Грашовая рэформа ў Расіі 1839—1843 гадоў

Была праведзеная ў 1839—1843 гадах пад кіраўніцтвам міністра фінансаў Канкрына. Прывяла да стварэння сістэмы сярэбранага монаметалізму. Быў пачаты абмен усіх асігнацый на дзяржаўныя крэдытныя білеты, якія абменьваліся на золата і срэбра. Правядзенне рэформы дазволіла ўсталяваць у Расіі стабільную фінансавую сістэму, якая захоўвалася аж да пачатку Крымскай вайны.

10 рублёў 1854 г.

Першы этап грашовай рэформы 1839—1843 гг. пачаўся з выдання 1 ліпеня 1839 года маніфеста «Аб устройванні грашовай сістэмы». Згодна з маніфестам з 1 студзеня 1840 года ў Расіі ўсе здзелкі павінны былі фарміравацца выключна ў срэбры. Галоўным сродкам плацяжу станавіўся сярэбраны рубель з утрыманнем чыстага срэбра 4 залатнікі 21 доля (18 г). Дзяржаўным асігнацыям, згодна з першапачатковым іх прызначэннем адводзілася роля дапаможнага грашовага знака. Яны павінны былі прымацца па нязменным курсе (3 руб. 50 кап. асігнацыямі за срэбны рубель). Паступленні ў казну і выдача грошай з яе вылічаліся ў срэбных рублях. Самі ж плацяжы маглі здзяйсняцца як у звонкай манеце, так і ў асігнацыі. Залатая манета павінна была прымацца і выдавацца з казённых устаноў з 3 % надбаўкай ад яе намінальнага кошту. Такім чынам, на першым этапе грашовай рэформы быў зафіксаваны фактычны ўзровень абясцэньвання асігнацыйнага рубля.

Адначасова з маніфестам быў апублікаваны ўказ ад 1 ліпеня 1839 г. «Аб заснаванні Дэпазітнай касы срэбнай манеты пры Дзяржаўным Камерцыйным банку», які абвяшчаў білеты Дэпазітнай касы законным плацежным сродкам, які абарачаецца нароўні з срэбнай манетай без усялякага лажу. Каса пачала выконваць аперацыі ў студзені 1840 г., яна прымала на захоўванне ўклады срэбнай манетай і выдавала наўзамен дэпазітныя білеты на адпаведныя сумы. У перыяд з 20 снежня 1839 года па 18 чэрвеня 1841 года ў адпаведнасці з шэрагам сенацкіх указаў былі выпушчаныя дэпазітныя білеты вартасцю ў 3, 5, 10, 25, 50 і 100 рублёў. Яны вырабляліся экспедыцыяй Дэпазітнай касы і выпускаліся ў абарот з 1 верасня 1843 года.

Другім этапам грашовай рэформы стала эмісія крэдытных білетаў захоўных скарбніц, выхаваўчых дамоў і Дзяржаўнага пазыковага банка. Яна ажыццяўлялася ў адпаведнасці з маніфестам ад 1 ліпеня 1841 года «Аб выпуску ў народны абарот крэдытных білетаў на 30 мільёнаў срэбрам».

Прыняцце гэтага акта не разглядалася ў якасці меры па ўпарадкаванні грашовага абароту, а было выклікана эканамічнай неабходнасцю. У 1840 г. у сярэдняй паласе Расіі быў моцны неўраджай. Пачалося ўзмоцненае выняцце укладаў з крэдытных устаноў. Банкі знаходзіліся на мяжы банкруцтва. Гэтаму ў значнай меры спрыяла сістэма перманентных «запазычванняў» з дзяржаўных крэдытных устаноў, у сілу чаго яны аказаліся не ў стане не толькі адкрываць крэдыты, але і выдаваць уклады. 26 лютага 1841 у якасці экстранай меры было прынятае рашэнне аб эмісіі крэдытных білетаў з мэтай аказання дапамогі дзяржаўным крэдытным установам і казне. Білеты свабодна разменьваліся на срэбную манету і абарочваліся нароўні з ёй.

Такім чынам, пачынаючы з 1841 г. у Расіі паралельна абарочваліся тры віды папяровых грашовых знакаў: асігнацыі, дэпазітныя і крэдытныя білеты. Іх эканамічная сутнасць была розная. Асігнацыі з’яўляліся сродкам абароту і плацяжу, іх рэальная цана была ў чатыры разы ніжэйшая за намінальную. Дэпазітныя білеты былі фактычна квітанцыямі на срэбра. Яны знаходзіліся ў абароце ў памеры, роўным суме укладаў, і казна не мела дадатковых даходаў ад іх эмісіі.

Крэдытныя білеты захоўных скарбніц і Дзяржаўнага пазыковага банка знаходзіліся ў абароце ў нязначнай колькасці. Яны, як і дэпазітныя білеты, павінны былі мець стоадсоткавае пакрыццё срэбрам. Пазней урад дазволіў выдачу іпатэчных пазык крэдытнымі білетамі, часткова забяспечанымі металам, але пры гэтым, баючыся іх абясцэнення, моцна абмежаваў гэтыя выдачы.

Нязначны выпуск, частковае забеспячэнне металам, размен на звонкую манету ператварылі крэдытныя білеты ў устойлівыя папяровыя грашовыя знакі.

