар=С. С. Манукян.| загаловак=Армения| спасылка= http://www.pravenc.ru/text/76104.html#part_25| выданне= Православная энциклопедия| месца = {{М.}}| год =2001| том =3| старонкі = 286-322}}</ref>.

== Гістарычны нарыс. VI—XII стагоддзі ==
[[Файл:Ancient armenian manuscript.jpg|thumb|right|190px|Глыбокая пашана вешчуноў. Мініяцюра з «Эчміядзінскага Евангелля». [[VI]]—[[VII стагоддзе|VII стагоддзі]].]]
[[File:V1144G 5 StMark.jpg|thumb|right|190px|Евангелле царыцы Млке, [[862]] год.]]

З захаваных каля 30 тыс. армянскіх сярэднявечных рукапісаў каля 10 тыс. з'яўляюцца ілюстраванымі, з якіх 5-7 тыс. — паўнавартаснымі мініяцюрамі<ref name="Armenian Studies">{{кніга |аўтар = Dickran Kouymjian. |загаловак = The arts of Armenia |спасылка = http://armenianstudies.csufresno.edu/arts_of_armenia/miniatures.htm |месца = Lisbon |год = 1992 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20080915175800/http://armenianstudies.csufresno.edu/arts_of_armenia/miniatures.htm |archivedate = 15 верасня 2008 }}</ref>. Найчасцей ілюстраваліся [[Евангелле|Евангеллі]], радзей — [[Біблія]], ''танаканы'' і ''чашоцы''. Рукапісы ствараліся ў скрыпторыях цэркваў (''грчатун''). Першыя ілюстраваныя Евангеллі ствараліся, мабыць, з часу іх перакладу на армянскую мову, яшчэ ў V стагоддзі<ref name="Манукян"/>. Найстаражытнейшыя захаваныя армянскія мініяцюры ставяцца да [[VI]]—[[VII]] стст.<ref name="Манукян"/><ref>{{кніга |аўтар  = M. Chahin. |загаловак  = The kingdom of Armenia|спасылка  = http://books.google.com/books?id=OR_PHoKZ6ycC&pg=PA269&dq=earliest+armenian+miniature&lr=&as_brr=3&ei=k5EJS6j1PJrAywT_uYDMDw&hl=ru#v=onepage&q=&f=false |выданне  = 2-е изд |месца =  |выдавецтва = Routledge|год  = 2001 |старонкі = 269}}</ref>. Гэта чатыры мініяцюры, прымацаваныя да «Эчміядзінскага Евангелля» [[989]] года (напісаны ў манастыры Нараванк правінцыі [[Сюнік]]<ref name="Лазарев В. Н."/>). Гэтыя мініяцюры, унікальныя па сваім мастацкім узроўні і вобразным мысленні, з'яўляюцца каштоўнымі ўзорамі раннехрысціянскага выяўленчага мастацтва. Мініяцюры VI—VII стагоддзяў — тэматычныя. Гістарычныя крыніцы паведамляюць пра існаванне ў VI—VIII стагоддзях камсараканскай школы мініяцюры<ref name="Лазарев В. Н.">{{кніга |аўтар = Лазарев В. Н. |частка= VI. 10. Искусство Армении |загаловак = История византийской живописи |спасылка= http://www.icon-art.info/book_contents.php?lng=ru&book_id=29&chap=7&ch_l2=10 |месца= М. |выдавецтва = Искусство |год= 1986}}</ref>. Ужо ў пачатку [[VIII стагоддзе|VIII стагоддзя]] [[Сцяпанас Сюнецы]] піша ''«тлумачэнні харанаў»''<ref name="Манукян"/>, у якіх тлумачыцца сэнс карыстаных колераў, жывёльных і раслінных матываў, асталёўваюцца іх эстэтычнае і сэнсавае значэнне. Цалкам ілюстраваныя кнігі захаваліся з [[IX стагоддзе|IX стагоддзя]]<ref name="Манукян"/>, гэта «Евангелле царыцы Млке» [[862]] года<ref name="Манукян"/> і два «Эчміядзінскія Евангеллі». Малярства гэтых рукапісаў адрозніваецца стылістычнай і арнаментальнай разнастайнасцю, ужываннем золата<ref name="Манукян"/>. З [[X стагоддзе|X стагоддзя]] хараны замяняюць «тэмп'ета» ці крыж са ступеністым пастаментам, пазней — «Ахвяраванне Аўраама», «Багародзіца з немаўлём» і евангелісты. Сярод ранніх ілюстраваных рукапісаў варта памянуць рукапіс [[986]] года<ref name="Лазарев В. Н."/>, які ілюстраваны харанамі, на асобным лісце — выявай крыжа. Рукапісы IX—X стагоддзяў галоўным чынам дзвюх катэгорый: створаныя з прафесійным майстэрствам і параўнальна простыя.

[[Файл:Gospel of King Gagik of Kars.jpg|thumb|left|230px|Цар [[Гагік Карскі]] і яго сям'я, мініяцюра XI стагоддзя з «Карскага Евангелля».]]

