Канцэпцыя дамаштоцаўскай армянскай пісьменнасці

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Канцэпцыя дамаштоцаўскай армянскай пісьменнасці — канцэпцыя аб існаванні пісьменства ў армян да 406 года — часу стварэння сучаснага армянскага алфавіту прапаведнікам хрысціянства і вучоным Месропам Маштоцам. У сучаснай філалогіі праблема ўпершыню была разгледжана ў 1835 годзе Гукасам Інчычанам.

Гістарычныя сведчанні[правіць | правіць зыходнік]

Меркаваная статуя Іпаліта Рымскага.

Аб існаванні армянскага пісьменства да 406 года захаваўся шэраг паведамленняў як у армянскіх, так і ў неармянскіх крыніцах.

Пісьменнік пачатку Ⅰ стагоддзя Філон Александрыйскі паведамляў аб існаванні армянскага перакладу сачынення Метрадора Скепсійскага, які быў прысвечаны пытанню аб розуме ў жывёл. Праца была напісана ў перыяд знаходжання Метрадора пры двары армянскага цара Тыграна Ⅱ.[1]

Старажытнагрэцкі сафіст Філастрат у складанні «Жыццё Апалонія Ціянскага», напісанага каля 220 гады н. э., паведамляў, што падчас падарожжа на Ўсход Апалонія суправаджаў нейкі сірыец з Ніневіі, які выхваляўся веданнем армянскай мовы. У Памфіліі яны натрапілі на леапарда з залатым абручом на шыі з армянскімі надпісамі:[2]

А яшчэ расказваюць, што некалі ў Памфіліі была злоўлена самка барса з залатым абручом на шыі, і на абручы гэтым было напісана армянскімі пісьмёнамі: «Цар Аршак Нісейскаму богу».

У грэчаскім арыгінале «Хронікі» Іпаліта Рымскага, напісанага каля 235 года, сярод 47 народаў, якія вядуць сваё паходжанне ад Яфета, у якасці тых, якія маюць пісьменнасць, згаданыя наступныя сем:

Іберы, лаціны, чыё пісьмо ўжываюць і рымляне, іспанцы, грэкі, мідзяне, армяне.

Сірыйскі біскуп Георгій[en] у 714 годзе распавядаючы пра Рыгора Асветніка, які жыў на мяжы Ⅲ–Ⅳ стагоддзяў, пісаў:[3]

…калі ён быў падлеткам, ён прыехаў на зямлю Арменіі з-за ганенняў Дыяклетыяна супраць хрысціян ці нейкіх невядомых. Калі ён вырас у краіне армян і вывучыў іхнія пісьменнасць і мову, яго імя стала шырока распаўсюджаным і знакамітым, і ён стаў адным з блізкіх слуг цара Трдата, які ў той час валадарыў у зямлі Арменіі.

У 1271 годзе ў сваёй «Усеагульнай Гісторыі» Вардан Арэвелці сцвярджаў:[4][5]

Існаванне армянскіх пісьмёнаў, (якія засталіся) ад старажытнасці, было даказана падчас цара Лявона, калі ў Кілікіі знайшлі манету, на якой армянскімі літарамі было намалявана імя паганскага цара Хайкіда.

Археалагічныя знаходкі[правіць | правіць зыходнік]

Грэцкі надпіс з Гарні з армянскім словам «тэр» — кіраўнік роду, уладар вобласці,[6] Ⅰ стагоддзе н. э.

У 1982 годзе Ігнас Гельб адзначаў, што «протаармянскія надпісы, адкрытыя нядаўна ў вялікай колькасці ў Арменіі, занадта мала вывучаны, каб імі можна было скарыстацца для колькі-небудзь пэўных высноў».[7] Аналізуючы надпісы Ⅱ стагоддзі да н. э. цара Вялікай Арменіі Арташэса Ⅰ, А. Барысаў лічыў магчымым, што армянскія цары ўжывалі або спрабавалі ўжываць арамейскае пісьмо для запісу армянскай мовы.[8] У грэчаскім надпісе сярэдзіны Ⅰ стагоддзі н. э. з Гарні высечана армянскае слова «тэр» — кіраўнік роду, уладар вобласці.[6] Для іншага слова ў тым жа надпісе К. Трэвер прапаноўвала версію чытання «агарак» — загарадны маёнтак, сядзіба.[9]