На апошнім этапе ў адпаведнасці з праектам рэформы павінна была адбыцца замена асігнацый на дэпазітныя білеты. Але эмісія дэпазітных білетаў не прыносіла дадатковых даходаў дзяржаве. У той жа час у абароце знаходзіліся ўстойлівыя папяровыя грашовыя знакі, толькі часткова пакрытыя металам, — крэдытныя білеты. Іх эмісія была выгадная для казны. Таму ўрад прыняў рашэнне аб пашырэнні выпуску ў абарачэнне крэдытных, а не дэпазітных білетаў.

У выніку на трэцім этапе рэформы асігнацыі і дэпазітныя білеты былі абменены на крэдытныя білеты. Абмен ажыццяўляўся на аснове маніфеста «Аб замене асігнацый і іншых грашовых прадстаўнікоў крэдытнымі білетамі» ад 1 чэрвеня 1843 года. Для вырабу крэдытных білетаў пры Міністэрстве фінансаў была створана экспедыцыя дзяржаўных крэдытных білетаў пастаянным фондам звонкай манеты для размену буйных білетаў. У адпаведнасці з маніфестам выпуск дэпазітных і крэдытных білетаў сохранных казен і Дзяржаўнага пазыковага банка спыніўся. Яны падлягалі абмену на дзяржаўныя крэдытныя білеты. Асігнацыі былі дэвальваваныя. Яны выпускаліся па курсе 3 руб. 50 кап. асігнацыямі за 1 руб. новымі крэдытнымі білетамі. Абмен асігнацый спыніўся з 13 красавіка 1851 года, а абмен дэпазітных білетаў — з 1 сакавіка 1853 года.

Дэпазітныя і крэдытныя білеты 1841 года, разменныя на срэбра, абменьваліся па намінале. Акрамя таго, крэдытныя білеты выпускаліся наўзамен укладаў золатам і срэбрам. Ніякіх іншых магчымасцяў эмісіі крэдытных білетаў закон не прадугледжваў.

Размен крэдытных білетаў рабіўся на срэбра і золата. Разменная каса Экспедыцыі дзяржаўных крэдытных білетаў у Пецярбургу была абавязана ажыццяўляць размен без абмежавання, у Маскве — да 3 тыс. руб. у адны рукі, а ў павятовых казначэйствах — да 100 рублёў.

У выніку правядзення рэформы ў Расіі была створана сістэма грашовага абароту, пры якой папяровыя грошы разменьваліся на срэбра і золата. Крэдытныя білеты мелі на 35-40 % залатое і срэбнае забеспячэнне. Заканадаўства ў галіне грашовага абарачэння, якое склалася ў выніку рэформы Канкрына, забараняла выпуск крэдытных білетаў для крэдытавання гандлю.

Грашовая сістэма, створаная ў выніку рэформы 1839—1843 гг., мела рад найважнейшых прыкмет, тыповых для біметалізму:

1. Існавала свабода чаканкі не толькі срэбра, але і золата.
2. Залатыя імперыялы і паўімперыялы чаканіліся з надпісам «дзесяць рублёў» і «пяць рублёў», прычым урад імкнуўся замацаваць з дапамогай заканадаўства прапорцыю вартасці паміж залатым і срэбным рублём. Маніфест ад 1 ліпеня 1839 г. устанаўляў, што «залатая манета ў казну і крэдытныя ўстанаўленні прымаецца і з іх выдаецца на 3 % вышэй ад намінальнага яе кошту, а менавіта — імперыял ў 10 руб. 30 кап. і паўімперыял у 5 руб. 15 кап. срэбрам».
3. Крэдытныя білеты былі разменяваны не толькі на срэбра, але і на золата. Размен гэты рабіўся «з выкананнем названай паміж гэтымі грашыма прапорцыі» — 103 руб. крэдытнымі білетамі абменьваліся на 103 руб. срэбрам ці на 100 руб. золатам, г.зн. урад імкнуўся замацаваць за крэдытным рублём не толькі пэўную наяўнасць срэбра, але і золата.

Аналізуючы вынікі правядзення грашовай рэформы 1839—1843 гг., неабходна ўлічваць і наступныя абставіны. У Расіі ў 30-40-х гг. XIX ст., нягледзячы на развіццё таварна-грашовых адносін, панавала натуральная гаспадарка. Адпаведна аб’ём пакупаных прадметаў спажывання быў невялікі, і грошы як сродак абароту патрабаваліся ў нязначных колькасцях. Рабочыя, чыноўнікі і іншыя асобы, якія жылі на жалаванне, не гралі такой важнай ролі, як ва ўмовах развітых таварна-грашовых адносін. Пры параўнальна неразвітым рынку і дрэнных шляхах зносін цэны на прадукты былі вельмі нізкімі, а ўзровень прамысловага развіцця — адносна невысокім. Тавары прамысловай вытворчасці, якія часта ўвозяцца з-за мяжы, набываліся невялікім колам асоб. Грашовы абарот ажыццяўляўся пераважна з казной. Таму грашовая рэформа, праведзеная ў 1839—1843 гг. забяспечыла адносна ўстойлівае грашовае абарачэнне.

Значны дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту, які ўтварыўся падчас Крымскай вайны 1853—1856 гг., стаў прычынай эмісіі вялікай колькасці крэдытных білетаў. У 1854 г. урад вымушана спыніў іх свабодны размен на золата, а ў 1858 г. — на срэбра. Крэдытныя білеты з крэдытных грошай, якія абапіраюцца на дзяржаўны крэдыт, ператварыліся ў неразменныя папяровыя грошы. Грашовая сістэма, створаная ў выніку рэформы 1839—1843 гг., перастала існаваць. У Расіі пачаўся працяглы перыяд абароту крэдытнага рубля з значна няўстойлівым валютным курсам.