Прагляд зыходнага тэксту старонкі Лужыцкія мовы

{{Картка:Мова
|імя = Лужыцкая мова
|саманазва = serbšćina 
|краіны = [[Германія]]
|рэгіёны = 
|афіцыйная мова = [[Брандэнбург]], [[Саксонія (федэральная зямля)|Саксонія]]
{{Сцягафікацыя|Германія}} <br />
'''Арганізацыі:''' <br />
{{Сцягафікацыя|ЕС}}
|рэгулюе = 
|каолькасць носьбітаў = ~20 тыс.
|рэйтынг = 
|катэгорыя = [[Мовы Еўразіі]]
|класіфікацыя =
[[Індаеўрапейскія мовы|Індаеўрапейская сям'я]]
: [[Славянскія мовы|Славянская галіна]]
:: [[Заходнеславянскія мовы|Заходнеславянская група]]
|пісьменнасць = [[лацініца|лацінка]]
|ISO1 = -
|ISO2 = hsb (верхнялужыцкая)<br />dsb (ніжнялужыцкая)
|ISO3 = hsb (верхнялужыцкая)<br />dsb (ніжнялужыцкая)
}}

'''Лужыцкія мовы''', '''сербалужыцкія мовы''' (саманазва: ''serbšćina'') — [[заходнеславянскія мовы]] [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскай моўнай сям’і]], родныя мовы [[Лужычане|лужычан]] (лужыцкіх сербаў). Прадстаўлены дзвюма пісьмовымі мовамі: [[верхнялужыцкая мова|верхнялужыцкай]] і [[ніжнялужыцкая мова|ніжнялужыцкай]].

== Гісторыя ==
[[Выява:Bautzen City Limit.JPG|thumb|150 px|Двухмоўны дарожны знак]]
Лужыцкія мовы сфарміраваліся на заходняй мяжы арэалу [[Славянскія мовы|славянскіх моў]] у выніку ізаляцыі часткі заходнеславянскага насельніцтва ад суседзяў, [[чэхі|чэхаў]] і [[палякі|палякаў]]. У IX—X стст. іх землі былі далучаны да [[Германія|Германіі]], пазней да [[Чэхія|Чэхіі]]. У [[1635]] г. большая частка [[Верхняя Лужыца|Верхняй]] і [[Ніжняя Лужыца|Ніжняй Лужыцы]] была далучана да [[Курфюрства Саксонія|Саксоніі]].

І нямецкія, і чэшскія ўладары стымулявалі перасяленне на землі лужычан [[немцы|нямецкага]] насельніцтва, абмяжоўвалі моўныя правы тубыльцаў. У [[1293]] г. была прынята першая афіцыйная забарона карыстання лужыцкімі мовамі ў нямецкіх [[горад|гарадскіх]] [[суд]]ах. Рамесныя карпарацыі таксама патрабавалі ад членаў і падмайстраў ведання [[Нямецкая мова|нямецкай мовы]]. У выніку, лужыцкія мовы развіваліся ў сельскай мясцовасці адасоблена ад гарадоў.

Сітуацыя змянілася ў [[XVI стагоддзе|XVI ст.]] у выніку [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]], калі з’явіліся лужыцкія [[пратэстантызм|пратэстанцкія]] школы і пераклады свяшчэнных кніг на славянскія гаворкі. Тады ж была складзена лужыцкая [[пісьмо]]васць. Найбольш старажытным помнікам верхнялужыцкай мовы з'яўляецца прысяга гараджан Баўцэна, перакладзеная з нямецкай мовы ў [[1532]] г. У ніжніх лужычан першым пісьмовым тэкстам лічыцца трэбнік [[1543]] г. Вядомы таксама кароткі запіс у касцёле на ніжнялужыцкай мове, датаваны [[1510]] г. У XVII—XVIII стст. сфарміравалася арыгінальная лужыцкая [[рэлігія|рэлігійная]] [[літаратура]].