У артыкуле «Пра магчымы армянскі характар уводных формул урартскіх надпісаў» у 2000 годзе Геворк Джаўкян прапанаваў прачытаць шаблонныя формулы пачатку некаторых урартскіх надпісаў на аснове індаеўрапейскіх праформ. Па словах даследніка, «іх можна лічыць першымі пісьмовымі тэкстамі армянскай мовы». Паводле Г. Джаўкяна, у сказе «dHaldini kuruni dHaldini GIŠsurii(i) kuruni(e)…» («Халдзі магутны, зброя (меч) Халдзі — магутная») словы kuruni і suri могуць быць далейшымі арм. կուռն («рука») і սուր («меч»).[10] У армянскай мове абодва словы маюць спрадвечна індаеўрапейскае паходжанне.[11] Разглядаючы формулу «dHaldini uštabi masinie GIŠsure», Г. Джаўкян перакладае слова masini як «моцны» на аснове індаеўрапейска-армянскага magh-ti — «моц». У армянскай мове корань magh-ti захаваўся ў слове մարթանք — «сродак», «спосаб» Даследчык лічыць, што індаеўрапейска-расейскае слова «мощный» таксама з'яўляецца паралеллю урартскаму masini.[12]

Даніілавы пісьмёны[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Даніілавы пісьмёны

Агульнапрынята, што да стварэння Маштоцам каля 406 года армянскага алфавіту ў Арменію былі прывезены даніілавы пісьмёны. Пісьмёны атрымалі такую назву па імені сірыйскага біскупа Данііла, які, па розных меркаваннях, знайшоў[13] альбо стварыў[14] гэтую пісьменнасць. Дыскусійным з'яўляецца таксама пытанне генезісу і зместу гэтага алфавіту. Паводле звестак гістарычных крыніц, ён ужываўся ўсяго два гады (некаторыя сучасныя навукоўцы прапаноўвалі выправіць на «два месяцы») або «некаторы час», пасля чаго выйшаў з ужытку з-за неадпаведнасці фанетыцы армянскай мовы.[15] Ёзэф Маркварт прапаноўваў ідэнтыфікаваць Данііла з біскупам Арзона, які згадваўся ў ліку ўдзельнікаў сінода 410-га і 424 гадоў, скліканых Дадзіша Ⅰ і Мар Ісаакам.[16] Па здагадцы У. Брусава, біскуп Данііл толькі ўдасканаліў алфавіт, які быў створаны да яго.[17] Брусаў лічыў, што на гэтым пісьме раней маглі быць створаны літаратурныя помнікі, якія не дайшлі да нашых дзён.[18] На думку Роберта Томсана, алфавіт быў семіцкага паходжання. Даніілавы пісьмёны, верагодна, складаліся з 22 літар і перадавалі толькі зычныя фанемы, тым самым не былі здольныя перадаваць галосныя і багатую зычную структуру армянскай мовы.[14] Вернер Зайбт лічыў, што даніілавы пісьмёны грунтаваліся ў асноўным на сірыйскім пісьме, магчыма з даданнем некаторых асаблівых знакаў.[15] Джэймс Расэл называў іх «загадкавымі літарамі». Па яго здагадцы, даніілавы пісьмёны маглі мець дачыненне да сірыйскага алфавіту, які быў прыстасаваны для армянскай мовы, або быць рэшткамі старажытнаарамейскай гетэраграфічнай сістэмы пісьма.[19] Ад гэтага пісьменства нічога не захавалася.[14]

Іерагліфічныя знакі ў сярэднявечных рукапісах[правіць | правіць зыходнік]