Аж да першай паловы [[XI стагоддзе|XI стагоддзя]] мініяцюры месціліся ў пачатку рукапісаў («Ліст Яўсевія», евангелісты і г.д.). Мініяцюры гэтага перыяду лінейныя, выкананы некалькімі «акварэльнымі» адценнямі, простымі «цесьмами». Евангелісты намаляваны якія стаяць (дзве ці чатыры фігуры). Найранейшыя ілюстраваныя рукапісы XI стагоддзя датуюцца [[1007]]<ref name="Лазарев В. Н."/><ref>Венецианское собрание, № 887</ref>, [[1018]]<ref>Матенадаран, № 4804</ref> і [[1033]] гадамі<ref name="Лазарев В. Н."/>. У «Евангеллі Вехапара» (X—XI стст.), апроч уласна ліставых ілюстрацый, ёсць таксама мноства ўнутрытэкставых ілюстрацый. Кожнае Евангелле пачынаецца з выявы евангеліста. Многія з гэтых мініяцюр выкананы з вялікім пачуццём колеру і рытму (Евангелле, [[1038]] г.). З другой паловы XI стагоддзя ўзвышаецца анійская школа рукапіснай кнігі, адным з самых вядомых помнікаў якой з'яўляецца «Евангелле Мугні». Мініяцюры гэтай групы адзначаюцца манументальнасцю і «фрэскавасцю», вылучаюцца багаццем ілюмінацыі ў выяве раслін, рэальных і міфічных істот і г.д.<ref name="Манукян"/>.

Многія з іх уяўляюць сабою энцыклапедыі, у тым ліку візантыйскіх і блізкаўсходніх выяўленчых матываў. Евангеллі пачынаюцца з выявы прысутных евангелістаў і тытульных лістоў, што атрымалі амаль кананічны выгляд. Тэматычныя выявы «Евангелля Мугні» следуюць харанам і часта малююцца адзіна. Надалей такі тып мініяцюрнага выканання сустракаецца ў Саргіса Піцака і прадстаўнікоў Гладзорскай школы.

З-за візантыйскай і сельджукскай агрэсіі многія армянскія царскія і [[нахарар]]скія дамы перасоўваліся ў заходнія правінцыі Арменіі, дзе ў цесным узаемадзеянні з візантыйскай культурай развівалася высокае мастацтва армянскай рукапіснай кнігі і мініяцюры («Евангелле Трапізона», «Евангелле Карса»). Тут візантыйскі ўплыў адзначаецца як у пластыку выяў, так і ў арнаментальных ілюстрацыях.

Упрыгожвання Евангелляў XII стагоддзі прасцейшыя, мініяцюр на біблейскія тэмы параўнальна малое. У гэты час канчаткова фармуецца тытульны ліст з адменнымі мініяцюрнымі арнаментамі. У другой палове XII стагоддзя фармуецца мастацтва ілюстрацыі ''танаканаў'' (адмысловыя царкоўныя складанкі і да т.п.). У гэтых буйных манускрыптах тэкст пачынаецца з выявы выявы героя ці аўтара «Жыцця», галоўнай ілюстраванай літарай і ''глхазардам''. Некаторыя рукапісы XII стагоддзя сваімі багатымі ілюстрацыям злучаны са школай кілікійскай армянскай мініяцюры.

Шэдэўрам армянскай мініяцюры XII стагоддзя лічыцца «Нарэк» [[1173]] года з чатырма партрэтамі [[Грыгар Нарэкацы|Грыгара Нарэкацы]]

Як адзначае адзін з найбуйнейшых спецыялістаў старажытнай іканаграфіі і мініяцюры [[Віктар Мікіціч Лазараў|В. М. Лазараў]], нягледзячы на стасункі з візантыйскай і сірыйскай культурай грунтам стылю армянскай мініяцюры заўсёды з'яўлялася мясцовая мастацкая традыцыя<ref name="Лазарев В. Н."/>.

=== Галерэя, IX—XII стагоддзі ===
<center>
<gallery caption widths="150px" heights="190px"> 
File:Christ on throne from Etchmiadzin gospel 989.jpg|«Эчміядзінскаe Евангеллe», [[989]] год
File:Mlke.jpg|«Евангелле царыцы Млке», IX стагоддзе
File:Евангелие Мугни.jpg|«Евангелле Мугні», [[1060]] год, [[Аванес Сандхкаванецы]]
File:Grigor Narekatsi 1.jpg|[[Грыгар Млічэцы]]. Партрэт Грыгара Нарэкацы. [[1173]] год
</gallery>
</center>

== XIII—XVII стагоддзі ==

=== Кароткі гістарычны нарыс. ===
[[Файл:David Anhaght.jpg|thumb|left|200px|[[Давід Анахт]], рукапіс 1280 года.]]

