Прагляд зыходнага тэксту старонкі Бортніцтва

[[Выява:Bee-treeState museum of folk architecture and life.JPG|right|thumb|250px|Борці ў [[Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту|Беларускім дзяржаўным музеі народнай архітэктуры і побыту]]]]

'''Бортніцтва''' — лясное [[пчалярства]], заснаванае на ўтрыманні пчол-баровак у штучных дуплах — борцях. Адзін з найбольш старадаўніх промыслаў. Пачатковая форма культурнага [[пчалярства]].

== Гісторыя ==
[[Выява:Cueva_arana.svg|left|thumb|140px|Бортніцтва. Выява ў Павучынай пячоры ([[Іспанія]]), 8 — 6 тысячагоддзі да н.э.]]
Развілося бортніцтва з дзікага пчалярства, калі [[чалавек]] выпадкова (збіральніцтва), а пазней свядома (паляванне за [[мёд]]ам) знаходзіў пчаліныя гнёзды ў дуплах [[дрэва]]ў, знішчаў агнём пчол і забіраў мёд. Станаўленне бортніцтва як промыслу адбылося ў [[I]] ст. н.э. Пераход да класічнай формы бортніцтва адбыўся са з’яўленнем жалезных прылад працы. На тэрыторыі Беларусі і ў суседніх раёнах было найбольш пашырана ў [[X]]—[[XVII]] ст., месцамі, асабліва на [[Палессе|Палессі]], захавалася да пачатку [[XX]] ст.

Найчасцей выкарыстоўвалі натуральныя борці — дуплы дрэў. Штучныя борці выдзёўбвалі ў тоўстых ствалах дрэў на вышыні ад 4 да 15 м. Пазней рабілі вуллі-калоды, якія прывязвалі да дрэва або ставілі на дашчаныя палаткі. Каб залучыць пчол, новыя борці ці вуллі з сярэдзіны акраплялі настоем духмяных траў або мёдам, у борці клалі воск ці пустыя соты. Для аховы ад драпежнікаў (куніц, асабліва мядзведзяў) майстравалі вакол дрэва памост з вострымі зубцамі, у дрэва забівалі нажы і інш. 3 развіццём земляробства і высечкай лясоў бортніцтва саступіла месца пасечнаму пчалярству. Блізкія да бортніцтва метады пчалярства існавалі ў многіх народаў свету, захаваліся ў асобных плямёнаў y малаабжытых раёнах Паўднёвай Амерыкі, Афрыкі, Паўднёвай Азіі.

Як самастойны від ляснога промыслу бортніцтва прайшло 3 этапы развіцця:
* ахова і догляд дзікіх пчол у знойдзеных дуплах
* свядомае ўтрыманне заселенага рою ў прыстасаваных пад борці натуральных дуплах
* развядзенне і ўтрыманне рою ў адмыслова зробленых борцях

Свайго росквіту яно дасягнула ў [[X]]—[[XII]] ст. Яго ахоўвала звычаёвае, а пазней і «пісанае» права. [[Статут ВКЛ 1588 года]], напрыклад, за крадзеж мёду з борцей прадугледжваў пакаранне ад штрафу да смяротнага прысуду. У сярэднія вякі бортнікі на Беларусі часта аб’ядноўваліся ў бортныя цэхі — карпаратыўна- прафесійныя аб’яднанні з шырокімі правамі самакіравання (вядомы з [[XIV]] ст.). У гарадах і мястэчках у такія цэхі аб’ядноўваліся бортнікі з мяшчан і дробнай шляхты. Вытворчая дзейнасць і побыт цэхаў рэгламентаваліся статутам, зацверджаным гарадской радай. Пры паступленні ў цэх бортнікі прымалі прысягу на адданасць, паслухмянства, захоўванне сакрэтаў і выкананне патрабаванняў бортнай юрысдыкцыі. Узначальвалі цэхі выбраныя на штогадовых агульных сходах бортны стараста, [[падсудак]] і [[пісар]]; пазней у кіраўніцтва ўваходзілі 2 лаўнікі, а падсудка замяніў гаёвы (суддзя). Кожны цэх меў свой статут, пячатку, скарбонку, пратэсу (харугву) з выявамі патрона пчалярства [[Іаан Златавуст|Іаана Златавуста]], пчол і бортных рэалій. У час ваенных дзеянняў бортнікі выступалі ў складзе апалчэння пад сваёй цэхавай пратэсай (пячатка і пратэса віленскага бортнага цэха зберагаюцца ў [[Касцёл Святых Апосталаў Пятра і Паўла (Вільнюс)|саборы Пятра і Паўла ў Вільнюсе]]).

На працягу стагоддзяў бортніцтва задавальняла патрэбу ўсходніх славян у мёдзе і інш. прадуктах жыццядзейнасці пчол (воск, пропаліс), якія былі галоўнымі відамі экспарту. У пачатку [[XVI]] ст. толькі праз Полацкую чытную камору штогод вывозілі больш за 2 тыс. пудоў воску. У той час на Беларусі было больш за 1 млн. борцей, таварная прадукцыя якіх перавышала 0,5 млн. пудоў мёду штогод. 3 канца [[XVII]] ст. ў выніку масавых высечак лясоў на продаж, пад ворыва, для прамысловых мэт пачаўся заняпад бортніцтва. На Беларусі, асабліва на Палессі, бортніцтва існавала да пачатку [[XX]] ст.