У сярэднявечных армянскіх рукапісах захаваліся адмысловыя абрэвіятуры і іерагліфічныя знакі, званыя nšanagirk‘, arajnoc‘ gir - пісьменнасць першых, ці проста karčabanut‘iwn — абрэвіятура.[20] Найраннейшы знойдзены рукапіс, які змяшчае падобныя знакі, адносіцца да 1564 года.[21] Упершыню 46 такіх знакаў былі апублікаваны ў Венецыі ў 1730 годзе.[22] Да канца ⅩⅩ стагоддзя былі выдадзены ўжо 505–551 такіх сімвалаў.[20] У 1858 годзе ў даследаванні «Аб армянскім алфавіце» (другое, перапрацаванае выданне — 1896 год) Н. Эмін упершыню высунуў дапушчэнне аб тым, што асаблівыя знакі, якія захаваліся ў сярэднявечных армянскіх рукапісах, могуць быць рэшткамі дамаштоцаўскай пісьменнасці.[23][24] У якасці доказу дакладнасці сваёй гіпотэзы Эмін спасылаўся на Агатангеласа аб ужыванні ў Арменіі нейкіх пісьмёнаў у пачатку Ⅳ стагоддзя.[25] Эмін высунуў здагадку, што «знакі згадваныя Агафангелам, былі род умоўных, калі можна сказаць, іерагліфічных знакаў». Даследчык таксама меркаваў, што знакі не былі запазычанымі і мелі мясцовае паходжанне.[24] У 1863 годзе гіпотэзу Эміна падтрымаў Віктар Ланглуа. У адрозненне ад яго, аднак, Ланглуа меркаваў, што дадзеныя сімвалы могуць быць стэнаграфіяй тоесна рымскім тыронавым значкам.[26] Аналізуючы некалькі сотняў такіх іерогліфаў з армянскіх рукапісаў Храчыя Ачар'ян прыйшоў да высновы, што пераважная іхняя большасць створана на аснове маштоцеўскага алфавіту, верагодна, не раней за ⅩⅣ стагоддзе.[27] Паводле Харут'юна Марцірасяна[hy], армянскія сярэднявечныя іерогліфы маюць тоесныя паралелі ў петрагліфах Арменіі Ⅲ тыс. да н. э., а таксама ў культава-рэлігійным арнаменце керамікі і металічных прадметах Ⅲ–Ⅰ тыс. да н. э.[28] Гэты пункт гледжання быў раскрытыкаваны А. Фармозавым. Паводле апошняга, узрост прыведзеных наскальных знакаў з'яўляецца дыскусійным, неправамернымі з'яўляюцца таксама супастаўленне знакаў розных эпох і атаясамліванне сістэмы знакаў з іерагліфічным пісьмом.[29] Джэймс Расэл адзначаў, што некаторыя з сімвалаў у сярэднявечных рукапісах з'яўляюцца алхімічнымі знакамі або маюць позняе паходжанне, іншыя ж, верагодна, вельмі старажытныя. Расэл праводзіць паралель паміж армянскім іерогліфам са значэннем «цар» і вельмі падобным на яго хецкім іерогліфам аналагічнага значэння.[20]

У іншай групе рукапісаў, званых «хмаіл»[hy] (հմայիլ), захаваліся адмысловыя іерогліфападобныя заклінальныя знакі. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што яны могуць праліць святло на праблему дамаштоцаўскай пісьменнасці.[30] Армянскія хмаілы ствараліся не ў форме кодэкса, а ў асноўным у форме скруткаў, што прадстаўляе раннейшы тып у гісторыі кнігі.[31] Рукапісы, якія цяпер захаваліся, адносяцца галоўным чынам да ⅩⅤ–ⅩⅧ стагоддзяў.[32] Па здагадцы Левона Хачыкяна, пэўныя звесткі раннесярэднявечных аўтараў Егішэ, Іаана Майраванеці і некаторых іншых могуць мець дачыненне да знакаў у хмаілах.[33] Адпрэчваючы здагадкі аб наяўнасці развітой пісьменнасці і літаратуры да пачатку Ⅴ стагоддзі, Л. Хачыкян дапушчаў, што да гэтага перыяду ў армян магла існаваць простая іерагліфічная сістэма, якая мела вельмі абмежаванае ўжыванне.[34] Будучы спадчынай дахрысціянскай эпохі, пазней яна захавалася ў колах рознага роду ведзьмакоў, варажбітак, лекараў ды іншых.[35] У шэрагу тэкстаў хмаілаў назіраюцца відавочныя сляды дахрысціянскай міфалогіі.[32]