Новае адраджэнне мініяцюрнага малярства Арменіі плануецца з першай паловы XIII стагоддзя (да мангольскіх заваяванняў) і з апошняй чвэрці таго ж стагоддзя (мініяцюрныя школы [[Гладзор]]а і [[Васпуракан]]а). Адзін з найболей значных рукапісаў гэтага часу «Мшо чарынтыр» створаны ў [[1200]]—[[1202]] гадах Варданам Карнецы і Сцяпанасам. Дасягненні арнаментальнага мастацтва XII стагоддзя тут выяўлены ў найбольшай дасканаласці. У першай палове XIII стагоддзя буйным цэнтрам мастацтва рукапіснай кнігі робіцца Ані. Тут было створана «Евангелле Ахпата» ([[1211]] г.), у якім захавалася тэматычная мініяцюра «Уваход Хрыста ў Іерусалім». У гэты час жыў мініяцюрыст Ігнаціяс, працы якога (14 сюжэтных ліставых мініяцюр) адрозніваюцца лінейным стылем, празрыстасцю колераў і адценняў. Рукапіс з Ісфахана ўтрымвае 14 сюжэтных мініяцюр, якія адрозніваюцца эмацыйнай выразнасцю персанажаў, асабліва жаночых. У «Евангеллі перакладнікаў» [[1232]] года персанажы адрозніваюцца драматызмам, колеравыя адценні напружаны. З [[1224]]—[[1261]] гадоў вядомыя каштоўныя княскія рукапісы з [[Хачэнскае княства|Хачэна]] ([[Нагорны Карабах]]), якія сваім мастацкім выкананнем блізкія Евангеллям Ігнаціяса і Ахпата. Сваёй раскошай і мастацкімі асаблівасцямі адрозніваецца «Евангелле Ерзнка» [[1269]] года. Майстры мініяцюрнай школы Гладзора канца XIII-га, сярэдзіны XIV стагоддзя Маціёс, [[Мамік]], Тарос Таранацы, Аваг, адрозніваюцца мастацкім стылем, і кожны адмыслова носіць уплыў кілікійскай мініяцюрнай школы. Мамік, быўшы таксама архітэктарам і скульптарам, стварыў адмысловыя мініяцюрныя тыпажы, намаляваўшы персанажаў больш шматплана, чым прадстаўнікі кілікійскай школы. Ужо ў 1320-гг. Саргіс Піцак адраджае ўсе віды тэматычнай мініяцюры, яго творчасць характарызуюць сіметрычныя кампазіцыі, плоскасцевы геаметрызаваны стыль і г.д.. Тарос Таранацы ў сваіх ''харанах'' і ілюстрацыях тытульных лістоў укараняў незвычайныя, мелыя найстаражытнейшыя мастацкія карані арнаментальныя матывы. У яго мініяцюрах горы і рэкі «рухомыя», поўныя ўнутранага жыцця, твары людзей намаляваны лірычна. Вельмі напружаным намаляваў унутраны свет сваіх герояў мініяцюрыста Аваг, які працягнуў некаторыя традыцыі кілікійскай школы 70—80-гг XIII стагоддзя. Найранейшыя армянскія мініяцюры са свецкім утрыманнем пішуцца, галоўным чынам, з XIII стагоддзя<ref name="Armenian Studies"/>. Працяг традыцыі гладзорскай мініяцюрнай школы адзначаецца ў [[Тацеў, манастыр|Тацеве]], дзе [[Грэгар Татэвацы]] пісаў таксама тлумачэнне да малюнкаў ''харанаў'', а ў [[1378]] годзе сам ілюстраваў адно Евангелле. У ім захаваны мастацкія тыпажы Тараса Таранацы, аднак менш выразныя.

[[Файл:Annunciation from 13th century Armenian Gospel.jpg|thumb|right|150px|Мініяцюра, XIII стагоддзе, [[Кілікійскае армянскае царства|Кілікія]].]]

З уторай палове XIV стагоддзя, у звязку з стратай армянскім народам нацыянальнай дзяржаўнасці, армянская культура часова развіваецца больш у [[Армянская дыяспара|дыяспары]] — [[Італія]], [[Крым]], [[Канстанцінопаль]] і г.д.. У самай Арменіі каштоўныя рукапісы працягвалі стварацца ў [[Сюнік]]у і [[Бардзр Айк]]у (Высокая Арменія). У апошнім асабліва заўважаецца ўплыў візантыйскага «палеа лагічнага» майстэрства. Мініяцюрныя традыцыі Высокай Арменіі проста працягваюць армянскія мініяцюрысты Крыма — Грэгар Сукіясанц, Нацер і яго сын Аветыс, [[Нігагаяс Цахкарар]] і іншыя.
У Сярэднявеччы былі створаны асаблівыя кіраўніцтвы па выяўленчым мастацтве — «Паткерусуйцы». Найстаражытнейшая з захаваных рукапісаў — «Паткерусуйц» ставіцца да XV—XVI стст.<ref>{{артыкул|аўтар = А. Мирзоян.|загаловак = Армянская миниатюра|спасылка = http://www.bvahan.com/armenianway/AW/Tatevatsi_Anonym_Painter_Syiniq/Grigor_Tatevatsi_Rus/Notes_Rus.html|выданне = |тып = Альбом|месца = Ер.|год = 1987|archiveurl = https://web.archive.org/web/20160304193142/http://www.bvahan.com/armenianway/AW/Tatevatsi_Anonym_Painter_Syiniq/Grigor_Tatevatsi_Rus/Notes_Rus.html|archivedate = 4 сакавіка 2016}}</ref>. Сярод армянскіх мініяцюрыстаў эпохі адрозніваецца таксама [[Акоп Джугаеци]] (XVI—пачатак XVII стагоддзя), які паводле версіі некаторых гісторыкаў лічыцца апошнім буйным армянскім мініяцюрыстам. Узнікненне [[Гісторыя армянскага друкарства|армянскага друкарства]] і [[Станковае малярства|станковага малярства]] мелі негатыўную ролю для далейшага развіцця сярэднявечнай мініяцюры.

=== [[Кілікійскае царства|Кілікійская]] школа ===
{{Гл. таксама|Кілікійская армянская дзяржава}}
[[Файл:Gospel 1260.jpg|thumb|right|150px|Мініяцюра, [[1260]] год.]]
Армянская мініяцюра і кніжнае мастацтва XIII стагоддзя найбольшага развіцця дасягае ў [[Кілікійскае царства|Кілікіі]]<ref name="Armenian Kingdom of Cilicia"/>. Кілікійксая школа была сфармавана ў XII стагоддзі, праіснаваўшы да 80-гг. XIV стагоддзя. У гэты перыяд у ''грачтунах'' Дразарка, Скеўры, Акна, Грнера, Бардзраберда працавалі таленавітыя мастакі [[Грэгар Млічэцы]], Кастандзін, Вардан, Кіракас, Аванес, [[Тарос Раслін]], Грэгар Піцак, Саргіс Піцак, [[Аванес Аркаехбайр]]. Найстаражытнейшыя рукапісы гэтай школы галоўным чынам з Дразарка. З другой паловы XII стагоддзя адзін з цэнтраў кілікійскай школы мініяцюры робіцца Скеўра, дзе былі фармаваны яго асноўныя прынцыпы. Вядомыя імёны трох мініяцюрыстаў са Скеўры — гэта Вардан, Кастандзін і Грэгар Млічэцы. Вядомы рукапіс Млічэцы — «Кніга скрушных спеваў» Нарэкацы, ілюстраваная ў 1173 годзе. Да 1193 года ставіцца [[Львоўскае Евангелле]] (у армянскай традыцыі — «Евангелле Скеўры») таго ж мініяцюрыста. У апошняй працы ўжо больш адчувальныя новыя характэрныя рысы кілікійскай армянскай мініяцюры. Гэта школа зноў адрадзілася пасля кіравання [[Хетум I|Хетума I]]-га, у другой палове XIII стагоддзя, чаму папярэднічаў параўнальны заняпад першай паловы таго стагоддзя.

