Прагляд зыходнага тэксту старонкі Канцэпцыя дамаштоцаўскай армянскай пісьменнасці

'''Канцэпцыя дамаштоцаўскай армянскай пісьменнасці''' — канцэпцыя аб існаванні пісьменства ў армян да 406 года — часу стварэння сучаснага армянскага алфавіту прапаведнікам хрысціянства і вучоным [[Месроп Маштоц|Месропам Маштоцам]]. У сучаснай філалогіі праблема ўпершыню была разгледжана ў 1835 годзе [[Гукас Інчычан|Гукасам Інчычанам]].

== Гістарычныя сведчанні ==
[[Файл:Statues of Saint Hippolytus.jpg|міні|200px|Меркаваная статуя Іпаліта Рымскага.]]
Аб існаванні армянскага пісьменства да 406 года захаваўся шэраг паведамленняў як у армянскіх, так і ў неармянскіх крыніцах.

Пісьменнік пачатку Ⅰ стагоддзя [[Філон Александрыйскі]] паведамляў аб існаванні [[Старажытнаармянская перакладная літаратура|армянскага перакладу]] сачынення [[Метрадор Скепсійскі|Метрадора Скепсійскага]], які быў прысвечаны пытанню аб розуме ў жывёл. Праца была напісана ў перыяд знаходжання Метрадора пры двары армянскага цара [[Тыгран II|Тыграна Ⅱ]].{{sfn|Трэвар|1953|с=11}}

Старажытнагрэцкі сафіст [[Філастрат Афінскі|Філастрат]] у складанні «[[Жыццё Апалонія Ціянскага]]», напісанага каля 220 гады н. э., паведамляў, што падчас падарожжа на Ўсход Апалонія суправаджаў нейкі сірыец з [[Ніневія|Ніневіі]], які выхваляўся веданнем [[Армянская мова|армянскай мовы]]. У [[Памфілія|Памфіліі]] яны натрапілі на леапарда з залатым абручом на шыі з армянскімі надпісамі:{{sfn|Russell|1987|p=132—133}}
<blockquote>А яшчэ расказваюць, што некалі ў Памфіліі была злоўлена самка барса з залатым абручом на шыі, і на абручы гэтым было напісана армянскімі пісьмёнамі: «Цар Аршак Нісейскаму богу».</blockquote>

У грэчаскім арыгінале «Хронікі» Іпаліта Рымскага, напісанага каля 235 года, сярод 47 народаў, якія вядуць сваё паходжанне ад [[Яфет]]а, у якасці тых, якія маюць пісьменнасць, згаданыя наступныя сем:
<blockquote>Іберы, лаціны, чыё пісьмо ўжываюць і рымляне, іспанцы, грэкі, мідзяне, армяне.</blockquote>

Сірыйскі біскуп {{iw|Георгій, біскуп арабаў|Георгій|en|George, Bishop of the Arabs}} у 714 годзе распавядаючы пра [[Рыгор Асветнік|Рыгора Асветніка]], які жыў на мяжы Ⅲ–Ⅳ стагоддзяў, пісаў:{{sfn|Movsisyan|2006|p=12}}
<blockquote>…калі ён быў падлеткам, ён прыехаў на зямлю Арменіі з-за [[Вялікае ганенне|ганенняў]] [[Дыяклетыян]]а супраць хрысціян ці нейкіх невядомых. Калі ён вырас у краіне армян і вывучыў іхнія пісьменнасць і мову, яго імя стала шырока распаўсюджаным і знакамітым, і ён стаў адным з блізкіх слуг цара [[Трдат Ⅲ|Трдата]], які ў той час валадарыў у зямлі Арменіі.</blockquote>

У 1271 годзе ў сваёй «Усеагульнай Гісторыі» [[Вардан Арэвелці]] сцвярджаў:{{sfn|Movsisyan|2006|p=11}}{{sfn|Усеагульная гісторыя Вардана Вялікага|1861|с=63}}
<blockquote>Існаванне армянскіх пісьмёнаў, (якія засталіся) ад старажытнасці, было даказана падчас цара Лявона, калі ў [[Кілікійская армянская дзяржава|Кілікіі]] знайшлі манету, на якой армянскімі літарамі было намалявана імя паганскага цара Хайкіда.</blockquote>

