Прагляд зыходнага тэксту старонкі Ваеннае становішча ў Польшчы (1981—1983)

{{Грамадзянскі канфлікт
| загаловак = Ваеннае становішча ў Польшчы<br>{{lang-pl|Stan wojenny w Polsce}}
| частка =
| выява = [[File:T-55A Martial law Poland.jpg|300px]]
| апісанне = Танкі T-55А Войска Польскага ў горадзе [[Збаншынак]], 13 снежня 1981.
| дата = [[13 снежня]] [[1981]]—[[22 ліпеня]] [[1983]]
| месца = {{Сцягафікацыя|ПНР}}
| каардынаты = 
| прычыны = жорсткі канфлікт улад з [[Салідарнасць (прафсаюз)|рухам Салідарнасць]], пагроза ваеннага ўмяшання [[СССР]] ў польскія падзеі
| мэты = захаванне ўлады [[ПАРП]] метадамі ваеннага рэжыму
| метады = кіраванне [[Ваенны савет нацыянальнага выратавання|пазаканстытуцыйнага ваеннага органа]], мілітарызацыя прамысловасці, сілавое прыгнечанне апазіцыі
| статус = 
| вынік = часовае ўмацаванне рэжыму ПАРП
| бок1 = [[Ваенны савет нацыянальнага выратавання]], [[ПАРП]], [[Войска Польскае]], [[Служба бяспекі ПНР]], [[Грамадзянская міліцыя, Польшча|міліцыя]], [[ЗОМА]]
| бок2 = [[Салідарнасць (прафсаюз)|прафсаюз Салідарнасць]], [[Змагарная Салідарнасць]], [[Канфедэрацыя незалежнай Польшчы]]
| ключавыяфігуры1 = [[Войцех Ярузельскі]],<br>[[Чэслаў Кішчак]],<br>[[Флёрыян Сівіцкі]],<br>[[Міраслаў Мілеўскі]],<br>[[Мечыслаў Ракаўскі]],<br>[[Стэфан Альшоўскі]],<br>[[Марыян Ажахоўскі]]
| ключавыяфігуры2 = [[Лех Валенса]],<br>[[Збігнеў Буяк]],<br>[[Багдан Ліс]],<br>[[Уладзіслаў Фрасынюк]],<br>[[Анджэй Гвязда]],<br>[[Корнель Маравецкі]],<br>[[Лешак Мачульскі]]
| страты1 =  1
| страты2 = больш за 100
| страты3 =
| страты_назва =
| нататкі = 
}}
[[Файл:Wojciech Jaruzelski 1980s.jpg|thumb|150px|[[Войцех Ярузельскі]]. Фота першай паловы [[1980-я|1980-х гадоў]]]]
'''Ваеннае становішча ў Польшчы''' ([[13 снежня]] [[1981]] — [[22 ліпеня]] [[1983]]; {{lang-pl|Stan wojenny w Polsce 1981—1983}}) — перыяд ваеннага кіравання ў [[ПНР]], якое ажыццяўлялася [[Ваенны савет нацыянальнага выратавання|Ваенным саветам нацыянальнага выратавання]] (''WRON'') на чале з генералам [[Войцех Ярузельскі|Войцехам Ярузельскім]]. Сілавое прыгнечанне апазіцыі, перш за ўсё прафсаюза «[[Салідарнасць (прафсаюз)|Салідарнасць]]», дазволіла часова стабілізаваць рэжым [[ПАРП]]. Суправаджалася рэпрэсіямі, падчас якіх дзясяткі людзей загінулі і да 10 тысяч чалавек падвергліся пазбаўленню свабоды (у цэлым, аднак, маштаб рэпрэсій разглядаецца як адносна ўмераны)<ref>[http://www.polsha.ru/history_11.html Ваеннае становішча ў Польшчы ў 1981 годзе ўвёў Войцех Ярузельскі]</ref>. Ключавую ролю ў прадухіленні эскалацыі канфлікту з абодвух бакоў адыграла [[Каталіцтва ў Польшчы|Каталіцкая царква]]. У канчатковым выніку ваеннае становішча не вырашыла праблем, якія стаялі перад краінай , не спрыяла пераадоленню сацыяльна-палітычнага і эканамічнага крызісу і не прадухіліла [[Круглы Стол, Польшча|змяненне грамадскай сістэмы]] ў Польшчы на мяжы 1980—1990-х гадоў.

== Прычыны ==

=== Унутраная канфрантацыя ===
Да канца [[1981]] года палітычнае супрацьстаянне ў [[ПНР]] надзвычай абвастрылася на фоне пагляблення эканамічнага крызісу<ref>[http://www.vremya.ru/2006/230/5/167696.html Время новостей: № 230, 13 декабря 2006]</ref>. Спробы дасягнення грамадскага кампрамісу, прадпрыманыя [[Лех Валенса|Лехам Валенсам]] і [[Войцех Ярузельскі|Войцехам Ярузельскім]] пры пасродніцтве [[Юзаф Глемп|кардынала Юзафа Глемпа]], не прынеслі вынікаў. Артадаксальна-кансерватыўнае крыло ў кіраўніцтве [[ПАРП]] патрабавала сілавога прыгнечання апазіцыйнага прафсаюза [[Салідарнасць (прафсаюз)|Салідарнасць]]. Радыкальныя актывісты «Салідарнасці» заклікалі да ўсеагульнай забастоўкі і мірнага грамадзянскага паўстання.