Меркаванні гісторыкаў[правіць | правіць зыходнік]

Прыхільнікі канцэпцыі[правіць | правіць зыходнік]

В. Брусаў

Па сцвярджэнні В. Брусава, на працягу першых чатырох стагоддзяў нашай эры ў армян ужо існавала пісьменнасць.[18] Паводле М. Мара, пісьменнасць на армянскай мове існавала яшчэ за некалькі стагоддзяў да н. э.[36] Спасылаючыся на паведамленне Маўсеса Харэнацы аб ужыванні ў Арменіі да Ⅴ стагоддзя грэчаскага і персідскага алфавітаў, К. Трэвер не выключала, што яны маглі быць скарыстаны таксама для перадачы армянскай мовы.[37] К. Трэвер пісала аб існаванні ў Ⅰ стагоддзі н. э. армянскага перакладу дыялогу аб жывёлах старажытнагрэцкага аўтара Метрадора Скепсійскага.[38] На яе думку, наяўнасць такога перакладу можна растлумачыць не толькі тым, што ён быў напісаны ў бытнасць аўтара пры двары армянскага цара, але і тым, што «ў пачатку Ⅰ ст. н. э., гэта значыць праз паўстагоддзя пасля Метрадора, армянскае грамадства працягвала цікавіцца гэтай, па сутнасці, навуковай працай».[1] Па сцвярджэнні М. Дзьяканава і А. Кудраўцава, у Ⅲ–Ⅰ ст. да н. э. армянскія жрацы «вынайшлі асаблівага роду тайнапіс і пісалі з яго дапамогай храмавыя кнігі і летапісы».[39]

Некаторыя навукоўцы лічылі верагодным, што дамаштоцаўская пісьменнасць была знішчана ў сувязі з хрысціянізацыяй. Так, па здагадцы В. Істрына да Маштоца ў армян верагодна была пісьменнасць (магчыма на арамейскай аснове), аднак пасля яна была знішчана як паганская.[40] Паводле М. Паўленкі, здагадкі аб дамаштоцаўскай пісьменнасці на армянскай мове пацвярджаюцца некаторымі фактамі. Гэтая пісьменнасць, аднак, была прызнана паганскай і знішчана пасля прыняцця хрысціянства.[41] У. Луконін, наадварот, лічыў, што ў Ⅳ стагоддзі, пасля прыняцця хрысціянства як дзяржаўную рэлігію, маглі быць зроблены спробы пісаць па-армянску грэцкімі або арамейскімі літарамі «аднак ні той, ні іншы алфавіт зусім не падыходзілі да гукаў армянскай мовы».[42]

Праціўнікі канцэпцыі[правіць | правіць зыходнік]

У 1896 годзе Г. Гельцэр[en], кажучы аб Ⅱ–Ⅲ стагоддзях, выказваў меркаванне, што ў Арменіі тады не існавала ні пісьменства, ні літаратуры.[43] У 1904 годзе армянскі гісторык Леа лічыў, што гіпотэзу існавання армянскага пісьменства да Маштоца «не прызнае сур'ёзная частка нашай філалогіі».[44] На думку М. Акіняна «няма ніякага доказу, што пацвердзіла б наяўнасць уласнага пісьменства на армянскай мове да 406 года».[45] Х. Ачар'ян адпрэчваў гіпотэзы існавання дамаштоцаўскай пісьмовай літаратуры на армянскай мове.[46] Такога ж меркавання прытрымліваўся Э. Півазян[hy].[47] Л. Хачыкян крытыкаваў прыхільнікаў гіпотэзы, а звесткі з першакрыніц назваў цьмянымі.[48] Сен Арэўшацян пісаў, што аналіз гістарычных умоў у якім знаходзілася Арменія напярэдадні стварэння Маштоцам алфавіту, а таксама існуючы фактычны матэрыял адхіляюць здагадкі аб магчымым існаванні дамаштоцаўскай пісьменнасці.[49] Каментуючы паведамленне Філастрата аб армянскім пісьме ў пачатку Ⅲ стагоддзя, Джэймс Расэл лічыў, што гравіроўка, верагодна, была на арамейскай мове і пісьме.[2] На думку Роберта Томсана[en], хоць палітычная і сацыяльная індывідуальнасць Арменіі і армян узыходзіць да Ⅵ–Ⅳ стагоддзяў да н. э., эпосе Старажытнаперсідскай імперыі, літаратура на армянскай мове з'явілася даволі позна, толькі пасля прыняцця хрысціянства.[50]