== Археалагічныя знаходкі ==
[[Файл:Garnu-tachar2 (20).jpg|thumb|right|260px|Грэцкі надпіс з [[Гарні (храм)|Гарні]] з армянскім словам «тэр» — ''кіраўнік роду, уладар вобласці'',{{sfn|Трэвар|1953|с=182, 211}} Ⅰ стагоддзе н. э.]]
У 1982 годзе [[Ігнас Гельб]] адзначаў, што «[[Протаармянская мова|протаармянскія]] надпісы, адкрытыя нядаўна ў вялікай колькасці ў Арменіі, занадта мала вывучаны, каб імі можна было скарыстацца для колькі-небудзь пэўных высноў».{{sfn|Гельб|1982|с=67}} Аналізуючы надпісы Ⅱ стагоддзі да н. э. цара [[Вялікая Арменія|Вялікай Арменіі]] [[Арташэс I|Арташэса Ⅰ]], А. Барысаў лічыў магчымым, што армянскія цары ўжывалі або спрабавалі ўжываць [[арамейскае пісьмо]] для запісу армянскай мовы.{{sfn|Барысаў|1946|с=97—104}} У грэчаскім надпісе сярэдзіны Ⅰ стагоддзі н. э. з [[Гарні (храм)|Гарні]] высечана армянскае слова «тэр» — кіраўнік роду, уладар вобласці.{{sfn|Трэвар|1953|с=182, 211}} Для іншага слова ў тым жа надпісе [[Каміла Васільеўна Трэвер|К. Трэвер]] прапаноўвала версію чытання «агарак» — загарадны маёнтак, сядзіба.{{sfn|Трэвар|1953|с=179—180}}

У артыкуле «Пра магчымы армянскі характар уводных формул урартскіх надпісаў» у 2000 годзе [[Геворк Джаўкян]] прапанаваў прачытаць шаблонныя формулы пачатку некаторых урартскіх надпісаў на аснове індаеўрапейскіх праформ. Па словах даследніка, «іх можна лічыць першымі пісьмовымі тэкстамі армянскай мовы». Паводле Г. Джаўкяна, у сказе «<sup>d</sup>Haldini kuruni <sup>d</sup>Haldini <sup>GIŠ</sup>surii(i) kuruni(e)…» («[[Халдзі]] магутны, зброя (меч) Халдзі — магутная») словы ''kuruni'' і ''suri'' могуць быць далейшымі арм. ''կուռն'' («рука») і ''սուր'' («меч»).{{sfn|Джаўкян|2000|с=124}} У армянскай мове абодва словы маюць спрадвечна індаеўрапейскае паходжанне.{{sfn|Джаўкян|2000|с=125}} Разглядаючы формулу «<sup>d</sup>Haldini uštabi masinie <sup>GIŠ</sup>sure», Г. Джаўкян перакладае слова ''masini'' як «моцны» на аснове індаеўрапейска-армянскага ''magh-ti'' — «моц». У армянскай мове корань ''magh-ti'' захаваўся ў слове ''մարթանք'' — «сродак», «спосаб» Даследчык лічыць, што індаеўрапейска-[[Расейская мова|расейскае]] слова «мощный» таксама з'яўляецца паралеллю урартскаму ''masini''.{{sfn|Джаўкян|2000|с=127}}

== Даніілавы пісьмёны ==
{{Асноўны артыкул|Даніілавы пісьмёны}}
Агульнапрынята, што да стварэння Маштоцам каля 406 года армянскага алфавіту ў Арменію былі прывезены [[даніілавы пісьмёны]]. Пісьмёны атрымалі такую назву па імені сірыйскага біскупа Данііла, які, па розных меркаваннях, знайшоў{{sfn|Russell|1987|p=133}} альбо стварыў{{sfn|Thomson|1997|p=201—202}} гэтую пісьменнасць. Дыскусійным з'яўляецца таксама пытанне генезісу і зместу гэтага алфавіту. Паводле звестак гістарычных крыніц, ён ужываўся ўсяго два гады (некаторыя сучасныя навукоўцы прапаноўвалі выправіць на «два месяцы») або «некаторы час», пасля чаго выйшаў з ужытку з-за неадпаведнасці фанетыцы армянскай мовы.{{sfn|Seibt|2011}} [[Ёзэф Маркварт]] прапаноўваў ідэнтыфікаваць Данііла з біскупам Арзона, які згадваўся ў ліку ўдзельнікаў сінода 410-га і 424 гадоў, скліканых [[Дадзіша Ⅰ]] і Мар Ісаакам.{{sfn|Маркварт|1913|с=44—45}} Па здагадцы У. Брусава, біскуп Данііл толькі ўдасканаліў алфавіт, які быў створаны да яго.{{sfn|Брусаў|1940|с=53}} Брусаў лічыў, што на гэтым пісьме раней маглі быць створаны літаратурныя помнікі, якія не дайшлі да нашых дзён.{{sfn|Брусаў|1940|с=54}} На думку [[Роберт Томсан|Роберта Томсана]], алфавіт быў [[Семіцкія мовы|семіцкага]] паходжання. Даніілавы пісьмёны, верагодна, складаліся з 22 літар і [[Кансанантнае пісьмо|перадавалі толькі зычныя фанемы]], тым самым не былі здольныя перадаваць галосныя і багатую зычную структуру армянскай мовы.{{sfn|Thomson|1997|p=201—202}} [[Вернер Зайбт]] лічыў, што даніілавы пісьмёны грунтаваліся ў асноўным на [[Сірыйскае пісьмо|сірыйскім пісьме]], магчыма з даданнем некаторых асаблівых знакаў.{{sfn|Seibt|2011}} Джэймс Расэл называў іх «загадкавымі літарамі». Па яго здагадцы, даніілавы пісьмёны маглі мець дачыненне да сірыйскага алфавіту, які быў прыстасаваны для армянскай мовы, або быць рэшткамі старажытнаарамейскай [[Гетэраграма (лінгвістыка)|гетэраграфічнай]] сістэмы пісьма.{{sfn|Russell|2021|p=157}} Ад гэтага пісьменства нічога не захавалася.{{sfn|Thomson|1997|p=201—202}}