Пачатак развіцця ''грчатунаў'' [[Ромкла|Ромклы]] адносіцца да 60-гг. XII стагоддзя. Найстаражытнейшы ілюстраваны рукапіс з Ромклы — Евангелле [[1166]] года. Горад Ромкла робіцца цэнтрам развіцця кілікійскай школы мініяцюры ў другой палове XIII стагоддзя. Гэта развіццё цесна злучана з дзейнасцю каталікоса Кастандзіна I Бардзрабердцы. Першы майстар гэтай школы — Кіракас. Большая частка рукапісаў Ромкла (у тым ліку [[Тарос Раслін|Тароса Расліна]]) была створана на заказ кілікійскага каталікоса. Разам з Кіракасам яшчэ адным майстрам мініяцюры 40—60-гг. XIII стагоддзя быў Аванес. Захаваліся значная колькасць рукапісаў невядомых мастакоў другой паловы стагоддзя. Хоць сістэма ілюстравання Евангелляў змянілася нязначна, істотна ўзбагаціўся іх тэматычны і арнаментальны ахоп. Тарос Раслін дае новыя іконаграфічныя пераводы евангелічным тэмам. Яго высокія класічныя працы ажыўляюцца тым, што мініяцюрыст скарыстаў рэальных тыпажаў і твараў для стварэння евангелічных выяў. ''Хараны'' і сцэны суправоджаны выявамі біблейскіх прарокаў. Рослін развівае колер да найтанчэйшых адценняў, выкарыстоўвае багатыя празрыстыя тоны, надае персанажам незвычайную натуральнасць. Тарос Раслін і наступныя прадстаўнікі кілікійскай прыдворнай школы шмат у чым апярэдзілі італьянскую [[трэчэнта]] XIV стагоддзя. У «Евангеллі царыцы Кран» ([[1272]] г.), «Евангеллі прынца Васака», «Лекцыянарый Хетума II» ([[1286]] г.) і іншых працах 1280-гг. аўтар сінтэзаваў выяўленчыя метады армянскай і іншых культур. Мастакі таго часу развіваюць стыль Расліна ўбок некаторай драматызацыі выяў. Бліскучымі ўзорамі біблейскай ілюстрацыі з’яўляюцца Бібліі школы Аванеса Аркаехбайра [[1263]]—[[1266]] і [[1270-я|1270 гадоў]], а таксама «Біблія цара Гетума» [[1295]] года. Аднак у цэлым, пасля падання Ромкла (тут знаходзіўся пасад каталікоса) ў [[1292]] годзе, кілікійская мініяцюрная школа трывае заняпад, тэматычныя мініяцюры амаль не ствараюцца.

=== Галерэя, XIII—XV века ===
<center>
<gallery caption widths="170px" heights="170px"> 
File:LevonKeran.jpg|Мініяцюра Тароса Расліна, 1262 год
File:Portrait of Levon V in manuscript of Armenian translation of Assises d'Antioche.jpg|Мініяцюра Саргіса Піцака, 1331 год
File:Kilikiayi-hayoc-hetu-19850.6.jpg|[[Аванес Аркаехбайр]], «Знішчэнне Пекла»
File:The Gospels (MS2743).jpg|Мініяцюра Грыгара, 1232 год
Файл:Red sea passage.jpg|Мініяцюра Тароса Расліна, [[1266]] год
</gallery>
</center>
<center>
<gallery caption widths="170px" heights="170px"> 
File:Vasak and his sons kneeled before Christ.jpg|Мініяцюра з Евангелдя прынца Васака, 1270 год
Файл:Armenian miniature, Psalms book of Levon G, 1283. The British Library, Inv. Nr. Or. 13804.jpg|Мініяцюра 1283 года, [[Брытанская бібліятэка]]
File:ArmenianArchibishopJean1287.jpg|Манускрыпт, 1287 год
File:The Gospels (MS6305).jpg|Евангелле XIV стагоддзя, мініяцюрыст Грыгар
Файл:Vartanantz.jpg|[[Аварайрская бітва]], мініяцюра XV стагоддзя
</gallery>
</center>

=== [[Гладзор]]ская школа ===
[[Файл:Toros Taronatsi.jpg|thumb|left|200px|Мініяцюра [[Тарос Таранацы|Тароса Таранацы]], Гладзор, [[1323]] год.]]