Паступова бортніцтва замяняецца калодачным, а пасля вынаходніцтва Пятром Пракаповічам у [[1814]] г. рамавага вулля — рамавым пчалярствам. Па пераемнасці калоднае пчалярства ўспрыняло ранейшую назву і працяглы час называлася бортніцтвам. Абумоўлена гэта было тым, што выраб калодаў, спосаб догляду пчол, бортны інструмент і тэрміналогія засталіся ранейшымі. Розніца складаецца толькі ў адным: борць выдзёўбвалі ў жывым дрэве, калоду-борць — у спілаваным. Бортніцтва выпрацавала спецыфічныя прылады і прыстасаванні, якія без істотных змен, пад рознымі назвамі альбо ў іх варыянтах вядомы на ўсёй тэрыторыі краіны. Бортная тэрміналогія ў [[беларусы|беларусаў]], [[палякі|палякаў]] і [[украінцы|ўкраінцаў]] не мае істотных адрозненняў. Гэта сведчыць пра тое, што бортніцтва ўзнікла ў перыяд агульнаславянскага моўнага адзінства.

== Бортнікі ==
'''Бортнік (пчаляр)''' — чалавек, які займаецца бортніцтвам. Лакальныя назвы на [[Беларусь|Беларусі]] — барцялазы, вотчыны. Бортнікі рабілі новыя борці (дуплы ў дрэве) і засялялі іх [[Меданосная пчала|пчоламі]] (бароўкамі), рыхтавалі прынаду для раёў, чысцілі борці, выбіралі [[мёд]], ахоўвалі пчол ад неспрыяльнага [[Надвор’е|надвор'я]] і шкоднікаў. Умельства бортніка перадавалася з пакалення ў пакаленне і ў шмат якіх сем'ях бортніцтва было спадчынным на працягу стагоддзяў.

== Сучаснасць ==
[[Файл:Bee tree Kaloda 4.JPG|thumb|Бортная калода на дубе ля ракі [[Выдрыца (прыток Бярэзіны)]], 2010 год]]
Да XIX стагоддзя бортніцтва было найбольш распаўсюджаным відам пчалярства ва тэрыторыі колішняй Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага. Нягледзячы на развіццё тэхналогій, гэтая традыцыя добра захавалася ў сельскіх раёнах Паўднёва-Усходняй Беларусі і ў некаторых невялікіх абшчынах Падляшскага раёна Польшчы. Пачынаючы з 2014 года ў [[Аўгустаў|Аўгустове]] праводзіцца ''Barciowisko'' — спаборніцтва па вырабе вулляў-калод. У 2016 годзе ў Польшчы было некалькі чалавек, якія маглі назваць сябе носьбітамі традыцый (у спадчыну). Некалькі іх было ў [[Аўгустоўская пушча|Аўгустоўскай пушчы]], а некалькі — у [[Белавежская пушча|Белавежскай]] і Курпскай абласцях. Бортніцтва па-ранейшаму было часткай мясцовага фальклору, што знайшло адлюстраванне ў мясцовых святах і традыцыях, якія караняцца ў бортніцтве<ref>[https://greenbelarus.info/articles/21-12-2020/bortnictva-pryznali-chastkay-nemateryyalnay-kulturnay-spadchyny-yuneska greenbelarus.info]</ref>. 17 снежня 2020 года Міжурадавы камітэт па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны [[ЮНЕСКА]] вырашыў уключыць сумесную намінацыю [[Беларусь|Беларусі]] і [[Польшча|Польшчы]] «Культура бортніцтва» ў [[Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны чалавецтва|Рэпрэзентатыўны спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны чалавецтва]]<ref>[https://blr.belta.by/society/view/kultura-bortnitstva-belarusi-i-polshchy-unesena-u-spis-nemateryjalnaj-kulturnaj-spadchyny-juneska-94933-2020/ blr.belta.by] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20211205040432/https://blr.belta.by/society/view/kultura-bortnitstva-belarusi-i-polshchy-unesena-u-spis-nemateryjalnaj-kulturnaj-spadchyny-juneska-94933-2020/ |date=5 снежня 2021 }}</ref>.

== Гл. таксама ==
* [[Бортнае знамя]]

{{зноскі}}

== Літаратура ==
* Karpiński, J. J. Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. — Kraków 1948.
* Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).
* {{Крыніцы/ЭГБ|2|Бортнік}} — С. 60.
* Гурков, В. С., Терехин, С. Ф. Бортничество в Белоруссии / Белорусское добровольное общество охраны памятников истории и культуры. — Мн.: Полымя, 1980. — 32 с.
* Гуркоў, У. С., Цярохін, С. Ф. Бортніцтва / У. С. Гуркоў, С. Ф. Цярохін // {{Крыніцы/ЭГБ|2|}} — С. 60—61.
* Сержпутовский, А. К. Бортничество в Белоруссии / А. К. Сержпутовский // Материалы по этнографии России / Изд. Этнографического отделения Русского музея Императора Александра III под ред. Ф. К. Волкова. Т. 2. —  СПб., 1914.

== Спасылкі ==
* {{Commons|Category:Bee-tree in Belarus}}

[[Катэгорыя:Пчалярства]]