Друкаваныя кнігі ў лужыцкіх сербаў з'явіліся ў 1573—1574 гг. Гэта Псалтыр і Катэхізіс А. Молера. Доўгі час лужычане карысталіся гатычным шрыфтам, які на працягу 19 ст. паступова выцесніўся [[лацінскі алфавіт|лацінскім]] з дыякрытычнымі знакамі. У 17 ст. ствараюцца граматыкі ніжнялужыцкай (1640) і верхнялужыцкай (1673) моў. Тады ж пачынаюць складвацца і літаратурныя мовы.

Пісьменства лужычан плённа развіваецца толькі з [[XIX стагоддзе|XIX ст.]]  (галоўным чынам, верхнялужыцкае). Садзейнічалі гэтаму творы класікаў літаратуры (верхнялужыцкай Г. Зэйлера, Я. Барта-Цішынскага, Я. Радысерба-Велі; ніжнялужыцкай М. Косыка), а таксама працы вучоных (Я.-А. Смолера, М. Горніка, К.-Б. Пфуля і інш.). У першай трэці XX ст. вядомасць сербалужыцкай літаратуры прынеслі верхнялужыцкія пісьменнікі Я. Лоранц-Залескі, Ю. Хежка, Я. Скала, а таксама верхнялужыцкія [[М. Домашкойц]], [[Ліза Домашкойц|Л. Домашкайц]], Ф. Роха. У 1935—38 гг. усе лужыцкія арганізацыі і таварыствы скасаваны, выкарыстанне лужыцкай мовы ў школах забаронена.

Пасля другой сусветнай вайны ў літаратуру прыйшлі Ю. Брэзан, М. Кубашац, [[К. Лоранц]], Ю. Кох (верхнялужыцкая) і М. Віткойц (верхнялужыцкая). У гэты час канчаткова стабілізаваліся нормы [[верхнялужыцкая мова|верхнялужыцкай]] і [[ніжнялужыцкая мова|ніжнялужыцкай]] моў, якія былі ўдасканалены дзякуючы вывучэнню дыялектаў. У ГДР Лужыца атрымала культурную аўтаномію (1950), лужыцкія мовы ўжываліся ў школах, друку, мастацкай і навуковай літаратуры, у розных галінах культуры, шэрагу ўстаноў і грамадскіх арганізацый.

== Пашырэнне ==
Лужычане жывуць на ўсходзе Германіі ў басейне ракі [[Шпрэе]]. Ніжнялужыцкая пісьмовая мова (і дыялекты) выкарыстоўваецца на поўначы Лужыцы (галоўны горад — [[Котбус]], {{lang-dsb|Chošebuz}}), верхнялужыцкая — на поўдні (галоўны горад [[Баўцэн]], {{lang-hsb|Budyšin}}, ён з'яўляецца культурным цэнтрам усіх лужычан).

У нашы дні лужыцкія мовы маюць афіцыйны статус у [[Брандэнбург]]у і [[Саксонія (федэральная зямля)|Саксоніі]], вывучаюцца ў [[Лейпцыгскі ўніверсітэт|Лейпцыгскім універсітэце]].

== Лінгвістычныя асаблівасці ==
Лужыцкія мовы маюць вялікую цікавасць для лінгвістаў. Іх перыферыйнае становішча ў славянскім моўным свеце спрыяе захаванню шэрага архаічных рыс. Вядомым прыкладам у лексіцы з'яўляецца верхнялужыцкае ''wowka'' — бабуля, якое, не маючы паралеляў у іншых славянскіх мовах, адпавядае лацінскаму ''avia'', гоцкаму ''awo''. Або на перыферыі паўночнага славянства фіксуецца рускае ''баган'' і ніжнялужыцкае ''bagan'' — балота каля крыніцы. У фанетыцы, напрыклад, захавалася асаблівае вузкае ''ě'' (''slěd'' — след), у марфалогіі — наяўнасць парнага ліку, у сінтаксісе — канструкцыя ''accusativus cum infinitivo''.