Прынцыповае рашэнне аб увядзенні прамога ваеннага кіравання выспела да пачатку восені 1981 года (такія дзеячы «партыйнага бетону», як генерал дзяржбяспекі [[Мірослаў Мілеўскі]], сакратар ЦК па ідэалогіі [[Стэфан Альшоўскі]], член палітбюро [[Уладзіслаў Кручак]] настойвалі на гэтым яшчэ ў лістападзе 1980<ref>[http://infoserwis.wordpress.com/2009/12/11/stan-wojenny-%E2%80%93-walka-z-narodem/ Stan Wojenny — Walka Z Narodem]</ref>). 14 верасня адбылося пасяджэнне Камітэта нацыянальнай абароны (''KOK'') пры Савеце міністраў ПНР. Сакратар KOK генерал [[Тадэвуш Тучапскі]] прадставіў план ваеннага становішча. Праект цалкам падтрымліваў начальнік [[Генеральны штаб Войска Польскага|Генштаба]] генерал  [[Флёрыян Сівіцкі]]. Найбольш цвёрдую пазіцыю займала кіраўніцтва МУС на чале з генераламі [[Чэслаў Кішчак|Чэславам Кішчакам]] і [[Багуслаў Стахура|Багуславам Стахурам]]. У МУС фарміраваліся спецыяльныя аператыўныя групы для прэвентыўных арыштаў, планавалася ўзбраенне партактыву з міліцэйскіх арсеналаў<ref>[http://wyborcza.pl/1,96412,6061546,Stan_ducha_w_kierownictwie_PZPR_i_wojska.html Stan ducha w kierownictwie PZPR i wojska]</ref>.

Адносна ўмераную пазіцыю займаў першы сакратар ЦК ПАРП [[Станіслаў Каня]], які выступаў супраць сілавых мер. [[18 кастрычніка]] [[1981]] пленум ЦК ПАРП адхіліў Каню і зацвердзіў на чале партыі генерала Ярузельскага, які да таго часу зрабіў выбар на карысць ваеннага рашэння.

Савет міністраў [[ПНР]], узначалены Ярузельскім, запланаваў унясенне ў Сойм законапраекта, які надаваў ураду надзвычайнымі паўнамоцтвы і фактычна забараняў забастоўкі. [[3 снежня]] [[1981]] у [[Радам]]е адбылося пасяджэнне прэзідыума Усяпольскай камісіі «Салідарнасці»<ref name=trub>Трубников В. П. Крах «операции Полония». Радомский старт путчистов. 3 декабря. М. 1983.</ref>, на якім было прынята рашэнне аб падрыхтоўцы 24-гадзіннай забастоўкі пратэсту з перспектывай усеагульнай бестэрміновай стачкі. «Радамская платформа» патрабавала ад улад публічнай адмовы ад надзвычайных мер. Прагучалі цвёрдыя выказванні пра неабходнасць стварэння баявых груп для адпору [[ЗОМА]]. Спробы Валенсы правесці больш умеранае рашэнне выклікала ў яго адрас прамыя пагрозы з боку [[Севярын Яворскі|Севярына Яворскага]]<ref>Центральное телевидение Гостелерадио СССР. Трудное время Польши. Март 1982.</ref>, які прадстаўляў дамінуючыя настроі чалецкіх мас прафсаюза.

4—10 снежня «Радамскую платформу» падтрымалі рэгіянальныя прафцэнтры «Салідарнасці» і прафарганізацыі найбуйнейшых прамысловых прадпрыемстваў краіны (найбольш радыкальны настрой быў прадэманстраваны на [[Шчэцін]]скай суднаверфі імя Варскага). 11-12 снежня адпаведная рэзалюцыя была прынята Усяпольскай камісіяй прафсаюза на пасяджэнні ў [[Гданьск]]у. Супраць выступіў толькі [[Анджэй Гвязда]], які лічыў прапушчаным час для рашучага выступлення (з яго пункта гледжання, аптымальная сітуацыя складалася [[Усяпольская папераджальная забастоўка 27 сакавіка 1981|ўвесну]], але не ў снежні). Лех Валенса адмовіўся ад удзелу ў галасаванні<ref name=trub />.

=== Знешні фактар ===
Пазней генерал [[Войцех Ярузельскі]] сцвярджаў, што ўвядзенне ваеннага становішча было «найменшым злом», таму што ў адваротным выпадку краіне пагражаў увод [[СССР|савецкіх войскаў]]<ref>[http://www.profile.ru/politics/item/52301-items_21106 «Профиль» — деловой журнал. Новости, Политика, Экономика, Финансы, Бизнес.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170314233152/http://www.profile.ru/politics/item/52301-items_21106 |date=14 сакавіка 2017 }}</ref>. Ён таксама намякаў, што агрэсіўныя антыпольскія планы выношвала кіраўніцтва [[ГДР]]. Аднак, паводле іншых звестак (напрыклад, паводле інфармацыі стэнаграфіста Віктара Аношкина), Ярузельскі сам звяртаўся ў Маскву з просьбай аб ваенным умяшанні. Пры гэтым ён гаварыў, што ў адваротным выпадку ПНР можа выйсці з [[Арганізацыя Варшаўскага дагавора|Арганізацыі Варшаўскага дагавора]].