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ а б Трэвар 1953, с. 11.
  2. ↑ а б Russell 1987, p. 132—133.
  3. ↑ Movsisyan 2006, p. 12.
  4. ↑ Movsisyan 2006, p. 11.
  5. ↑ Усеагульная гісторыя Вардана Вялікага 1861, с. 63.
  6. ↑ а б Трэвар 1953, с. 182, 211.
  7. ↑ Гельб 1982, с. 67.
  8. ↑ Барысаў 1946, с. 97—104.
  9. ↑ Трэвар 1953, с. 179—180.
  10. ↑ Джаўкян 2000, с. 124.
  11. ↑ Джаўкян 2000, с. 125.
  12. ↑ Джаўкян 2000, с. 127.
  13. ↑ Russell 1987, p. 133.
  14. ↑ а б в Thomson 1997, p. 201—202.
  15. ↑ а б Seibt 2011.
  16. ↑ Маркварт 1913, с. 44—45.
  17. ↑ Брусаў 1940, с. 53.
  18. ↑ а б Брусаў 1940, с. 54.
  19. ↑ Russell 2021, p. 157.
  20. ↑ а б в Russell 1987, p. 20.
  21. ↑ Ачар'ян 1984, с. 429.
  22. ↑ Ачар'ян 1984, с. 411—412.
  23. ↑ Ачар'ян 1984, с. 409.
  24. ↑ а б Эмін 1896, с. 209.
  25. ↑ Эмін 1896, с. 208.
  26. ↑ Langlois 1869, с. 4.
  27. ↑ Ачар'ян 1984, с. 427—429.
  28. ↑ Марцірасян 1971, с. 64—65.
  29. ↑ Фармозаў 1978, с. 270—271.
  30. ↑ Рагожына 2021, с. 100.
  31. ↑ Хачыкян 1963, с. 150.
  32. ↑ а б Хачыкян 1963, с. 151.
  33. ↑ Хачыкян 1963, с. 147—148.
  34. ↑ Хачыкян 1963, с. 146.
  35. ↑ Хачыкян 1963, с. 149.
  36. ↑ Мар 1934, с. 5.
  37. ↑ Трэвар 1953, с. 102.
  38. ↑ Трэвар 1953, с. 11, 15.
  39. ↑ Дзяканаў, Кудраўцаў 1956, с. 423.
  40. ↑ Істрын 1961, с. 316.
  41. ↑ Паўленка 1987, с. 162.
  42. ↑ Луконін 1983, с. 210.
  43. ↑ Трэвар 1953, с. 81.
  44. ↑ Леа 1904, с. 174.
  45. ↑ Акінян 1938, с. 289.
  46. ↑ Ачар'ян 1951, с. 98.
  47. ↑ Півазян 1962, с. 169.
  48. ↑ Хачыкян 1963, с. 145.
  49. ↑ Арэвшат'ян 1977, p. 112.
  50. ↑ Thomson 1997, p. 199.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

на армянскай мове
на расейскай мове
на ангельскай мове
на французскай мове
на грэцкай мове
  • Hippolytus Werke. Die Chronik / Durchgesehen und herausgegeben im auftrage der kirchenväter-kommission der preussischen akademie der wissenschaften von R. Helm nebst einem Beitrag von J. Markwart. — 1929. — Vol. Ⅳ.

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Канцэпцыя_дамаштоцаўскай_армянскай_пісьменнасці&oldid=4715556"