Гладзорская школа мініяцюры<ref name="Richard G. Hovannisian,43—44">{{кніга |аўтар= Richard G. Hovannisian. |загаловак     = The Armenian people from ancient to modern times: the fifteenth century to the twentieth century |спасылка= http://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=P8jNK7iNHmcC&oi=fnd&pg=PR6&dq=%22armenian+miniature%22&ots=SYG-v7Aleo&sig=LJAbtUeMpRH4cypk9J7SVZSa_4w#v=onepage&q=armenian%20miniature&f=false|выдавецтва= Palgrave Macmillan
 |год= 1997 |том = 1 |старонкі = 43—44 |isbn = 0312101686, 9780312101688}}</ref><ref>{{кніга |аўтар = Аветисян А.Н.  |загаловак  = Гладзорская школа армянской миниатюры |месца   = Ер. |год  = 1971}} {{ref-hy}}</ref> развівалася ў манастыры Гладзор у ''грачатуне'' Гладзорскага ўніверсітэта<ref name="Казарян">{{артыкул| аўтар=А. Ю. Казарян. | загаловак= Вайоц-Дзор| спасылка= http://www.pravenc.ru/text/153851.html| выданне= Православная энциклопедия| месца = {{М.}}| год = 2003| том = 6| старонкі = 498-499}}</ref> з канца XIII-га да сярэдзіны XIV стагоддзя. У выніку мангольскіх нашэсцяў культурнае жыццё Арменіі перажывае часовы заняпад і толькі ў канцы XIII стагоддзя дзякуючы княскім дамам [[Сюнік]]а Арбелян і Прашан атрымоўваецца зноў рэанімаваць творчае жыццё краіны<ref>{{кніга |аўтар = Thomas F. Mathews, Alice Taylor, J. Paul Getty Museum. |частка  =  |загаловак      = The Armenian Gospels of Gladzor: the life of Christ illuminated |спасылка = http://books.google.am/books?id=YdBSSAvovlgC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false
 |выдавецтва= Getty Publications |год = 2001 |старонкі = 27}}:''«When the Orbelians served under the Mongols, Siunik' was a refuge where Armenian culture flourished.»''</ref>. Ужо ў пачатку XIV стагоддзя Сюнік з'яўляўся найважнейшым цэнтрам мастацкай творчасці Арменіі<ref name="Thomas F. Mathews, Roger S. Wieck. ">{{кніга |аўтар=Thomas F. Mathews, Roger S. Wieck. |частка= |загаловак=Treasures in Heaven: Armenian Illuminated Manuscripts |спасылка= |адказны= |выданне= |месца= |выдавецтва=Pierpont Morgan Library |год=1994 |том= |старонкі=91}}:''«The most important artistic centers of early-fourteenth-century Armenia were in Siwnik', a mountainous area extending south and east of the central Armenian plateau of Ayrarat.»''</ref>. Гладзорская школа мініяцюры ахапляе 60-гадовы перыяд. Раннія прадстаўнікі гэтай школы Аванес і Матэвос (Евангелле, 1292<ref>{{кніга |аўтар= Thomas F. Mathews, Alice Taylor, J. Paul Getty Museum. |загаловак      = The Armenian Gospels of Gladzor: the life of Christ illuminated |год  = 2001 |старонкі = 18 |isbn= 0892366265, 9780892366262}}</ref>). Сярод бачных прадстаўнікоў — [[Мамік]] і [[Тарос Таранацы]]<ref>[http://www.armenica.org/cgi-bin/armenica.cgi?219617306095646=2=la=1====laz0001  The Bible MS206]</ref>, пакінулі значны след у гісторыі армянскай сярэднявечнай культуры. Адна з лепшых прац апошняга — «Біблія [[Есаі Нчэцы]]», створана ў 1318 годзе<ref>Эмма Корхмазян. [http://vsprogress.ru/page/?p=28 Самобытные армянские художники XIII—XIV веков. Торос Таронаци] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20130617070715/http://vsprogress.ru/page/?p=28 |date=17 чэрвеня 2013 }}</ref>. Мініяцюрысту Аваку прыналежыць ілюстрацыя Евангеллі 1329 года<ref name="Казарян"/>. У арнаментальных матывах, быўшы пад моцным уплывам кілікійскай школы, мастакі Гладзора ў многіх элементах выяўляюць значную самастойнасць стылю. Адной з асаблівасцей гэтай школы — адмысловая палітра колеру. Тут сустракаюцца майстэрскія мастацкія рашэнні, у прыватнасці ўнікальны сінтэз чорнага і залацістага колераў. Традыцыі кілікійскай мініяцюры ў Гладзоры былі развіты адмыслова, прылягаючы таксама да прагрэсіўнага «палеа лагічнага» мастацтва таго часу. Характэрныя рысы гэтага развіцця больш за ўсё заўважныя ў другім этапе развіцця гладзорской школы мініяцюры, у працах малодшых майстроў. Надалей, традыцыі гладзорской школы працягнуліся таксама ў розных культурных цэнтрах сярэднявечнай Арменіі. Калі майстры Гладзора ўжыццявілі мастацкую апрацоўку і сінтэз розных мініяцюрных школ Арменіі, то некаторыя з іх простых вучняў пакінулі след у гісторыі армянскай мініяцюры толькі паўторам мастацкага стылю настаўнікаў. Гладзорская школа мініяцюры з'яўлялася той часткай сярэднявечнага армянскага кніжнага мастацтва, якое больш за ўсё насіла ўплыў манументальнага і іншых відаў мастацтваў (Мамік і Матевос былі таксама архітэктарамі і скульптарамі).