Пагроза савецкага ўварвання ўвесь час мелася на ўвазе пры абвастрэнні ўнутрыпалітычнага становішча ў Польшчы 1980—1981. [[Рышард Куклінскі]] заяўляў, быццам бы ўжо ў снежні [[1980]] года маршал [[Мікалай Васільевіч Агаркаў|Агаркаў Недагаркаў]] азнаёміў генерала [[Тадэвуш Гупалоўскі|Тадэвуша Гупалоўскага]] з планам уводу савецкіх, усходнегерманскіх і [[ЧССР|чэхаславацкіх]] войскаў на тэрыторыю Польшчы<ref>[http://militera.lib.ru/h/lavrenov_popov/14.html Советский Союз в локальных войнах и конфликтах. Польша — слабое звено социализма]</ref>. Пра небяспеку «знешняга фактару» казаў кардынал [[Стэфан Вышынскі]] падчас [[Быдгашчская правакацыя|Быдгашчскага крызісу]] і [[Усяпольская папераджальная забастоўка 27 сакавіка 1981|Усяпольскай забастоўкі]] сакавіка 1981<ref>{{Cite web |url=http://sensusnovus.ru/featured/2016/03/27/23021.html |title=Польская кровь забастовки |access-date=29 красавіка 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170212234954/http://www.sensusnovus.ru/featured/2016/03/27/23021.html |archivedate=12 лютага 2017 |url-status=dead }}</ref>. Аналагічнае меркаванне выказваў былы [[міністр абароны СССР]] маршал Савецкага Саюза [[Дзмітрый Цімафеевіч Язаў|Дзмітрый Язаў]], які лічыў, што ваеннае становішча выратавала Польшчу ад уводу савецкіх войскаў<ref>[http://portal-kultura.ru/articles/armiya/55582-posledniy-marshal-imperii/?print=Y&CODE=55582-posledniy-marshal-imperii Последний маршал империи<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.

Аднак сусветнае становішча ў пачатку 1980-х гадоў значна адрознівалася ад таго, што суправаджала ўвод савецкіх войскаў [[Аперацыя «Віхор»|у Венгрыю 1956]] і [[Аперацыя «Дунай»|у Чэхаславакію 1968]]. Кіраўніцтва [[КПСС]], занятае [[Афганская вайна (1979—1989)|Афганскай вайной]], не было гатовае да новага ўзброенага канфлікту ў Еўропе. Акрамя таго, СССР [[імпарт]]аваў значную частку прадуктаў харчавання, і савецкае кіраўніцтва сур'езна асцерагалася «капіталістычных санкцый». Перад Ярузельскім была пастаўлена задача «нармалізаваць становішча» ўласнымі сіламі<ref name="kommersant.ru">[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1289517 Ъ-Газета — Войцеха Ярузельского обвинили в попытке ввести советское положение]</ref>.

== Ход падзей ==

=== Снежань 1981 — студзень 1982. Усталяванне ваеннага рэжыму ===
[[Выява:AGAD Gen. Wojciech jaruzelski 13 grudnia 1981.jpg|міні|left|Генерал Войцех Ярузельскі зачытвае свой зварот да нацыі. 13 снежня 1981 года]]
Раніцай [[12 снежня]] [[1981]] года [[Войцех Ярузельскі]] патэлефанаваў кіраўніцтву [[СССР]] і сказаў наступнае: ''«…у ноч з 12 на 13 снежня г.г. на ўсёй тэрыторыі ПНР будзе ўведзена [[ваеннае становішча]]. Усю адказнасць за гэты крок я ўскладаю на сябе…»''<ref>[http://nvo.ng.ru/spforces/2001-07-27/7_mazurka.html]</ref> У камітэтах ПАРП, упраўленнях [[Служба бяспекі ПНР|Службы бяспекі МУС]] і армейскіх часцях распячатваліся запячатаныя пакеты<ref>Накаряков В. Н. Диверсии против Польши. Создание и крушение мифов. Советская Россия, 1985.</ref>.

12 снежня ў 22:30 па варшаўскім часе па ўсёй Польшчы была адключана тэлефонная сувязь. Апоўначы 13 снежня на вуліцы польскіх гарадоў выступілі армейскія часці. Па тэлебачанні транслявалася выступленне генерала Ярузельскага: ''«Трэба звязаць рукі авантурыстам, да таго як яны сапхнуць Айчыну ў бездань братазабойчай вайны»''.
[[Выява:AGAD Posiedzenie Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego.jpg|міні|right|Пасяджэнне WRON. 14 снежня 1981 года]]
Генерал абвясціў пра стварэнне [[Ваенны савет нацыянальнага выратавання|Ваеннага савета нацыянальнага выратавання]] (''WRON''), да якога пераходзіла паўната ўлады. Главой WRON стаў Войцех Ярузельскі. Яго найбліжэйшае акружэнне склалі генералы Флёрыян Сівіцкі (начальнік генштаба), Чэслаў Кішчак (міністр унутраных спраў), [[Уладзімеж Аліва]] (камандуючы Варшаўскай ваеннай акругай), сакратар ЦК ПАРП па сілавых структурах Мірослаў Мілеўскі, сакратар па ідэалогіі [[Марыян Ажахоўскі]], міністр замежных спраў Стэфан Альшоўскі, віцэ-прэм'ер [[Мячыслаў Ракоўскі]] (з іх першыя трое былі чланамі WRON, астатнія чацвёра прадстаўлялі партыйна-ўрадавае кіраўніцтва)<ref name=wrona>[https://rufabula.com/articles/2016/12/13/polish-crow Как поляки гнали «врону»]</ref>. Вялікім уплывам карысталіся таксама члены WRON генералы Тадэвуш Тучапскі, Тадэвуш Гупалоўскі і [[Чэслаў Пятроўскі]]. Прыкметную ролю адыгрываў прэс-сакратар Савета міністраў [[Ежы Урбан]] (не ваенны і не член ПАРП). Асаблівае месца займаў генерал [[Міхал Янішэўскі]], давераная асоба Ярузельскага, справавод WRON.

Фармальна ўвядзенне ваеннага становішча было зацверджана соймам ПНР. Супраць прагаласаваў адзін дэпутат — актывістка «Салідарнасці» [[Ханна Сухоцкая]], будучы прэм'ер-міністр [[Трэцяя Рэч Паспалітая|Трэцяй Рэчы Паспалітай]].