== Іерагліфічныя знакі ў сярэднявечных рукапісах ==
У сярэднявечных армянскіх рукапісах захаваліся адмысловыя [[Абрэвіятура|абрэвіятуры]] і [[Іерогліф|іерагліфічныя]] знакі, званыя ''nšanagirk‘'', ''arajnoc‘ gir'' - пісьменнасць першых, ці проста ''karčabanut‘iwn'' — абрэвіятура.{{sfn|Russell|1987|p=20}} Найраннейшы знойдзены рукапіс, які змяшчае падобныя знакі, адносіцца да 1564 года.{{sfn|Ачар'ян|1984|с=429}} Упершыню 46 такіх знакаў былі апублікаваны ў [[Венецыя|Венецыі]] ў 1730 годзе.{{sfn|Ачар'ян|1984|с=411—412}} Да канца ⅩⅩ стагоддзя былі выдадзены ўжо 505–551 такіх сімвалаў.{{sfn|Russell|1987|p=20}} У 1858 годзе ў даследаванні «Аб армянскім алфавіце» (другое, перапрацаванае выданне — 1896 год) Н. Эмін упершыню высунуў дапушчэнне аб тым, што асаблівыя знакі, якія захаваліся ў сярэднявечных армянскіх рукапісах, могуць быць рэшткамі дамаштоцаўскай пісьменнасці.{{sfn|Ачар'ян|1984|с=409}}{{sfn|Эмін|1896|с=209}} У якасці доказу дакладнасці сваёй гіпотэзы Эмін спасылаўся на Агатангеласа аб ужыванні ў Арменіі нейкіх пісьмёнаў у пачатку Ⅳ стагоддзя.{{sfn|Эмін|1896|с=208}} Эмін высунуў здагадку, што «знакі згадваныя Агафангелам, былі род умоўных, калі можна сказаць, іерагліфічных знакаў». Даследчык таксама меркаваў, што знакі не былі запазычанымі і мелі мясцовае паходжанне.{{sfn|Эмін|1896|с=209}} У 1863 годзе гіпотэзу Эміна падтрымаў Віктар Ланглуа. У адрозненне ад яго, аднак, Ланглуа меркаваў, што дадзеныя сімвалы могуць быць [[стэнаграфія]]й тоесна рымскім [[Тыронавы значкі|тыронавым значкам]].{{sfn|Langlois|1869|с=4}} Аналізуючы некалькі сотняў такіх іерогліфаў з армянскіх рукапісаў [[Храчыя Ачар'ян]] прыйшоў да высновы, што пераважная іхняя большасць створана на аснове маштоцеўскага алфавіту, верагодна, не раней за ⅩⅣ стагоддзе.{{sfn|Ачар'ян|1984|с=427—429}} Паводле {{iw|Харут'юн Марцірасян|Харут'юна Марцірасяна|hy|Հարություն Մարտիրոսյան}}, армянскія сярэднявечныя іерогліфы маюць тоесныя паралелі ў [[Петрогліфы Арменіі|петрагліфах Арменіі]] Ⅲ тыс. да н. э., а таксама ў культава-рэлігійным арнаменце керамікі і металічных прадметах Ⅲ–Ⅰ тыс. да н. э.{{sfn|Марцірасян|1971|с=64—65}} Гэты пункт гледжання быў раскрытыкаваны [[Аляксандр Аляксандравіч Фармозаў|А. Фармозавым]]. Паводле апошняга, узрост прыведзеных наскальных знакаў з'яўляецца дыскусійным, неправамернымі з'яўляюцца таксама супастаўленне знакаў розных эпох і атаясамліванне сістэмы знакаў з іерагліфічным пісьмом.{{sfn|Фармозаў|1978|с=270—271}} [[Джэймс Роберт Расэл|Джэймс Расэл]] адзначаў, што некаторыя з сімвалаў у сярэднявечных рукапісах з'яўляюцца [[Алхімічныя сімвалы|алхімічнымі знакамі]] або маюць позняе паходжанне, іншыя ж, верагодна, вельмі старажытныя. Расэл праводзіць паралель паміж армянскім іерогліфам са значэннем «цар» і вельмі падобным на яго [[Лувійскія іерогліфы|хецкім іерогліфам]] аналагічнага значэння.{{sfn|Russell|1987|p=20}}