=== [[Васпуракан]]ская школа ===
[[Файл:TsnundGnunetsi.jpg|thumb|right|150px|[[Закарыя Гнунецы]], «Нараджэнне і глыбокая пашана вешчуноў», XVI стагоддзе.]]
Васпураканская школа мастацкай мініяцюры<ref>{{кніга |аўтар = Закарян Л. Д.|загаловак = Из истории Васпураканской миниатюры |месца = Ер. |год = 1980}}</ref> з'яўлялася самым вялікай і даўгавечнай у гісторыі армянскай мініяцюры. Часам завецца Ванскай школай<ref name="Всемирная история">{{кніга |загаловак = Всемирная история. Энциклопедия. Глава XXXVII. 3|месца= М. |год = 1957 |том = 3}}{{oq|ru|В Армении из памятников светского зодчества необходимо отметить караван-сараи, дворец Саргиса в Ани и дворец Сахмадина в Мрене (XIII в.). В церковной архитектуре этого периода новшеством являлись колокольни и обширные залы-притворы церквей, так называемые жаматуны, служившие и для собраний светского характера. В Армении в XIII—XIV вв. в монастырях Гладзоре, Ахпате, Санаине, Татеве и др. продолжали действовать старинные высшие школы, где преподавались светские науки. Из армянских историков этого времени наибольшее значение имели Киракос Гандзакский и Вардан Великий (XIII в.), оставившие ценные сведения о социальном строе и быте монголов, их завоеваниях и приёмах управления. Степаннос Орбелян, автор истории княжества Сюник, собрал большое количество социально-экономического материала (начало XIV в.); Товма (Фома) Мецопский (XV в.) написал историю Армении в период владычества Тимура и его преемников. В монастырях сохранялись библиотеки и мастерские по переписке книг, а также мастерские живописцев. Особенно высоким искусством отличалась Ванская школа миниатюристов (XIV в.). К числу величайших армянских поэтов принадлежал Фрик (XIII в.), стихи которого проникнуты гневным обличением монгольских ханов, иноземных и местных феодалов, угнетавших народ, а также лирический поэт Константин Ерзнкайский (около 1250—1340), гуманист и передовой мыслитель, автор замечательной поэмы «Весна». }}</ref>, ад назвы цэнтральнага горада Васпуракана, горада [[Ван (горад)|Ван]]. Рукапісы, асабліва XIII—XIV стагоддзяў, сваім мастацкім стылем процілеглыя традыцыям тонкай мастацкай школы Кілікіі. Тут пераважае прасцейшы стыль і лінейна-арнаментальны падыход. Мастацкі стыль больш архаічны, персанажы франтальныя. Першыя цэнтры гэтай школы фармаваліся на поўначы Васпуракана — Арчэш, Арцке, [[Мурадые|Беркры]]. У позным Сярэднявеччы плануюцца змены ў стылявых і вобразных падыходах мініяцюрыстаў. Бачныя майстры часу — Сімяон Арчышэцы, Хачэр, Авісан, Мелікседек, Вардан Арцкецы, Сцяпанас. Сярод асаблівасцей мініяцюрнай тэхнікі XIII—XIV стагоддзяў адзначаецца цікавасць да дэкаратыўна-плоскасцевых формаў. Мастакі-мініяцюрысты дасягаюць расчыненні тэмы, унутранага драматызму як артыстызмам рыскі і колеру, так і кароткімі і яснымі формамі, аж да выкарыстання семантычных і сімвалічных знакаў. Першачарговае месца даецца адной з асаблівасцей сярэднявечнага мастацтва — рознамаштабнасці. Васпураканская школа мініяцюры сваім мастацкім і стылявым адзінствам у цэлым носіць рэлігійна-дагматычны характар, значна напоўненае мясцовым нацыянальным «мастацкім фальклорам». Адраджэннем гэтай школы лічыцца прамежак ад 40—50-гг. XIV стагоддзя да XVI стагоддзя ўлучна. Бурна развіваюцца такія цэнтры рукапіснага мастацтва, як Абак, [[Ахтамар]], Мецоп, Лім, Вастан, Вараг, [[Ахлат|Хлат]], [[Ван (горад)|Ван]], і г.д.. У гэты перыяд быў фармаваны асаблівы стыль гэтай школы. Адным з першых майстроў школы робіцца Кіракас Агбакецы, яму вынікае Закарыя Ахтамарцы. Вялікай папулярнасці дасягаюць мініяцюрысты Вастана, сярод якіх найболей бачны майстар Тарун Цахкох. Яго паслядоўнікі — Туман, Сабаках, [[Грыгар Хлатэцы]], Аствацатур Абега і інш.. Адзін з буйных цэнтраў гэтай школы быў Хзан, дзе захаваліся свае асаблівыя традыцыі да самага канца XVI стагоддзя. Тут чынілі таленавітыя мініяцюрысты Рстакес, Аванес Хізанцы, Мкрціч (40—70-гг. XV ст.), Аванес (XV ст.), Хачатур (XV ст.) і інш. Дзейнасць мастакоў Багеша (і ўскрайкавых культурных цэнтраў) пачынаецца параўнальна позна — XVI—[[XVII]] стст.. Характэрныя рысы васпураканской школы мініяцюры больш выяўлены ў лепшых працах другой паловы XIV стагоддзя і XV стагоддзі ў цэлым. Гэты стыль моцна адрозніваецца дэкаратыўна-арнаментальным абліччам. З канца XV-га — пачатку XVI стагоддзя традыцыйны стыль школы пачынае змяняцца. Асобныя мастакі (Мінас, Ісраэль Ярэц, Карапет Беркрецы, Карапет Ахтамарцы (XV у.), [[Закарыя Гнунецы]], Вардан Багішчэцы, Хачатур Хізанцы (XVI ст.) яшчэ захоўвалі дух і мысленне сярэднявечнай армянскай мініяцюры, аднак ужо з XVII стагоддзя пад уплывам асабліва еўрапейскай кніжнай ілюстрацыі стыль і мастацкае мысленне значна змяняюцца. У той ці іншай ступені дзейнасць васпураканская школа працягнулася да [[XVIII стагоддзе|XVIII стагоддзя]].