Разам з іншымі заходнеславянскімі лужыцкія мовы проціпастаўляюцца ў шэрагу істотных рыс усходнім і паўднёвым мовам. Параўнаем, напрыклад, у фанетыцы:
<table>
<tr>
<td>[[верхнялужыцкая мова|верхнялужыцкая]]</td>
<td>[[ніжнялужыцкая мова|ніжнялужыцкая]]</td>
<td>[[польская мова|польская]]</td>
<td>[[харвацкая мова|харвацкая]]</td>
<td>[[беларуская мова|беларуская]]</td>
</tr>
<tr>
<td>''dróha''</td>
<td>''droga''</td>
<td>''droga''</td>
<td>''draga''</td>
<td>''дарога''</td>
</tr>
<tr>
<td>''widły''</td>
<td>''widły''</td>
<td>''widły''</td>
<td>''vile''</td>
<td>''вілы''</td>
</tr>
</table>

У лужыцкіх мовах [[націск]] у словах падае на першы склад, ёсць складаная сістэма мінулых часоў (выкарыстоўваецца аорыст і імперфект).

У беларускай і лужыцкіх мовах можна адзначыць шэраг агульных рыс. Паралелі назіраюцца ў тых выпадках, калі, па-першае, моўныя з'явы ўзыходзяць да агульнаславянскай эпохі (напрыклад, формы з чаргаваннем зычных); па-другое, у адпаведнасці з закладзенымі ў іх падобнымі тэндэнцыямі развіцця ў больш позні перыяд (напрыклад, выпадзенне галоснага пры скланенні, своеасаблівае змяненне ранейшага мяккага ''т''); па-трэцяе, калі гаворка ідзе пра аднолькавыя запазычанні лужыцкімі і беларускай мовамі (напрыклад, нямецкай, а некаторыя паралельныя з'явы ў лексіцы ўзніклі пры пасрэдніцтвае польскай мовы). У лужыцкіх мовах, гэтаксама як і ў беларускай, на пачатку слова перад галоснымі часта ўжываюцца прыстаўныя зычныя, ёсць цалкам ідэнтычныя канчаткі пры скланенні некаторых назоўнікаў. Выяўляецца падабенства ў сінтаксісе: і лужыцкія, і беларуская мовы пазбягаюць канструкцый з незалежнымі дзеепрыметнікамі цяперашняга часу (напрыклад, з суфіксамі бел. ''-ач-'', ''-уч-'', луж. ''-ac-'', ''-uс-''), яны звычайна замяняюцца даданымі сказамі.
<table>
<tr>
<td>[[верхнялужыцкая мова|верхнялужыцкая]]</td>
<td>[[ніжнялужыцкая мова|ніжнялужыцкая]]</td>
<td>[[беларуская мова|беларуская]]</td>
</tr>
<tr>
<td>''ruka — ručka — na ruce''</td>
<td>&nbsp;</td>
<td>''рука — ручка — на руцэ''</td>
</tr>
<tr>
<td>''pisać — pišu''</td>
<td>''pisaś — pišu''</td>
<td>''пісаць — пішу''</td>
</tr>
<tr>
<td>''dźeń — dnja''</td>
<td>''źeń — dnja''</td>
<td>''дзень — дня''</td>
</tr>
<tr>
<td>''ćichi''</td>
<td>''śichy''</td>
<td>''ціхі''</td>
</tr>
<tr>
<td>''murja''</td>
<td>''murja''</td>
<td>''мур''</td>
</tr>
<tr>
<td>''kwet''</td>
<td>''kwet''</td>
<td>''кветка''</td>
</tr>
<tr>
<td>''woko''</td>
<td>''woko''</td>
<td>''вока''</td>
</tr>
<tr>
<td>''wuhlo''</td>
<td>''wugle''</td>
<td>''вугаль''</td>
</tr>
<tr>
<td>''wótřić''</td>
<td>''wostśić''</td>
<td>''вастрыць''</td>
</tr>
<tr>
<td>''Hana''</td>
<td>''Hana''</td>
<td>''Ганна''</td>
</tr>
<tr>
<td>''sowa — sowy — sowje — sowu''</td>
<td>&nbsp;</td>
<td>''сава — савы — саве — саву''</td>
</tr>
</table>