У іншай групе рукапісаў, званых {{iw|Хмаіл|«хмаіл»|hy|Հմայիլ}} ({{lang|hy|հմայիլ}}), захаваліся адмысловыя іерогліфападобныя заклінальныя знакі. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што яны могуць праліць святло на праблему дамаштоцаўскай пісьменнасці.{{sfn|Рагожына|2021|с=100}} Армянскія хмаілы ствараліся не ў форме [[Кодэкс (кніга)|кодэкса]], а ў асноўным у форме скруткаў, што прадстаўляе раннейшы тып у гісторыі кнігі.{{sfn|Хачыкян|1963|с=150}} Рукапісы, якія цяпер захаваліся, адносяцца галоўным чынам да ⅩⅤ–ⅩⅧ стагоддзяў.{{sfn|Хачыкян|1963|с=151}} Па здагадцы [[Левон Хачыкян|Левона Хачыкяна]], пэўныя звесткі раннесярэднявечных аўтараў [[Егішэ]], [[Іаан Майраванеці|Іаана Майраванеці]] і некаторых іншых могуць мець дачыненне да знакаў у хмаілах.{{sfn|Хачыкян|1963|с=147—148}} Адпрэчваючы здагадкі аб наяўнасці развітой пісьменнасці і літаратуры да пачатку Ⅴ стагоддзі, Л. Хачыкян дапушчаў, што да гэтага перыяду ў армян магла існаваць простая іерагліфічная сістэма, якая мела вельмі абмежаванае ўжыванне.{{sfn|Хачыкян|1963|с=146}} Будучы спадчынай дахрысціянскай эпохі, пазней яна захавалася ў колах рознага роду ведзьмакоў, варажбітак, лекараў ды іншых.{{sfn|Хачыкян|1963|с=149}} У шэрагу тэкстаў хмаілаў назіраюцца відавочныя сляды дахрысціянскай міфалогіі.{{sfn|Хачыкян|1963|с=151}}

== Меркаванні гісторыкаў ==

=== Прыхільнікі канцэпцыі ===
[[Файл:Valery Bryusov c. 1900.jpg|thumb|right|200px|[[Валерый Якаўлевіч Брусаў|В. Брусаў]]]]
Па сцвярджэнні [[Валерый Якаўлевіч Брусаў|В. Брусава]], на працягу першых чатырох стагоддзяў нашай эры ў армян ужо існавала пісьменнасць.{{sfn|Брусаў|1940|с=54}} Паводле [[Мікалай Якаўлевіч Мар|М. Мара]], пісьменнасць на армянскай мове існавала яшчэ за некалькі стагоддзяў да н. э.{{sfn|Мар|1934|с=5}} Спасылаючыся на паведамленне [[Маўсес Харэнацы|Маўсеса Харэнацы]] аб ужыванні ў Арменіі да Ⅴ стагоддзя грэчаскага і персідскага алфавітаў, К. Трэвер не выключала, што яны маглі быць скарыстаны таксама для перадачы армянскай мовы.{{sfn|Трэвар|1953|с=102}} К. Трэвер пісала аб існаванні ў Ⅰ стагоддзі н. э. армянскага перакладу [[дыялог]]у аб жывёлах старажытнагрэцкага аўтара Метрадора Скепсійскага.{{sfn|Трэвар|1953|с=11, 15}} На яе думку, наяўнасць такога перакладу можна растлумачыць не толькі тым, што ён быў напісаны ў бытнасць аўтара пры двары армянскага цара, але і тым, што «ў пачатку Ⅰ ст. н. э., гэта значыць праз паўстагоддзя пасля Метрадора, армянскае грамадства працягвала цікавіцца гэтай, па сутнасці, навуковай працай».{{sfn|Трэвар|1953|с=11}} Па сцвярджэнні [[Міхаіл Міхайлавіч Дзьяканаў|М. Дзьяканава]] і А. Кудраўцава, у Ⅲ–Ⅰ ст. да н. э. армянскія жрацы «вынайшлі асаблівага роду тайнапіс і пісалі з яго дапамогай храмавыя кнігі і летапісы».{{sfn|Дзяканаў, Кудраўцаў|1956|с=423}}