=== [[Тацеў, манастыр|Тацеўская]] школа ===
[[Файл:Artist - Grigor Tatevatsi, 1378.jpg|thumb|right|150px|Мініяцюра Грэгара Татэвацы, [[1378]] год.]]
Дзеяла ў [[Тацеўскі ўніверсітэт|Тацеўскім універсітэце]] ў вобласці Сюнік, якія сталі тады найважнейшыым цэнтрам мастацкай творчасці Арменіі<ref name="Thomas F. Mathews, Roger S. Wieck. "/>. Паводле гістарычных крыніц у Тацеве выкладалася мастацтва майстэрства і кніжнай ілюстрацыі<ref name="АСЭ"/>. Захаваліся параўнальна малалікія, але каштоўныя мініяцюры гэтай школы XIV—XV стагоддзяў<ref name="Richard G. Hovannisian,43—44"/><ref>{{кніга |аўтар = Marshall Cavendish. |загаловак = World and Its Peoples: The Middle East, Western Asia, and Northern Africa
 |спасылка   = http://books.google.com/books?id=j894miuOqc4C&pg=PA770&dq=armenian+miniature+Tatev&as_brr=3&ei=SKINS9unGaLqygT-gJ2IAw&hl=ru#v=onepage&q=armenian%20miniature%20Tatev&f=false |выдавецтва= Marshall Cavendish |год = 2006 |старонкі = 770}}</ref> (у Тацеве мініяцюрная школа існавала ўжо ў IX стагоддзі<ref name="Лазарев В. Н."/>). Тут працягнуты лепшыя традыцыі гладзорскай школы мініяцюры<ref name="Казарян"/>. Адзін з прадстаўнікоў тацеўскай школы — [[Грыгар Татэвацы]], які ў [[1378]] годзе ілюстраваў Евангелле<ref>{{артыкул|аўтар= A. Mirzoyan.|загаловак= Armenian miniature|спасылка= http://www.bvahan.com/armenianway/aw/Tatevatsi_Anonym_Painter_Syiniq/Grigor_Tatevatsi_Eng/Grigor_Tatevatsi_Eng.html|месца= Er.|год= 1987|archiveurl= https://web.archive.org/web/20160304201422/http://www.bvahan.com/armenianway/aw/Tatevatsi_Anonym_Painter_Syiniq/Grigor_Tatevatsi_Eng/Grigor_Tatevatsi_Eng.html|archivedate= 4 сакавіка 2016}}:"'' Grigor Tatevatsi began his work as a scribe. Numerous manuscripts have survived with colophons written by him. However, his name as an illuminator is mentioned only once, in the Gospel illustrated at the Tatev Monastery in the year 1378. […] The colophons surviving, as well as general features of the miniatures created in 1378 served as the basis for art historians to make the statement that; all the miniatures made that year had been done by one and the same master, Grigor Tatevatsi.'' "</ref>. Апошні ў сваіх працах шматкроць разглядае пытанні эстэтыкі, прынцыпы якіх сам ужываў у сваіх мастацкіх працах<ref name="АСЭ"/>. Майстэрства Татэвацы выяўляецца ўнікальнай палітрай, дзе пераважаюць ярка-чырвоны і сінія колеры спалучаныя з карычневымі і жоўтымі адценнямі. Яго твор адрозніваецца манументальнасцю і захаванасцю прапорцый фігур. Твары людзей выкананы вельмі тонка і выразна<ref name="АСЭ">{{артыкул| аўтар= | загаловак= Армянская советская энциклопедия| арыгінал= | спасылка= | аўтар выдання= | выданне= | тып= | месца= | выдавецтва= | год= |выпуск= |том=11 |нумар= | старонкі=542—543| isbn= }} {{ref-hy}}</ref>. Адзін з лепшых майстроў пачатку XV стагоддзя — Айрапет (згадваецца таксама імем Нагаш Айрапет). Захавалася частка ілюстраванага ім Евангелля [[1407]] года<ref>Матенадаран, № 923</ref>. Захавалася таксама «[[Айсмавурк]]» Айрапета<ref>Матенадаран, № 7361</ref>. Шматкаляровыя малюнкі мастака — спелыя тварэнні мініяцюрнага мастацтва, адрозніваюцца маляўнічасцю адценняў і вытанчанасцю. У канцы XV стагоддзя ў Тацеве дзеяў мініяцюрыст Абраам. Развіваючы традыцыі Тацеўскай і Гладзорскіх школы мініяцюры ён насіў уплыў творчасці Тароса Таранацы. У Тацеве былі ілюстраваны таксама рукапісы без тэматычных мініяцюр. Тацеўская школа мініяцюры праіснавала каля 50 гадоў, пакінуўшы значны след у гісторыі армянскай мініяцюры.

=== Галерэя, XV—XVII стагоддзі ===

<center>
<gallery caption widths="150px" heights="190px">
File:Commentary to David's psalms - portrait of Grigor Tatevatsi 1449.jpg|Партрэт [[Грыгор Татэвацы|Грыгора Татэвацы]], [[1449]] год 
File:Malnazar - The Creation of the World - Google Art Project.jpg|Стварэнне свету. Мініяцюрыст Малназар, 1637—1638 гады
File:Gospel, Isfahan, 1610.jpg|Мініяцюра [[Акоп Джугаецы|Акопа Джугаецы]], [[1610]] год
File:Bible, Ilov, 1619.jpg|Мініяцюра Хазара Бабердцы, [[1619]] год
</gallery>
</center>

=== Крымская армянская мініяцюра ===
[[Файл:Gospel, Surkhat, 1332.jpg|thumb|left|220px|Мініяцюра Грэгара Сукіясанц, Сурхат, [[1332]] год.]]

