Прагляд зыходнага тэксту старонкі Грамадзянская вайна ў Таджыкістане

{{Узброены канфлікт
|канфлікт     =  Грамадзянская вайна ў Таджыкістане
|выява  = Spetsnaz troopers during the 1992 Tajik war.jpg
|загаловак    = Байцы [[15-я асобная брыгада спецыяльнага прызначэння|15-й асобнай брыгады спецыяльнага прызначэння]] ў Душанбэ. 1992 год.
|частка        =  
|дата         = [[5 мая]] [[1992]]—[[27 чэрвеня]] [[1997]]
|месца        = [[Таджыкістан]]
|прычына = [[Перабудова]], [[распад СССР]], цяжкае сацыяльна-эканамічнае становішча ў краіне, кланавы светапогляд часткі кіраўнікоў і чыноўнікаў рэспублікі, радыкальная рэлігійнасць часткі насельніцтва краіны, уплыў нацыяналістычных і дэмакратычных ідэй 
|вынік         = мірнае пагаданне
|праціўнік1   = {{Сцягафікацыя|Таджыкістан}}<br>{{Сцягафікацыя|Расія}}<br>{{Сцягафікацыя|Казахстан}}<br>{{Сцягафікацыя|Узбекістан}}<br>{{Сцягафікацыя|Кыргызстан}}<br>'''пры падтрымцы''':
* {{Сцяг|Беларусь|1991}} [[Беларусь]]<ref>[https://m.lenta.ru/articles/2002/03/01/belarmor/ Американцы боятся белорусских танков. Белоруссия американских санкций не боится] // [[Lenta.ru]], 1 марта 2002</ref>
|праціўнік2   = {{Сцяг|Таджыкістан}} [[Аб’яднаная таджыкская апазіцыя]]<br>{{Сцяг|Джыхад}} [[Афганскія маджахеды]]<br>[[Выява:Flag of Afghanistan (1992–2001).svg|22px]] [[Афганістан]]<br>[[Выява:Flag of the Taliban.svg|22px]] [[Талібан]]<br/>{{Сцяг|Джыхад}} [[Аль-Каіда]]<ref>Gunaratna R. .. Inside Al Qaeda: global network of terror. — N. Y.: Columbia University Press, 2002. — 263 p. — ISBN 978-0231126922. (англ.)</ref>
|камандзір1    = {{Сцяг|Таджыкістан}} [[Рахмон Набіеў]] †<br>{{Сцяг|Таджыкістан}} [[Эмамалі Рахмон]]
|камандзір2    = {{Сцяг|Таджыкістан}} [[Саід Абдула Нуры]]
|сілы1        = 
|сілы2        = 
|страты1      = 
|страты2      = 
|агульныя страты = каля 60 000 забітых
}}
'''Грамадзянская вайна ў Таджыкістане''' ({{lang-tg|Ҷанги шаҳрвандии Тоҷикистон}}) — узброены канфлікт [[1992]]—[[1997]] гадоў у [[Таджыкістан]]е паміж прыхільнікамі цэнтральнай улады і рознымі групоўкамі ў асобе Аб’яднанай таджыкскай апазіцыі. Вайна рушыла ўслед за абвяшчэннем незалежнасці краіны ў выніку распаду СССР.

== Перадгісторыя ==
Перадумовамі да грамадзянскай вайны ў Таджыкістане паслужыў шэраг прычын: цяжкае эканамічнае становішча, кланавы светапогляд таджыкаў і высокая ступень іх рэлігійнасці. Падчас [[перабудова|перабудовы]] ў [[Таджыкская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Таджыкскай ССР]] пачалі ўзнікаць ісламісцкія і дэмакратычныя рухі. Касцяк апазіцыі склалі Партыя ісламскага адраджэння (ПІА), Дэмакратычная партыя Таджыкістана (ДПТ) і шэраг іншых рухаў. Супрацьстаянне паміж былой камуністычнай элітай і нацыянальна-дэмакратычнымі і ісламсцкімі сіламі перайшло з палітычнай сферы ў этнічна-кланавую.

Фактычна прэлюдыяй да будучай вайны сталі [[Масавыя беспарадкі ў Душанбэ (1990)|масавыя беспарадкі ў Душанбэ]] ў лютым [[1990]] года, з патрабаваннем адстаўкі Першага Сакратара ЦК Кампартыі Таджыцкай ССР Кахара Махкамава, які ў лістападзе таго ж года быў абраны першым прэзідэнтам Таджыкістана<ref>[http://persons-info.com/persons/NABIEV_Rakhmon_Nabievich Набиев Рахмон Набиевич | ББД ЛИЧНОСТИ] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160304123836/http://persons-info.com/persons/NABIEV_Rakhmon_Nabievich |date=4 сакавіка 2016 }}</ref>.