Органы МУС пачалі арышты актывістаў «Салідарнасці», [[Канфедэрацыя незалежнай Польшчы|Канфедэрацыі незалежнай Польшчы]], [[Польская сацыялістычная партыя працы|Польскай сацыялістычнай партыі працы]], іншых апазіцыйных арганізацый. У першыя ж дні ваеннага становішча больш за 3 тысяч вядучых актывістаў — уключаючы Леха Валенсу, Анджэя Гвязду, [[Марыян Юрчык|Марыяна Юрчыка]], [[Ян Рулеўскі|Яна Рулеўскага]], Севярына Яворскага, [[Анджэй Разплахоўскі|Анджэя Разплахоўскага]], [[Гжэгаж Палька|Гжэгажа Пальку]], [[Яцак Курань|Яцака Кураня]], [[Караль Мадзялеўскі|Караля Мадзялеўскага]], [[Адам Міхнік|Адама Міхніка]], [[Браніслаў Гэрэмак|Браніслава Гэрэмака]] — былі затрыманы [[ЗОМА]] і СБ і накіраваны ў цэнтры інтэрнавання. Да канца 1981 колькасць інтэрнаваных склала 5128 чалавек. Усяго за перыяд ваеннага становішча інтэрнаванню падвергліся 9736 чалавек (396 чалавек не ўдалося выявіць).

Нямногія з лідараў «Салідарнасці» паспелі перайсці на нелегальнае становішча. Сярод іх — [[Збігнеў Буяк]], [[Уладзіслаў Фрасынюк]], [[Богдан Ліс]]<ref>[[Марыюш Вільк|Мариуш Вильк]]. Нелегалы. 1984; рус. пер.: Лондон, 1987.</ref>.

Нягледзячы на разгалінаваную аргструктуру і масавую падтрымку, «Салідарнасць» не змагла эфектыўна супрацьстаяць дзяржаўнаму арганізаванаму гвалту<ref>[http://www.polsha.ru/freedom_9.html История свободы. Военное положение]</ref>. Стала зразумела, што развагі пра сілавую канфрантацыю, у тым ліку гаворкі на радамскай нарадзе і гданьскім пасяджэнні, насілі чыста тэарэтычны характар.

Акрамя апазіцыйных актывістаў, падвергліся інтэрнаванню (па афіцыйнай фармулёўцы «былі ізаляваны») некаторыя члены ранейшага партыйна-дзяржаўнага кіраўніцтва, на якіх ваенныя ўлады ўсклалі адказнасць за крызіс — перш за ўсё [[Эдвард Герак]], [[Пётр Ярашэвіч]], [[Здзіслаў Грудзень]]<ref>[http://polska.newsweek.pl/jak-general-jaruzelski-gierka-internowal,69251,1,1.html Jak generał Jaruzelski Gierka internował] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160304203031/http://polska.newsweek.pl/jak-general-jaruzelski-gierka-internowal,69251,1,1.html |date=4 сакавіка 2016 }}</ref>.

Ваеннае становішча азначала мілітарызацыю прамысловасці. На прадпрыемствы вуглездабычы, металургіі, машынабудавання, суднабудавання, транспарту і энергетыкі накіроўваліся ваенныя камісары. Рабочыя стратэгічных галін аб'яўляліся прызванымі на ваенную службу і за непадпарадкаванне падвяргаліся пакаранням паводле вайсковых статутаў. Забастоўкі былі забаронены, незалежныя прафсаюзныя і іншыя арганізацыі распушчаны.

У перыяд з 14 па 23 снежня часці ЗОМА, узмоцненыя бронетэхнікай, здзейснілі «супакаенне» асноўных апор «Салідарнасці». [[Гданьская суднаверф|Гданьская суднаверф імя Леніна]], [[Шчэцін]]ская суднаверф імя Варскага, [[Кракаў]]скі металургічны завод імя Леніна, [[Катавіцы|Катавіцкі]] металургічны камбінат, [[Люблін]]скі аўтамабільны завод, шэраг іншых прадпрыемстваў былі захоплены ўзброенай сілай. Найбольш бязлітаснае супраціўленне ваенна-камуністычным уладам аказалі шахцёры. У [[Уціхамірванне шахты Вуек|баі з ЗОМА на шахце «Вуек»]] загінулі дзевяць страйкоўцаў<ref>[http://wiadomosci.wp.pl/wiadomosc.html?kat=1342&wid=8892688&ticaid=1119fe&_ticrsn=3 Wszyscy zomowcy spod «Wujka» winni i skazani]</ref>. Буйныя сутыкненні адбыліся на шахтах «Ліпеньскі маніфест» і «Земавіт». Забастоўка дзвюх тысяч гарнякоў шахты «Пяст», якая доўжылася да 28 снежня, стала самай працяглай у гісторыі паваеннай вуглездабычы.

16-17 снежня да 100 тысяч чалавек выйшлі на дэманстрацыі пратэсту ў [[Гданьск]]у. Для іх разгону на дапамогу ЗОМА былі высунуты армейскія часці. Тры дэманстранты загінулі<ref>Век XX и мир. N 5, 1991.</ref>. Агнястрэльнай зброй ЗОМА скарысталіся і пры разгоне дэманстрацыі 17 снежня ў Кракаве (пра ахвяр не паведамлялася). Тады ж, 17 снежня, студэнты Політэхнічнага ўніверсітэта [[Уроцлаў|Уроцлав]]а аказалі супраціўленне ЗОМА пры захопе ўніверсітэцкіх памяшканняў. Адзін са студэнтаў быў збіты да смерці.