Пасля паслаблення і распаду армянскай дзяржаўнасці, Крым робіцца адным з цэнтраў развіцця армянскай культуры<ref name="Richard G. Hovannisian"/>. У армянскіх цэрквах і манастырах Крыма былі напісаны і ілюстраваны сотні рукапісаў (паводле некаторых дадзеных да 500<ref name="Richard G. Hovannisian">{{кніга |аўтар= Richard G. Hovannisian. |загаловак     = The Armenian people from ancient to modern times: the fifteenth century to the twentieth century |спасылка= http://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=P8jNK7iNHmcC&oi=fnd&pg=PR6&dq=%22armenian+miniature%22&ots=SYG-v7Aleo&sig=LJAbtUeMpRH4cypk9J7SVZSa_4w#v=onepage&q=armenian%20miniature&f=false |выдавецтва= Palgrave Macmillan
 |год= 1997 |том = 1 |старонкі = 57 |isbn = 0312101686, 9780312101688}}</ref>), з якіх 300 цяпер захоўваюцца ў [[Матэнадаран]]е. У мастакоў крымскай школы армянскай мініяцюры<ref name="Корхмазян Э.М.">{{кніга |аўтар= Корхмазян Э.М. |загаловак = Армянская миниатюра Крыма (ХIV-ХVII вв.) |месца = Ер. |год= 1978}}</ref> ярка заўважныя ўсе асновы і традыцыі мініяцюрнага мастацтва Арменіі (асаблівы ўплыў зрабіла кілікійская школа, а таксама традыцыі мастацкай мініяцюры [[Байбурт]]-[[Эрзурум]]скай вобласці<ref name="Richard G. Hovannisian"/>). Армянскія мініяцюрысты ствараюць высокапрафесійнае мастацтва, скарыстаючы адмысловыя спалучэнні рыскі і шматкаляровасці. Класічны залацісты фон, часта замяняўся цёмна-сінім, што здраджвала мініяцюрам асаблівую выразнасць і неспасціжнасць. Найболей важнымі цэнтрамі армянскага кніжнага мастацтва з'яўляліся Кафа (цяпер [[Феадосія]]) і Сурхат (цяпер [[Стары Крым]]). Тут чынілі Грэгар Сукіясанц, Аракел, Аветыс, Сцяпанас і інш.. Пасля захопу татарамі Крыма ў XV стагоддзі, армянскае культурнае жыццё перажывае некаторы заняпад. Новы росквіт армянскага мініяцюрнага мастацтва плануецца з XVII стагоддзя. Сярод найболей вядомых майстроў эпохі былі Нагаш Эолу, Нікагаяс Цахкарар, Хаспет, і інш.

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* ''Weitzmann K.'' Die Armenische Buchmalerei des X und beginneden XI Jh. Bamberg, 1933
* ''Der-Nersessian S.'' Manuscrits arméniens illustres des XIIe, XIIIe et XIVe siècles de la bibliothèque des Peres Mekhitharistes de Venise. P., 1937. 2 vol.
* ''Der-Nersessian S.'' The Chester Beatty Library: A Catalogue of the Armenian Manuscripts. Dublin, 1958. 2 vol.
* ''Der-Nersessian S.'' Armenian Manuscripts in the Freer Gallery of Art. Wash., 1963
* ''Der-Nersessian S.'' Armenian Manuscripts in the Walters Art Gallery. Baltimore, 1973
* ''Der-Nersessian S.'' La miniature arménienne ou XIIIе siècle: Le grand Arménie et les miniatures actualisées de Margare // Archeologia. Brux., 1979. N 126. janv. P. 20-22
* ''Djanachian P. M.'' Miniatures arméniennes . Venise, 1970
* ''Sanjian A. K.'' A Catalogue of Medieval Armenian Manuscripts in the United States. Berkely, 1976
* ''Buschhausen H., Buschhausen Hel.'' Armenische Handschriften der Mechitharisten Congregation in Wien. Wien, 1981
* ''Narkiss B.'' Armenian Art Treasures of Ierusalem. Jerusalem, 1979
* ''Thierry M., Donabedian P.'' Les arts Arméniens. P., 1987
* ''Mathews T. F., Sanjian A. K.'' Armenian Gospel Iconography: The Tradition of the Glajor Gospel. Wash., 1991
* ''Mathews T. F., Wieck R.'' Treasures in Heaven, Armenian Illuminated Manuscripts. N. Y., 1994
* ''Kévorkian R. H., Ter-Stépanian A.'' Manuscrits arméniens de la Bibliothèque Nationale de France: Catalogue. P., 1998
* ''Дрампян Р.'' Армянская миниатюра и книжное искусство // Очерки по истории искусства Армении. М.; Л., 1939
* ''Дурново Л. А.'' Очерки изобразительного искусства средневековой Армении. М., 1979
* ''Измайлова Т. А.'' Армянская миниатюра XI в. М., 1979
* ''Казарян В., Манукян С.'' Матенадаран. Армянская рукописная книга VI—XIV веков. М., 1991. Т. 1

== Гл. таксама ==
{{commonscat|Armenian manuscripts}}
* [[Культура Арменіі]]
* [[Выяўленчае мастацтва Арменіі]]
* [[Матэнадаран]]

== Спасылкі ==
* [https://w012.wordpress.com/arts Armenian Illuminated Manuscripts - "Հայկական մանրանկարչություն"]
* [http://armenianstudies.csufresno.edu/iaa_miniatures/ms_list.aspx IAA Index of Armenian Art] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20071201081555/http://armenianstudies.csufresno.edu/iaa_miniatures/ms_list.aspx |date=1 снежня 2007 }}
* [http://www.matenadaran.am/v2_1/ Официальный сайт Матенадарана] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100523142756/http://www.matenadaran.am/v2_1/ |date=23 мая 2010 }}
* {{артыкул|аўтар = Измайлова, Т. А.  |загаловак = Сюникская школа армянской миниатюры второй половины XIII—начала XIV вв
 |спасылка   = http://hpj.asj-oa.am/3026/1/1978-2(182).pdf |мова =  |выданне  = Историко-филологический журнал |тып =  |год = 1978 |том =  |нумар= 2 |старонкі = 182-190 |doi=  |issn= }}

[[Катэгорыя:Выяўленчае мастацтва Арменіі]]
[[Катэгорыя:Армянская мініяцюра| ]]
[[Катэгорыя:Мастацтва Арменіі]]
[[Катэгорыя:Культура Арменіі]]
[[Катэгорыя:Мініяцюра]]