Некаторыя навукоўцы лічылі верагодным, што дамаштоцаўская пісьменнасць была знішчана ў сувязі з хрысціянізацыяй. Так, па здагадцы [[Віктар Аляксандравіч Істрын|В. Істрына]] да Маштоца ў армян верагодна была пісьменнасць (магчыма на [[Арамейскае пісьмо|арамейскай]] аснове), аднак пасля яна была знішчана як паганская.{{sfn|Істрын|1961|с=316}} Паводле М. Паўленкі, здагадкі аб дамаштоцаўскай пісьменнасці на армянскай мове пацвярджаюцца некаторымі фактамі. Гэтая пісьменнасць, аднак, была прызнана паганскай і знішчана пасля прыняцця хрысціянства.{{sfn|Паўленка|1987|с=162}} [[Уладзімір Рыгоравіч Луконін|У. Луконін]], наадварот, лічыў, што ў Ⅳ стагоддзі, пасля прыняцця хрысціянства як дзяржаўную рэлігію, маглі быць зроблены спробы пісаць па-армянску грэцкімі або арамейскімі літарамі «аднак ні той, ні іншы алфавіт зусім не падыходзілі да гукаў армянскай мовы».{{sfn|Луконін|1983|с=210}}

=== Праціўнікі канцэпцыі ===
У 1896 годзе {{iw|Гайнрых Гельцэр|Г. Гельцэр|en|Heinrich Gelzer}}, кажучы аб Ⅱ–Ⅲ стагоддзях, выказваў меркаванне, што ў Арменіі тады не існавала ні пісьменства, ні літаратуры.{{sfn|Трэвар|1953|с=81}} У 1904 годзе армянскі гісторык [[Аракел Рыгоравіч Бабаханян|Леа]] лічыў, што гіпотэзу існавання армянскага пісьменства да Маштоца «не прызнае сур'ёзная частка нашай філалогіі».{{sfn|Леа|1904|с=174}} На думку М. Акіняна «няма ніякага доказу, што пацвердзіла б наяўнасць уласнага пісьменства на армянскай мове да 406 года».{{sfn|Акінян|1938|с=289}} Х. Ачар'ян адпрэчваў гіпотэзы існавання дамаштоцаўскай пісьмовай літаратуры на армянскай мове.{{sfn|Ачар'ян|1951|с=98}} Такога ж меркавання прытрымліваўся {{iw|Эмануэль Арзумановіч Півазян|Э. Півазян|hy|Էմանուել Պիվազյան}}.{{sfn|Півазян|1962|с=169}} Л. Хачыкян крытыкаваў прыхільнікаў гіпотэзы, а звесткі з першакрыніц назваў цьмянымі.{{sfn|Хачыкян|1963|с=145}} [[Сен Сурэнавіч Арэўшацян|Сен Арэўшацян]] пісаў, што аналіз гістарычных умоў у якім знаходзілася Арменія напярэдадні стварэння Маштоцам алфавіту, а таксама існуючы фактычны матэрыял адхіляюць здагадкі аб магчымым існаванні дамаштоцаўскай пісьменнасці.{{sfn|Арэвшат'ян|1977|p=112}} Каментуючы паведамленне Філастрата аб армянскім пісьме ў пачатку Ⅲ стагоддзя, Джэймс Расэл лічыў, што гравіроўка, верагодна, была на арамейскай мове і пісьме.{{sfn|Russell|1987|p=132—133}} На думку {{iw|Роберт Томсан|Роберта Томсана|en|Robert W. Thomson}}, хоць палітычная і сацыяльная індывідуальнасць Арменіі і армян узыходзіць да Ⅵ–Ⅳ стагоддзяў да н. э., эпосе Старажытнаперсідскай імперыі, літаратура на армянскай мове з'явілася даволі позна, толькі пасля прыняцця хрысціянства.{{sfn|Thomson|1997|p=199}}

== Гл. таксама ==
* [[Армянскае пісьмо]]
* [[Месроп Маштоц]]
* [[Гісторыя стварэння армянскага алфавіту]]