Ужо 13 снежня ў марскім порце Гданьска быў створаны Усяпольскі страйкавы камітэт. Аналагічныя структуры ўзніклі ў некаторых рэгіёнах, найбольш актыўныя ва Уроцлаве і [[Лодзь|Лодзі]]. Аднак наладзіць цэнтралізаванае аператыўнае кіраванне пратэстамі не ўдалося. Разрозненыя выступленні, нават актыўныя і шматлікія, да канца снежня былі задушаны. Адносная лёгкасць, з якой ваенны рэжым, які абапіраўся на паўмільёна прыхільнікаў, адолеў 10-мільённае прафаб'яднанне, дэмаралізавала многіх прыхільнікаў «Салідарнасці».

=== Вясна — восень 1982. Контратакі падпольнай «Салідарнасці» ===
Страйкавая барацьба ва ўмовах ваеннага становішча стала вельмі абцяжарана. «Перапынкі ў працы» цягнулі за сабой прынамсі звальненне з ваўчыным білетам. Таму, нягледзячы на пагаршэнне ўмоў працы, стачачны рух у пачатку 1982 амаль згас. Асноўнай формай апазіцыйнай актыўнасці стала падпольная агітацыя і вулічныя маніфестацыі. Галоўныя ачагі пратэстаў склаліся ў Гданьску, Уроцлаве, Варшаве, Кракаве. У актыве пратэстнага руху павялічылася ўдзельная вага студэнтаў. Лозунгі набылі больш жорсткі [[антыкамуніст]]ычны характар.

Аднаўленне структур «Салідарнасці» пачалося ўвесну 1982 года. 22 красавіка нелегальны актыў заснаваў Часовую кардынацыйную камісію на чале са Збігневам Буякам. Яго намеснікамі сталі Уладзіславаў Фрасынюк, Богдан Ліс і Уладзіслаў Хардак. Была абвешчана «стратэгія працяглага марша».

1 мая ў васьмі польскіх гарадах адбыліся першыя масавыя выступленні па закліку падпольнай «Салідарнасці». Вулічныя сутыкненні працягваліся тры дні. Ад збіцця ЗОМА загінулі тры дэманстранты ў Варшаве, адзін ва Уроцлаве. Паранены былі больш за 70 удзельнікаў акцый. Прынцыпова новы момант складаўся ў актыўным супраціўленні апазіцыянераў, асабліва маладых. У Варшаве больш як 50 байцоў ЗОМА атрымалі раненні камянямі<ref>«Правда», 6 мая 1982.</ref>. Была спалена гасцініца ў Шчэціне. У сярэдзіне мая вулічныя акцыі з чалавечымі ахвярамі адзначаліся ва Уроцлаве, Познані, Кракаве.

13 і 26 чэрвеня ва Уроцлаве адбыліся першыя масавыя акцыі радыкальнай апазіцыйнай арганізацыі [[Змагарная Салідарнасць]] (''SW''), якая абапіралася на тэхнічную інтэлігенцыю і студэнцтва<ref>[http://www.pomniksmolensk.pl/news.php?readmore=2285#.WJDf39KLSM9 Kornelu, miałeś rację! Sylwetka przywódcy Solidarności Walczącej]</ref>. Лідарам SW стаў [[Корнель Маравецкі]]. Арганізацыі SW узніклі ў шэрагу гарадоў Польшчы. «Змагарная Салідарнасць» увесь час ладзіла вулічныя акцыі, вяла радыё- і друкаваную агітацыю, арганізоўвала вывешванне банараў, напісанне насценных лозунгаў. Ва Уроцлаве быў створаны падпольны цэнтр радыёпрапаганды. Тэхнічная кваліфікацыя актывістаў дазваляла ажыццяўляць радыёперахопы паведамленняў дзяржбяспекі і ЗОМА<ref>[http://www.sw.org.pl/sb-o-sw.html «Solidarność Walcząca» w świetle materiałów Służby Bezpieczeństwa] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120205215000/http://www.sw.org.pl/sb-o-sw.html |date=5 лютага 2012 }}</ref>. З SW была афілявана [[Федэрацыя змагарнай моладзі]].

Агульнанацыянальнае сутыкненне адбылося ў канцы лета. 27 жніўня Збігнеў Буяк з падполля заклікаў адзначыць пратэстнымі маніфестацыямі другую гадавіну пагадненняў 1980. Двума днямі раней міністр унутраных спраў генерал Чэслаў Кішчак у тэлевізійным выступленні прыстрашыў «трагічнымі наступствамі». 29 жніўня папярэджанні Кішчака паўтарыў Ярузельскі. Органы МУС правялі серыю прафілактычных арыштаў.

31 жніўня 1982 масавыя дэманстрацыі пратэсты ахапілі дзясяткі гарадоў Польшчы. У Варшаве, Гданьску, Уроцлаве, Кракаве, Шчэціне, Лодзі, [[Жэшаў|Жэшав]]е, [[Любін]]е, [[Гожаў Велькапольскі|Гожаве Велікапольскім]] адбывалася нешта падобнае да вулічных баёў<ref>[http://dzieje.pl/node/430 Sierpniowe manifestacje w 1982 r.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131029191645/http://dzieje.pl/node/430 |date=29 кастрычніка 2013 }}</ref>. Агульная колькасць арыштаваных дэманстрантаў перавысіла 4 тысячы. ЗОМА ўжылі агнястрэльную зброю, загінулі шэсць чалавек<ref>Antoni Dudek. Stan Wojenny W Polsce 1981—1983.</ref>. Падзеі 31 жніўня 1982 гады сталі найбуйнейшай пратэстнай акцыяй за перыяд ваеннага становішча<ref>[http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=EWM_GP_36/2008 Zbrodnia lubińska] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160304173033/http://encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.php?title=ewm_gp_36%2F2008 |date=4 сакавіка 2016 }}</ref>.