[[24 лістапада]] [[1991]] года ў Таджыкскай ССР прайшлі прэзідэнцкія выбары, перамогу на якіх атрымаў Рахмон Набіеў. Ён набраў 56,92% галасоў. Яго галоўныя супернікі, якіх падтрымлівалі Дэмакратычная партыя Таджыкістана, Партыяй ісламскага адраджэння і мусульманскае духавенства, абвінавацілі ўлады ў фальсіфікацыі выбараў<ref>[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=08ed284f-832f-42f4-8838-d7ab60fe1483&docsid=1681 Бывший первый коммунист Таджикистана стал президентом] Журнал Коммерсантъ</ref>. У першыя некалькі месяцаў пасля выбараў у краіне падтрымлівалася крохкая раўнавага сіл — вядучым прадстаўнікам апазіцыі была гарантавана недатыкальнасць у абмен на згоду прытрымлівацца палітычных метадаў.

У пачатаку сакавіка [[1992]] Душанбінскім гарадскім судом быў асуджаны на два гады турэмнага зняволення адзін з кіраўнікоў апазіцыйнай арганізацыі ''«Растахез»'' «за паклёп на кіраўніка Вярхоўнага Савета Таджыкістана». [[23 сакавіка]] перад прэзідэнцкім палацам пачаліся шматдзённыя мітынгі памірцы з патрабаваннямі адстаўкі ўрада. [[21 красавіка]] прыхільнікі апазіцыі ўзялі ў якасці закладнікаў каля 20 чалавек, прыстрашыўшы расправіцца з імі, калі ўлады не пойдуць на саступкі. [[1 мая]] прэзідэнт Набіеў выдаў указ аб фарміраванні асобага батальёна Нацыянальнай гвардыі і санкцыянаваў раздачу для сваіх прыхільнікаў 1800 аўтаматаў.

== Храналогія ==
=== 1992 ===
[[5 мая]] ў адным з кішлакоў на Яванскай дарозе адбыліся сутыкненні паміж Нацыянальнай гвардыяй і апазіцыяй. [[7 мая]] прэзідэнт падпісаў з сіламі апазіцыі пагадненне, па якім апошнім быў прадастаўлены кантроль над 8 міністэрствамі і прадугледжваўся роспуск гвардыі, а паўнамоцтвы прэзідэнта істотна абмяжоўваліся. [[10 мая]] ў [[Душанбэ]] адбыліся сутычкі паміж КНБ і апазіцыяй, загінула 14 чалавек. [[16 мая]] апазіцыянеры спыняюць усе свае мітынгі ў сталіцы.

[[27 чэрвеня]] ў паўднёвых раёнах Таджыкістана ўспыхнулі узброеныя сутыкненні, якія пачаліся з-за канфлікту мясцовага насельніцтва Вахшскага раёна з перасяленцамі з суседніх рэгіёнаў. Скарыстаўшыся сутычкамі на поўдні, узброеныя прыхільнікі Набіева захапілі мясцовую радыёстанцыю і паведамілі пра напад на Вахш 3000-га атрада дэмакратаў-ісламістаў, паклікаўшы жыхароў Куляб, Ленінабада і ўзбекскае насельніцтва ў Курган-Цюбе пачаць узброеную барацьбу з ісламісцкімі дэмакратамі. У ходзе пяцігадзіннага бою, у якім з абодвух бакоў паводле даных рэспубліканскага МУС удзельнічала каля 400 чалавек і два БТР, загінулі 35 і былі паранены 56 чалавек<ref>[http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=541626bc-e5aa-4897-9d3d-17fc5580b3e6&docsid=5490 Демократы и южане: им никогда не сойтись…] Журнал Коммерсантъ</ref>.

[[29 чэрвеня]] ў Курган-Цюбэ пры пасярэдніцтве Даўлата Худаназарава было дасягнута пагадненне аб спыненні супрацьлеглымі бакамі баявых дзеянняў. [[1 ліпеня]] з-за абвастрэння сітуацыі на поўдні ўрад прыняў пастанову аб ахове асабліва важных аб’ектаў у рэспубліцы, у адпаведнасці з якім часцям расійскай 201 МСД даручана ахова Нурэкскай ГЭС, Яванскага электрамеханічнага камбіната і інш.