{{зноскі}}

== Літаратура ==
{{refbegin|2}}
;на армянскай мове
* {{артыкул |аўтар=Абрамян А. |загаловак=Да пытання аб дамаштоцаўскай армянскай літаратуры |арыгінал= |спасылка=https://www.matenadaran.am/ftp/data/Banber1/4.A.Abrahamyan.pdf |аўтар выдання= |выданне=Веснік Матэнадарана |месца=Ер. |выдавецтва= |год=1941 |нумар=1 |старонкі=41—52 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref=Абрамян |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230905131332/https://www.matenadaran.am/ftp/data/Banber1/4.A.Abrahamyan.pdf |archivedate=5 верасня 2023 }}
* {{артыкул |аўтар=[[Нерсес Акаповіч Акінян|Акінян Н. А.]]|загаловак=Вынаходства армянскага алфавіту |арыгінал= |спасылка=http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/Handesamsorya/1938(9-12).pdf |выданне= Андэс амсор'я |месца=Вена |год=1938 |нумар=9—12 |старонкі=289—319 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref=Акінян |archiveurl= |archivedate=}}
* {{кніга |аўтар=[[Храчыя Ачар'ян|Ачар'ян Х.]] |загаловак=Армянскія пісьмёны |арыгінал= Հայոց գրերը |спасылка=http://serials.flib.sci.am/Founders/Hayoc%20grer-%20Acharyan/book/index.html#page/412/mode/2up |месца=Ер. |выдавецтва=Выдавецтва Ерэванскага ўніверсітэта |год=1984 |isbn= |ref=Ачар'ян}}
* {{кніга |аўтар=[[Храчыя Ачар'ян|Ачар'ян Х.]] |загаловак=Гісторыя армянскай мовы |арыгінал= Հայոց լեզվի պատմություն |спасылка=http://serials.flib.sci.am/Founders/Acharyan-hayoc%20lezvi%20patmutyun%20h.2/book/index.html#page/120/mode/2up |месца=Ер. |выдавецтва=Айпетрат |год=1951 |том=2 |isbn= |ref=Ачар'ян}}
* {{артыкул |аўтар= [[Геворк Бегларовіч Джаўкян|Джаўкян Г.]]|загаловак= Аб магчымым армянскім характары ўступных формул урартскіх надпісаў|арыгінал=Ուրարտական արձանագրությունների ներածական բանաձևերի հնարավոր հայկական բնույթի մասին |спасылка=https://arar.sci.am/dlibra/publication/192225/edition/174615/content |выданне= [[Гісторыка-філалагічны часопіс]]|тып= |месца= Ер. |год=2000 |нумар=1 |старонкі=124—129 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref=Джаўкян |archiveurl= |archivedate=}}
* {{кніга |аўтар=[[Аракел Рыгоравіч Бабаханян|Леа]] |загаловак=Св. Месроп |спасылка=https://archive.org/details/smesrop00leogoog/page/n197/mode/2up |месца= Тф.|год= 1904 |isbn= |ref=Леа }}
* {{кніга |аўтар=[[Ёзэф Маркварт|Маркварт Ё.]] |загаловак=Гісторыя армянскіх пісьмёнаў і жыцця М. Маштоца |арыгінал= Պատմություն հայերեն նշանագրերու և վարուց Ս. Մաշտոցի |спасылка=https://archive.org/details/MarkwartAM68Mashtots/page/n53/mode/2up?view=theater |месца=Вена |год=1913 |isbn= |ref= Маркварт}}
* {{артыкул |аўтар=Півазян Э. А.|загаловак=Да пытання аб армянскім пісьменстве дамаштатоўскага перыяду |арыгінал= Նախամաշտոցյան հայ գրի ու գրականության հարցի շուրջը |спасылка=https://arar.sci.am/dlibra/publication/187805/edition/170509/content |выданне=Гісторыка-філалагічны часопіс |месца=Ер. |год= 1962 |нумар=4 |старонкі= 153—170 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref= Півазян|archiveurl= |archivedate=}}
* {{артыкул |аўтар=Хачыкян Л. С. |загаловак=Аб дамесропаўскім пісьменстве і жрэцкіх пісьмёнах |арыгінал= Նախամեսրոպյան գրի հարցը և հմայագրերը |спасылка=https://arar.sci.am/dlibra/publication/187957/edition/170652/content |выданне=Гісторыка-філалагічны часопіс |месца= Ер.|год=1963 |нумар=4 |старонкі=145—158 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref=Хачыкян |archiveurl= |archivedate=}}