13 кастрычніка буйная маніфестацыя адбылася ў Кракаве. Сутыкненне з ЗОМА прывяло да гібелі аднаго з дэманстрантаў.

На 10 лістапада 1982 года — другую гадавіну рэгістрацыі «Салідарнасць» — Часовая кардынацыйная камісія прызначыла ўсеагульную забастоўку. Упершыню ў гісторыі прафсаюза заклік не быў падтрыманы, працу спынілі адзінкі.

10-11 лістапада прайшлі пратэстныя дэманстрацыі ў Варшаве і Гданьску. Дэманстранты зноў былі атакаваны ЗОМА. У цэлым вулічная актыўнасць да восені заўважна панізілася. Адсутнасць відавочных вынікаў ад вельмі рызыкоўных дзеянняў, жорсткасць ваенна-адміністрацыйнага кантролю мелі эфект.

Кіраўніцтва падпольнай «Салідарнасці» зрабіла свае высновы з няўдачы 10 лістапада:

<blockquote>
Можа быць, нават спроба дапамагла [[Леанід Ільіч Брэжнеў|Брэжневу]] перасяліцца на той свет.
<br>
''Збігнеў Буяк''
<br>
</blockquote>

=== Канец 1982 — сярэдзіна 1983. Адносная стабілізацыя ===
[[Файл:Miezian Wrona.jpg|міні|«WRONa, WRONa über alles» — алюзія на «Deutschland über alles» ({{tr-de|Германія па-над усім}}), радок з [[Песня немцаў|Песні немцаў]], якая часта [[Песня немцаў#Трэці рэйх|асацыюецца]] з [[нацызм]]ам. Малюнак Мацея Мезяна]]
На першы план увосень 1982 выйшлі пасіўныя формы грамадскага супраціўлення: байкот дзяржаўных мерапрыемстваў і прапаганды, свядомыя спазненні на працу, адмова ад прагляду афіцыйных тэлеперадач. Працягваўся выхад з радоў ПАРП (на працягу 1980—1981 партыя страціла ад чвэрці да траціны чалецкага складу). Пры гэтым варта ўлічваць, што само партыйнае кіраўніцтва вяло інтэнсіўную чыстку, былі распушчаны дзясяткі рэгіянальных і першасных партарганізацый.

Атрымала шырокае распаўсюджанне агітацыя праз насценныя надпісы — найбольш папулярныя: ''Orła wrona nie pokona!'' («Варона арла не пераможа!»; абрэвіятура WRON перакладаецца з польскай мовы як «варона»), ''Zima wasza wiosna nasza!'' («Зіма ваша, вясна наша!»). Галоўнай сімволікай «Салідарнасці» стаў знак перамогі V (часта маляваўся заяц з растапыранымі ў выглядзе літары V вушамі). Працягвалася ўлёткавая кампанія і канспірацыйныя сходы<ref>Andrzej Paczkowski: Pół wieku dziejów Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005</ref>. З 12 красавіка выходзіла ў эфір «Радыё Салідарнасць», арганізаванае актывістам КОС-КОР [[Збігнеў Рамашэўскі|Збігневам Рамашэўскім]] (інтэрнаваны і арыштаваны ў жніўні 1982). Важную ролі адыгрывалі [[Каталіцтва|каталіцкія]] пропаведзі ў польскіх [[касцёл]]ах, асабліва выступленні [[Ежы Папялушка|Ежы Папялушкі]].

14 лістапада 1982 разам з большасцю інтэрнаваных быў вызвалены Лех Валенса. Але ўжо 9 снежня СБ ажыццявіла буйнамаштабную аперацыю супраць падполля: затрыманням і прафілактаванню падвергліся да 10 тысяч чалавек. Сярод арыштаваных быў Уладзіслаў Фрасынюк. Пасля гэтай зачысткі 31 снежня 1982 WRON прыпыніў дзеянне ваеннага становішча.

Усплёск вулічных выступленняў ізноў прыйшоўся на святочныя дні 1-3 мая 1983. У Варшаве два дэманстранты загінулі ад збіцця, ва Уроцлаве двое згінулі без весткі пасля затрымання ЗОМА.

Кіруючыя колы памылкова ўспрынялі спад апазіцыйнай актыўнасці як незваротнае задушэнне «Салідарнасці». Генерал Ярузельскі, нягледзячы на пярэчанні генерала Мілеўскага і «бетону» ў цэлым, павёў курс на паступовае змякчэнне ваеннага рэжыму. Гэтаму спрыяла таксама смерць Леаніда Брэжнева (10 лістапада 1982). Існавалі здагадкі пра магчымы пераход СССР да больш гнуткай палітыкі.

[[22 ліпеня]] [[1983]] года ваеннае становішча ў ПНР было адменена. Спынілася дзейнасць WRON. Вярхоўная ўлада зноў засяродзілася ў палітбюро ЦК ПАРП, у поўным аб'ёме аднавіліся паўнамоцтвы Савета міністраў і [[Дзяржаўны савет ПНР|Дзяржаўнага савета]]. Пры гэтым варта ўлічваць, што першым сакратаром ЦК ПАРП заставаўся Войцех Ярузельскі, ён жа да [[1985]] узначальваў Савет міністраў, а з 1985 — Дзяржсавет ПНР.