Паміж верхнялужыцкай і ніжнялужыцкай мовамі існуюць наступныя фанетычныя адпаведнасці. Сярод галосных верхнялужыцкаму ''a'' з папярэдняй мяккасцю адпавядае ніжнялужыцкае ''ě'' (галосны пярэдняга рада блізкі да ''i''). Верхнялужыцкаму ''e'' з папярэдняй мяккасцю — ніжнялужыцкае ''a'' з папярэдняй мяккасцю. Сярод зычных верхнялужыцкаму ''h'' адпавядае ніжнялужыцкае ''g''. Верхнялужыцкаму ''ć'' адпавядае ніжнялужыцкае ''ś'' (суфікс інфінітыву ''ć — ś''); верхнялужыцкаму ''dź'' — ніжнялужыцкае ''ź'' і г.д.
<table>
<tr>
<td>[[верхнялужыцкая мова|верхнялужыцкая]]</td>
<td>[[ніжнялужыцкая мова|ніжнялужыцкая]]</td>
</tr>
<tr>
<td>''mjaso''</td>
<td>''měso''</td>
</tr>
<tr>
<td>''mjeza''</td>
<td>''mjaza''</td>
</tr>
<tr>
<td>''noha''</td>
<td>''noga''</td>
</tr>
<tr>
<td>''brać''</td>
<td>''braś''</td>
</tr>
<tr>
<td>''dźowka''</td>
<td>''źowka''</td>
</tr>
</table>

== Генезіс ==
Выстаўляліся тры пункты погляду на месца лужыцкіх моў у класіфікацыі<ref>''Taszycki W.'' Stanowisko języka łużyckiego // ''Symbolae grammaticae in honorem J. Rozwadowski.'' — 1928. — Т. II. — С. 127.</ref>:
* Яны ўваходзяць у [[чэшска-славацкія мовы|чэшскую групу]] (выказаны [[Аўгуст Шлейхер|А. Шлейхерам]]);
* Яны блізкія да [[ляхіцкія мовы|ляхіцкіх моў]] (высказаны [[Іван Аляксандравіч Бадуэн дэ Куртэнэ|Янам Бадуэнам дэ Куртэнэ]], падтрымоўваўся [[Вітаўт Ташыцкі|В. Ташыцкім]], [[Здзіслаў Штыбер|З. Штыберам]], [[Ежы Налепа]]м). Асноўныя доказы: ці амаль ідэнтычныя вынікі [[метатэза плаўных у славянскіх мовах|метатэзы плаўных]], падобны характар развіцця груп ''*TṛT'', пераход ''*e'' > ''*o'', ''*ṛ’'' > ''*ṛ'', ''*ḷ’'' > ''*ḷ'' перад [[пярэднеязычныя зычныя|зубным зычным]], моцная [[палаталізацыя]] зычных перад [[галосныя пярэдняга раду|галоснымі пярэдняга раду]] ў ляхіцкіх і лужыцкіх мовах<ref>''Taszycki W.'' Stanowisko języka łużyckiego // ''Symbolae grammaticae in honorem J. Rozwadowski.'' — 1928. — Т. II. — С. 128—135.</ref>;
* Яны складаюць асобную падгрупу заходнеславянскіх моў (высказаны [[С. Рамулт]]ам, падтрыманы [[Ф. Лоранц]]ам). [[Арношт Мука|А. Мука]] нызываў лужыцкія мовы мостам ад [[польская мова|польскай мовы]], да якой блізкая ніжнялужыцкая, да [[чэшская мова|чэшскай]], з якой больш супольных рысаў мае верхелужыцкая<ref name="Язык лужицких сербов и его место в семье славянских языков">Шустер-Шевц Г. [http://files.istorichka.ru/FTP/Periodika/Voprosy_Jazykoznanija/1976/1976_6.pdf Язык лужицких сербов и его место в семье славянских языков] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110617202510/http://files.istorichka.ru/FTP/Periodika/Voprosy_Jazykoznanija/1976/1976_6.pdf |date=17 чэрвеня 2011 }} // Вопросы языкознания, № 6. — М.: Наука, 1976. — С. 70.</ref>.
Сучаснае мовазнаўства трымаецца трэцяга пункту<ref>''Широкова А. Г.'' [http://tapemark.narod.ru/les/164a.html Западнославянские языки] // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2</ref>.