;на расейскай мове
* {{артыкул |аўтар=[[Сен Сурэновіч Арэўшацян|Аревшатян С. С.]] |загаловак= Становление древнеармянской письменности и патристка |выданне=Das Korpus der griechischen christlichen Schriftsteller |месца=Berlin |выдавецтва=[[Akademie Verlag|Akademie-Verlag]] |год=1977 |старонкі=111—129 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref=Арэвшат'ян |archiveurl= |archivedate=}}
* {{артыкул |аўтар=Борисов А. Я. |загаловак=Надписи Артаксия (Арташеса), царя Армении |выданне= [[Веснік старажытнай гісторыі|Вестник древней истории]] |год=1946 |нумар=2 |старонкі=97–104 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref= Барысаў|archiveurl= |archivedate=}}
* {{кніга |аўтар=[[Валерый Якаўлевіч Брусаў|Брюсов В. Я.]] |загаловак=Летопись исторических судеб армянского народа |спасылка=http://www.armenianhouse.org/bryusov/armenia/ch-4-5.html |месца=Ер. |выдавецтва=выдавецтва Армфан-а |год=1940 |isbn= |ref= Брусаў}}
* {{кніга |аўтар= |частка= |спасылка частка= |загаловак=Всеобщая история Вардана Великого |спасылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus11/Vardan/frametext2.htm |адказны=пер. [[Мкртыч Эмін|Н. О. Эмина]] |месца=М. |год=1861 |isbn= |ref= Усеагульная гісторыя Вардана Вялікага|archiveurl= |archivedate= }}
* {{кніга |аўтар=[[Ігнас Гельбб|Гельб И.]] |загаловак=Опыт изучения письма |месца=М.|выдавецтва=Радуга |год= 1982 |isbn= |ref=Гельб }}
* {{кніга |аўтар=[[Міхаіл Міхайлавіч Дзьяканаў|Дьяконов М. М.]], Кудрявцев О. В.|частка=Армения в Ⅲ–Ⅰ вв. до н. э.|спасылка частка= http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000017/st060.shtml |загаловак= Всемирная история |адказны=Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт |месца=М. |выдавецтва=[[Палітвыдат|Гос. изд.-во полит. лит-ры]] |год=1956 |том=2 |старонкі= 418—424|isbn= |ref=Дзяканаў, Кудраўцаў}}
* {{кніга |аўтар=[[Віктар Аляксандравіч Істрын|Истрин В. А.]] |загаловак=Развитие письма |месца=М. |выдавецтва= Изд . АН СССР |год=1961 |isbn= |ref=Істрын }}
* {{кніга |аўтар=[[Уладзімір Рыгоравіч Луконін|Луконин В. Г.]] |частка=Закавказье и сопредельные страны между Ираном и Римом. Христианизация Закавказья |спасылка частка=http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000003/st10.shtml |загаловак=История Древнего мира. Упадок древних обществ |адказны=Отв. ред. [[Валянціна Дзмітрыеўна Няронава|В. Д. Неронова]] |выданне= |месца=М. |выдавецтва=|год= 1983|том= |старонкі=201—220 |isbn= |ref=Луконін }}
* {{кніга |аўтар=[[Мікалай Якаўлевіч Мар|Марр Н.]] |загаловак=Ани . Книжная история города и раскопки на месте городища |спасылка=http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3028/5/Ani_Knijnaia_Istoria_Goroda_1934.pdf |месца=М.-Л. |выдавецтва=[[Вялікая расійская энцыклапедыя (выдавецтва)|Государственное словарно-энциклопедическое издательство]] |год= 1934|isbn= |ref= Мар}}
* {{артыкул |аўтар=Мартиросян А. А. |загаловак=Первобытные иероглифы Армении и их урарто-армянские двойники |арыгінал= |спасылка=http://lraber.asj-oa.am/2335/1/64.pdf |выданне=Вестник общественных наук |месца=Ер. |выдавецтва= |год=1971 |нумар=9 |старонкі= 64—74 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref=Марцірасян |archiveurl= |archivedate=}}
* {{кніга |аўтар=Павленко Н. А. |загаловак=История письма |месца=Мн.|выдавецтва=Вышэйшая школа |год=1987 |isbn= |ref= Паўленка}}
* {{артыкул |аўтар=Рогожина А. А. |загаловак= Заклинание или молитва? Магические сборники в армянской христианской традиции։ проблема содержания и интерпретации|арыгінал= |спасылка=https://www.academia.edu/63344467/%D0%97%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B8%D0%BB%D0%B8_%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D1%81%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%B2_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D1%85%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D1%8B_%D1%81%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%B8_%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BF%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8 |выданне= [[Вестник ПСТГУ]] |месца= |выдавецтва= |год=2021 |нумар=69 |старонкі=87–105 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref=Рагожына |archiveurl= |archivedate=}}
* {{кніга |аўтар=[[Каміла Васільеўна Трэвар|Тревар К. В.]] |загаловак=Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.) |арыгінал= |спасылка=http://www.sno.pro1.ru/lib/trever_ocherki_istorii_kultury_drevney_armenii/trever_ocherki_istorii_kultury_drevney_armenii.pdf |месца={{М.}}-{{Л.}} |выдавецтва=[[Навука (выдавецтва)|Изд. АН СССР]] |год= 1953 |серыя= |isbn= |тыраж= |ref= Трэвар}}
* {{артыкул |аўтар=[[Аляксандр Аляксандравіч Фармозаў|Формозов А. А.]] |загаловак=Новые книги о наскальных изображениях Кавказа и Средней Азии (обзор публикаций 1973—1976 гг.) |арыгінал= |спасылка=https://www.archaeolog.ru/media/books_sov_archaeology/1978_book03.pdf |аўтар выдання= |выданне=[[Савецкая археалогія (часопіс)|Советская археология]] |тып= |месца=М. |выдавецтва=Наука |год= 1978 |нумар=3 |старонкі=270—275 |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref=Фармозаў |archiveurl= |archivedate=}}
* {{кніга |аўтар=[[Мікіта Восіпавіч Эмін|Эмин Н. О.]] |загаловак= Исследования и статьи по армянской мифологии, археологии, истории и истории литературы (за 1858—1884 гг.) |спасылка=https://archive.org/details/libgen_00298255/page/n215/mode/2up |выданне= |месца= |выдавецтва= |год=1896 |том= |старонкі= |серыя= |isbn= |тыраж= |ref= Эмін}}