== Эканамічныя санкцыі ЗША супраць Польшчы ==
Адразу пасля ўвядзення ваеннага становішча ўрад ЗША ўвялі эканамічныя санкцыі ў дачыненні да Польшчы і СССР. У 1982 годзе Польшча была пазбаўлена [[Рэжым найбольшай спрыяльнасці ў гандлі|статусу найбольшай спрыяльнасці]] ў гандлі, а яе заяўка на ўступленне ў [[Міжнародны валютны фонд]] заблакавана. Некаторае змякчэнне рэжыму ў сярэдзіне 1980-х, асабліва амністыя палітвязняў, адчыніла дзверы нармалізацыі польска-амерыканскіх эканамічных адносін. 20 лютага 1987 года прэзідэнт [[Рональд Рэйган]] абвясціў пра адмену астатніх санкцый і аднаўленне рэжыму нармальнага гандлю.

Санкцыі аказалі негатыўны ўплыў на польскую эканоміку (польскі ўрад сцвярджаў, што ў перыяд 1981—1985 гадоў яны каштавалі польскай эканоміцы 15 мільярдаў долараў<ref>[http://countrystudies.us/poland/92.htm Glenn E. Curtis, ed. Poland: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1992]</ref>). Страты былі часткова кампенсаваны савецкімі крэдытамі і рознага кшталту субсідыямі, якія склалі ў сукупнасці 3,4 мільярдаў долараў, павелічэннем паставак сыравіны і энерганосьбітаў<ref>Gary Clyde Hufbauer, Jeffrey J. Schott, Kimberly Ann Elliott. Economic Sanctions Reconsidered: Supplemental case histories. Peterson Institute, 1990, стр. 199</ref>.

== Вынікі ==
Ваеннае становішча 1981—1983 гадоў часова ўмацавала рэжым ПАРП. «Салідарнасць» была забаронена, страйкавы рух задушаны, апазіцыя загнана ў падполле і падвергнута жорсткім праследаванням, легальныя структуры прафсаюза знішчаны, многія лідары і актывісты ізаляваны ці запалоханы, масы прыхільнікаў дэмаралізаваны.

Існуе меркаванне, што перыяд 1981—1983 змяніў іерархію ў кіруючай эліце ПНР, узмацніла прагматычна настроеных ваенных і гаспадарнікаў за кошт партыйных ідэолагаў:

<blockquote>
Парадаксальнай чынам ваенны пераварот палегчыў у перспектыве выхад Польшчы з камунізму. Фактычна ПАРП была адхілена ад рэальных рычагоў улады задаўга да 1989-га. Значная частка бруднай і балючай працы па дэмантажы эканомікі савецкага тыпу была праведзена яшчэ камуністычнымі ўрадамі [[Збігнеў Мэснар|Збігнева Мэснара]] і Мячыслава Ракоўскага. Калі [[перабудова]] ў СССР [[Новае палітычнае мысленне|змяніла міжнародны кантэкст]], вясной 1989-га ў Варшаве адбыўся грамадскі [[Круглы Стол, Польшча|круглы стол]].
<br>
''[[Павел Міхайлавіч Кудзюкін|Павел Кудзюкін]]''<ref>{{Cite web |url=http://vkrizis.ru/obschestvo/30-let-spustya-chto-prihodit-vsled-za-dekabryami/ |title=30 лет спустя: что приходит вслед за декабрями |access-date=29 красавіка 2017 |archive-date=8 верасня 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140908202914/http://vkrizis.ru/obschestvo/30-let-spustya-chto-prihodit-vsled-za-dekabryami/ |url-status=dead }}</ref>
</blockquote>

Але паводле іншым ацэнак, ''«галоўным бенефіцыярам ваеннага рэжыму быў апарат ПАРП»'', і задача WRON складалася менавіта ў захаванні ўлады партыйнай наменклатуры<ref name=wrona />.

За перыяд ваеннага становішча 1981—1983 гадоў загінулі больш за 100 актывістаў польскай апазіцыі<ref>[http://wyborcza.pl/1,77062,3787704.html Piotr Lipiński. Ofiary stanu wojennego i lat następnych do 1989]</ref> (часцей за ўсё гаворыцца пра 115 дакументальна пацверджаных выпадкаў<ref>[http://www.polacynawschodzie.pl/pl/artykuly/zobacz/7 Alicja Wancerz-Gluza. «Solidarność» a systemowe przekształcenia Europy Środkowo-Wschodniej]{{Недаступная спасылка}}</ref>).

Кіруючы рэжым страціў забітым 1 чалавека — сяржанта міліцыі [[Здзіслаў Карас|Здзіслава Караса]]. Сяржант Карас загінуў [[18 лютага]] [[1982]] ў сутычцы з падлеткамі з антыкамуністычнай арганізацыі [[Узброеныя сілы польскага падполля]] (''SZPP'')<ref>[http://natemat.pl/127329,zapomniana-ofiara-stanu-wojennego-milicjant-ktory-zginal-z-rak-licealistow Zapomniana ofiara stanu wojennego. Milicjant, który zginął z rąk licealistów]</ref>. Пры гэтым SZPP не была звязана з прафаб'яднаннем, падпольныя структуры «Салідарнасці» адмежаваліся ад гэтай акцыі, выступаючы супраць гвалтоўных метадаў барацьбы.

Планавалася, што 10 лідараў «Салідарнасці» — Анджэй Гвязда, Марыян Юрчык, Ян Рулеўскі, Анджэй Разплахоўскі, Караль Мадзялеўскі, Яцак Курань, Адам Міхнік, Гжэгаж Палька, Сяверын Яворскі, [[Генрык Вуец]] — будуць аддадзены пад суд. Аднак у канчатковым выніку ўлады вырашылі адмовіцца ад судовага працэсу над імі. 17 ліпеня 1986 года ўрадам Польшчы быў прыняты закон аб амністыі, у перыяд да 21 лютага 1987 года ім скарысталіся 1200 удзельнікаў антыўрадавых выступленняў (з якіх 225 адбывалі пакаранне ў месцах зняволення)<ref>Н. Ермолович. Дезертиры // «Известия», № 52 (21859) от 21 февраля 1987. стр.6</ref>.