[[24 жніўня]] ісламісцкімі баевікамі быў забіты генеральны пракурор Таджыкістана Нурула Хувайдулаеў. [[31 жніўня]] аднавіліся сутыкненні ў Душанбэ. [[25 верасня]] быў здзейснены напад ісламістаў на пасёлак імя Ламаносава пад Курган-Цюбэ, дзе засяродзіліся вялікія групы бежанцаў. Ісламісты праніклі ў мястэчка і адціснуўшы афіцэраў 191-га палка 201-й дывізіі, зладзілі разню<ref name="Бушков">Бушков, Микульский, 1996, Гражданская война в республике: общий ход событий.</ref>. [[27 верасня]] кулябскімі атрады пад камандаваннем былога выхавальніка ў калоніі для непаўналетніх афіцэра ўнутраных войскаў Лангары Лангарыева штурмам узялі Курган-Цюбэ<ref name="Бушков"/><ref>Прибыловский В. В. Руководители государств на территории бывшего СССР: биографический справочник / Информационно-экспертная группа «Панорама». — 3-е изд. — Панорама, 2002. — 247 с.</ref>. [[24 кастрычніка]] гісарскія ўзброеныя групы пад камандаваннем былога старшыні Вярхоўнага Савета Сафаралі Кенджаева распачалі няўдалую спробу захапіць Душанбэ і былі выбіты з цэнтра горада на працягу некалькіх гадзін. [[10 снежня]] ў сталіцу з боку Гісара з баямі ўвайшоў спецыяльны батальён міністра ўнутраных спраў Якуба Салімава<ref name="Бушков"/>.

=== 1993 ===
У пачатку [[1993]] г. асноўныя баявыя дзеянні перамясціліся ў Каратэгін (Гарм, Раміт) і Дарвазу (Тавільдара). [[21 чэрвеня]] судовая калегія па грамадзянскіх справах Вярхоўнага суда Таджыкістана забараніла дзейнасць апазіцыйных партый (Дэмакратычнай партыі Таджыкістана, Ісламскай партыі адраджэння, народнага руху ''«Растахез»'' і таварыства «Лалі бадахшон»). Усе чатыры арганізацыі ўтварылі ваенна-палітычны блок — Аб’яднаную таджыкскую апазіцыю. Кааліцыя выступіла супраць афіцыйнай палітыкі ўладаў<ref name="Бушков"/>.

Неспакойная сітуацыя складвалася на таджыкска-[[Афганістан|афганскай]] мяжы, дзе сваю службу неслі расійскія памежнікі. З вясны баевікі таджыкскай апазіцыі пры падтрымцы афганскіх маджахедаў неаднаразова спрабавалі здзейсніць прарыў мяжы. Раніцай [[13 ліпеня]] афганскія маджахеды сіламі аднаго батальёна (каля 200 чалавек) з ліку ваеннаслужачых 55-й пяхотнай дывізіі афганскіх узброеных сіл і баевікоў таджыкскай апазіцыі прарваліся на тэрыторыю Таджыкістана, [[Бой на 12-й заставе Маскоўскага пагранатрада|уступіўшы ў бой з 12-й заставай расійскіх пагранвойскаў]]. Да вечара дня да месца бою падышлі часці расійскай 201-й мотастралковай дывізіі, якія выбілі маджахедаў з занятых пазіцый і аднавілі цэласнасць мяжы<ref>[http://www.ug.ru/issue/?action=topic&toid=1161 Виктор Носатов. Застава имени 25 героев]</ref>

Да лета інтэнсіўнасць узброеных дзеянняў пайшла на спад.

=== 1994—1997 ===
У [[1994]] годзе апазіцыя спрабавала актывізавацца, але не дасягнула адчувальных поспехаў. Абвастрыліся адносіны паміж кулябцамі і гісарцамі, якія карысталіся падтрымкай Узбекістана. У красавіку [[1995]] г. апазіцыя пачала контрнаступленне з тэрыторыі Афганістана, якое аднак зноў не дало ім поспехаў. У канцы красавіка ў [[Масква|Маскве]] прайшлі перамовы ўрада і апазіцыі на вышэйшым узроўні, вынікам чаго стала пагадненне аб працягу спынення агню яшчэ на месяц. У маі ў [[Кабул]]е прайшла сустрэча Рахмона і Саіда Абдула Нуры, дзе яны дамовіліся падоўжыць спыненне агню яшчэ на тры месяцы.

З красавіка 1994 па май [[1997]] пад эгідай [[ААН]] прайшло восем раўндаў перамоваў паміж варагуючымі бакамі, але самі іх лідары не мелі выразнай пазіцыі<ref>{{cite web|url = http://www.ia-centr.ru/expert/1920|title = Экспертная оценка. Гражданская война в Таджикистане: причины и последствия|publisher = ia-centr.ru|accessdate = 2012-02-27|archiveurl = https://www.webcitation.org/689NQkUrJ?url=http://www.ia-centr.ru/expert/1920|archivedate = 2012-06-03}}</ref>.