;на ангельскай мове
* {{кніга |аўтар=Movsisyan A.|частка= |спасылка частка= |загаловак=The Writing Culture of Pre-Christian Armenia |спасылка=https://www.academia.edu/37618167/The_Writing_Culture_of_Pre_Christian_Armenia |месца=Yerevan |выдавецтва= |год= 2006|том= |старонкі= |isbn= |тыраж= |ref=Movsisyan }}
* {{кніга |аўтар=Russell J. R. |загаловак=Zoroastrianism in Armenia |арыгінал= |спасылка=https://archive.org/stream/JamesRussellZoroastrianismInArmenia/James%20Russell%20-%20Zoroastrianism%20in%20Armenia#page/n11/mode/2up |месца= |выдавецтва=[[Harvard University Press]]  |год=1987 |volume= |pages= |columns= |allpages= |серыя= |isbn= |тыраж= |ref= Russell}}
* {{кніга |аўтар=Russell J. R. |частка= |спасылка частка= |загаловак=Poets, Heroes, and their Dragons: Armenian and Iranian Studies |спасылка=https://books.google.am/books?id=fLscEAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |месца= |выдавецтва=[[Koninklijke Brill]] |год=2021 |volume=II |pages= |columns= |allpages= |серыя= |isbn= |тыраж= |ref= Russell}}
* {{артыкул |аўтар=Seibt W. |загаловак=The Creation of the Caucasian Alphabets as Phenomenon of Cultural History |арыгінал= |спасылка=https://www.academia.edu/1355678/Werner_Seibt_The_Creation_of_the_Caucasian_Alphabets_as_Phenomenon_of_Cultural_History |выданне=Paper, read in Tbilisi on September 8th |месца= |выдавецтва= |год=2011 |том= |выпуск= |нумар= |старонкі= |isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |ref= Seibt|archiveurl= |archivedate=}}
* {{кніга |аўтар=Thomson R. W.|частка=Armenian Literary Culture through the Eleventh Century |загаловак=The Armenian People From Ancient to Modern Times: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century |адказны= Edited by [[Richard G. Hovannisian]] |выдавецтва=St. Martin’s Press |год=1997 |volume= Ⅰ|pages= 199—241 |columns= |allpages=|серыя= |isbn= |тыраж= |ref=Thomson}}

;на французскай мове
* {{кніга |аўтар=Langlois V.|частка= |спасылка частка= |загаловак=Collection des historiens anciens et modernes de l'Arménie
| спасылка=https://archive.org/details/collectiondeshi02langgoog/page/n31/mode/2up |месца= Paris|выдавецтва= |год=1869 |volume=II |pages= |columns= |allpages= |серыя= |isbn= |тыраж= |ref=Langlois }}

;на грэцкай мове
* {{кніга |аўтар=Hippolytus Werke |загаловак=Die Chronik |спасылка= https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/show-content/publication/edition/137945?id=137945 |адказны=Durchgesehen und herausgegeben im auftrage der kirchenväter-kommission der preussischen akademie der wissenschaften von R. Helm nebst einem Beitrag von J. Markwart|выданне= |месца= |выдавецтва= |год=1929 |volume=Ⅳ |pages= |columns= |allpages= |серыя= |isbn= |тыраж= |ref=Hippolytus }}
{{refend}}
{{ізаляваны артыкул|date=2023-10-20}}

[[Катэгорыя:Літаратура Арменіі]]
[[Катэгорыя:Гістарычныя гіпотэзы]]
[[Катэгорыя:Лінгвістычныя гіпотэзы]]