Але ў цэлым «Салідарнасць» здолела арганізаваць эфектыўныя падпольныя структуры і працягвала дзейнічаць. Лех Валенса выбраў на час тактыку пасіўнага супраціўлення, добра знаёмую палякам з часоў падзелу краіны. Яскравай праявай працягу падпольнай дзейнасці нават ў гэты час быў сістэматычны выпуск перыядычных выданняў, улётак і бюлетэняў. Падпольны прафсаюз падтрымлівала [[Рымска-каталіцкая царква|Каталіцкая царква]], якая захавала моцныя пазіцыі ў польскім грамадстве.

Ваеннае становішча нанесла моцны ўдар па «Салідарнасці», падоўжыла ўладу ПАРП, але не змагло пераадолець грамадскага супраціўлення і не прадухіліла крах сістэмы. Пераважная большасць польскага грамадства ўспрымала WRON як варожую сілу, якая адстойвае ўладу і прывілеі [[савецкая наменклатура|наменклатурнай]] [[бюракратыя|бюракратыі]]. Гэта ў поўнай меры праявілася ў канцы 1980-х гадоў, калі [[Страйкавы рух у Польшчы 1988 года|новы ўздым масавага страйкавага руху]] вымусіў улады да [[Перамовы ў Магдаленцы|перамоў у Магдаленцы]], затым да правядзення Круглага стала, і ў выніку прывёў да падзення рэжыму ПАРП.

== Сучасныя ацэнкі ==
У 1991—2008 гадах Ярузельскага, Кішчака, Сівіцкага, Тучапскага, іншых членаў WRON, Дзяржрады ПНР і ЦК ПАРП неаднаразова спрабавалі прыцягнуць да суда за ўвядзенне ваеннага становішча<ref>[http://www.newsru.com/dossier/9035.html Досье NEWSru.com :: Европа / Польша / Ярузельский, Войцех.]</ref>. У снежні [[1991]] года адпаведную прапанову ад імя парламенцкага клуба [[Канфедэрацыя незалежнай Польшчы|Канфедэрацыі незалежнай Польшчы]] ўнёс дэпутат [[Сойм Польшчы|сойма]] [[Мірослаў Левандоўскі]]<ref>[http://orka2.sejm.gov.pl/Debata1.nsf/oswWWW/206&18-12-1991?OpenDocument 1 kadencja, 2 posiedzenie, 2 dzień (18.12.1991). Oświadczenia. Poseł Mirosław Lewandowski]</ref>. Аднак разгляд праекта зацягнулася і не было завершана ў тэрмін паўнамоцтваў тагачаснага складу сойма. У [[1996]] годзе сойм новага складу — з перавагай [[Саюз дэмакратычных левых сіл|«пост-ПАРП»]] вырашыў спыніць разгляд.

У сакавіку [[2006]] года [[Інстытут нацыянальнай памяці — Камісія па расследаванні злачынстваў супраць польскага народа|Інстытут нацыянальнай памяці]] (''IPN'') прад'явіў абвінавачанне ў дачыненні да групы членаў WRON, Дзяржаўнага савета і палітбюро ЦК ПАРП, перш за ўсё Ярузельскага, Кішчака і [[Станіслаў Каня|Кані]]. Абвінавачваныя характарызаваліся як лідары «арганізаванай узброенай злачыннай групы». У красавіку [[2007]] года быў ініцыяваны судовы працэс. Першапачаткова варшаўскі суд адхіліў заключэнне IPN, спасылаючыся на недаўлік у абвінавачванні палітычнай сітуацыі 1981 года і пагрозы савецкай інтэрвенцыі<ref>[http://fakty.interia.pl/raport-stan-wojenny/general-jaruzelski/news-sad-zwrocil-ipn-akt-oskarzenia-za-stan-wojenny,nId,840162 Sąd zwrócił IPN akt oskarżenia za stan wojenny]</ref>. IPN абскардзіў адхіленне, і ў верасні 2008 пачаўся разгляд у Варшаўскім акруговым судзе. Аднак працэс не быў даведзены да вердыкта па ўзросце і стане здароўя абвінавачваных.

[[16 сакавіка]] [[2011]] года [[Канстытуцыйны трыбунал Польшчы]] прызнаў Указ Дзяржсавета пра ўвядзенне ваеннага становішча ад 12 снежня 1981 супярэчным не толькі [[Канстытуцыя Польшчы|Канстытуцыі Рэспублікі Польшча]], але і [[Канстытуцыя Польскай Народнай Рэспублікі|Канстытуцыі ПНР]]<ref>[http://trybunal.gov.pl/rozprawy/komunikaty-prasowe/komunikaty-po/art/2468-dekret-o-stanie-wojennym/s/k-3508/ Trybunał Konstytucyjny. Dekret o stanie wojennym] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140911212922/http://trybunal.gov.pl/rozprawy/komunikaty-prasowe/komunikaty-po/art/2468-dekret-o-stanie-wojennym/s/k-3508/ |date=11 верасня 2014 }}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Лавренов С. Я., Попов И. М. Польша — слабое звено социализма // Советский Союз в локальных войнах и конфликтах. — М.: Астрель, 2003. — С. 391-409. — 778 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 тыс, экз. — ISBN 5-271-05709-7.

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Польшчы]]
[[Катэгорыя:Польская Народная Рэспубліка]]
[[Катэгорыя:1981 год у Польшчы]]
[[Катэгорыя:Канфлікты 1981 года]]
[[Катэгорыя:Салідарнасць, прафсаюз]]