=== Мірнае пагаданне ===
[[27 чэрвеня]] 1997 г. у Маскве на дзявятай па ліку сустрэчы паміж прадстаўнікамі супрацьлеглых бакоў (Урадам РТ і Аб’яднанай таджыкскай апазіцыяй) пры пасярэдніцтве ААН было падпісана канчатковае мірнае пагадненне. Прэзідэнтам Таджыкістана (па выніках прэзідэнцкіх выбараў [[1999]] г.) застаўся прыхільнік свецкага праўлення Эмамалі Рахмон, аднак апазіцыя атрымала месцы ў парламенце, адміністрацыйныя пасады, дырэктарскія пасты на розных буйных прадпрыемствах, а радавыя байцы сіл апазіцыі ўвайшлі ў склад арміі. Пачаўся працэс вяртання бежанцаў з Афганістана. З [[1998]] года 27 чэрвеня з’яўляецца дзяржаўным святам «Дзень нацыянальнага адзінства». Пастановай нацыянальнага парламента ён абвешчаны непрацоўным.

== Наступныя падзеі ==
Пасля прымірэння абстаноўка ў краіне паступова стабілізавалася. Працягваў весці ўзброеную барацьбу палявы камандзір Махмуд Худайбердыеў<ref>{{cite web|url=http://www.uni-potsdam.de/u/slavistik/zarchiv/0897wc/k149-16.htm|title=Бои в Таджикистане продолжаются|publisher=|accessdate=2012-02-27|lang=ru|archiveurl=https://www.webcitation.org/689NRFQ97?url=http://www.uni-potsdam.de/u/slavistik/zarchiv/0897wc/k149-16.htm|archivedate=2012-06-03}}</ref>, які кантраляваў Курган-Цюбе. У 1998 годзе горад быў узяты пад кантроль урадавымі войскамі. Сам палявы камандзір загінуў пры нявысветленых абставінах у [[2001]] годзе, але доказаў яго гібелі да гэтага часу няма.

Малыя групы працягвалі супраціў аж да [[2009]] года, у прыватнасці атрад Мула Абдула кантраляваў цяжкадаступныя раёны<ref>[http://www.kommersant.ru/doc/1173679 Полевого командира ищут в маке] Газета «Коммерсантъ»</ref>.

У наступныя гады праціўнікі ўрада Эмамалі Рахмона спрабавалі арганізоўваць узброеныя паўстанні — у лістападзе 1998 года на чале з Махмудам Худайбердыевым, у [[2010]] годзе — Мірза Зыёевым і ў [[2011]] годзе — Мулой Абдула, аднак гэтыя спробы не ўвянчаліся поспехам, яны былі разгромлены намаганнямі сілавых структур Таджыкістана.

== Гл. таксама ==
* [[Беларусы ў грамадзянскай вайне ў Таджыкістане]]

{{Зноскі}}

== Спасылкі ==
* {{cite web|url = http://muslimpolitic.ru/2014/03/e-tnopoliticheskaya-palitra-tadzhikistana-chast-pervaya/|title = Этнополитическая палитра Таджикистана. Часть 1|author = Гасанов И.|publisher = Политический обозреватель мусульманского мира|date = 2014-03-13|accessdate = 2017-10-01|archiveurl = |archivedate = }}
* {{cite web|url = http://muslimpolitic.ru/2014/03/e-tnopoliticheskaya-palitra-tadzhikistana-chast-vtoraya/|title = Этнополитическая палитра Таджикистана. Часть 2|author = Гасанов И.|publisher = Политический обозреватель мусульманского мира|date = 2014-03-26|accessdate = 2017-10-01|archiveurl = |archivedate = }}
* {{en icon}} [http://www.rferl.org/features/1997/01/n.ru.970108185241.asp Tajikistan: Opposition criticizes Dushanbe’s plan for Commission]
* {{en icon}} [http://www.rferl.org/features/1997/01/n.ru.970103173453.asp Tajikistan: Two Russian military personnel killed]
* {{en icon}} [http://www.rferl.org/features/2003/12/02122003171834.asp Tajikistan: Secular — not Shari’a — law prevails in eastern mountains]
* {{en icon}} [http://www.onwar.com/aced/data/tango/tajik1992b.htm Tajikistan Civil War 1992—1994] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20100103220800/http://onwar.com/aced/data/tango/tajik1992b.htm |date=3 студзеня 2010 }}

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Таджыкістана]]
[[Катэгорыя:Войны XX стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Войны Афганістана]]
[[Катэгорыя:Войны Расіі]]
[[Катэгорыя:Узброеныя канфлікты на постсавецкай прасторы]]