Спрэчным з’яўляецца пытанне стасункаў ніжне- і верхнялужыцкага [[ідыём]]аў: ці яны — дзве розныя мовы, ці два варыянты адзінай сербалужыцкай?<ref>''Sussex R., Cubberley P.'' The Slavic Languages. — Cambridge University Press. — Cambridge, 2006. — P. 95—96.</ref> Першы погляд бароніць [[Г. Шустар-Шэўц]]<ref name="Язык лужицких сербов и его место в семье славянских языков"/>, іншыя ([[Гельмут Фаска|Г. Фаска]] і большасць сучасных лужыцкіх лінгвістаў<ref>''Ермакова М. И.'' [http://www.philology.ru/linguistics3/ermakova-94.htm Функционирование серболужицкого языка] // Язык. Этнос. Культура. — М., 1994. — С. 151—165.</ref>) разглядаюць адзіную сербалужыцкую мову, што раздзяляецца на 2 групы дыялектаў, на базе кожнай з іх склаліся 2 літаратурныя нормы: верхнялужыцкая і ніжнялужыцкая<ref>''Енч Г., Недолужко А. Ю., Скорвид С. С.'' [http://www.slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/Serboluzjazyk.pdf Серболужицкий язык] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20131224114403/http://www.slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/Serboluzjazyk.pdf |date=24 снежня 2013 }}. — С. 1.</ref>.

Адпаведна, дыскусійным застаецца пытанне пралужыцкай мовы, на якое існуюць два адказы<ref>''Popowska-Taborska H.'' Wczesne dzieje języków łużyckich w świetle leksyki // ''Z językowych dziejów Słowiańszczyzny.'' — 2004. — С. 168—169.</ref>:
* Абедзве лужыцкія мовы існавалі незалежна аж да засялення багнаў і пушчаў, што раздзялялі іх носьбітаў (З. Штыбер, А. М. Трубачоў<ref>''[[Алег Мікалаевіч Трубачоў|Трубачёв О. Н.]]'' О праславянских лексических диалектизмах сербо-лужицких языков // ''Сербо-лужицкий лингвистический сборник.'' — 1963. — С. 172.</ref>);
* Прамова існавала, бо існуюць шматлікія інавацыі, якія ахапляюць абедзве лужыцкія мовы.

== Класіфікацыя ==
[[Файл:Сокращение-серболужицкого-языкового-ареала.png|thumb|Скарачэнне сербалушыцкага моўнага арэалу]]
Лужыцкія мовы звычайна падзяляюцца на [[верхнялужыцкая мова|верхнялужыцкую]] і [[ніжнялужыцкая мова|ніжнялужыцкую]]. Акрамя таго, часам вылучаюць непісьменную ўсходнелужыцкую гаворку.

=== Ніжнялужыцкая мова ===
{{main|Ніжнялужыцкая мова}}
Ніжнялужыцкая мова стала пісьмовай у [[XVI стагоддзе|XVI ст.]] Выкарыстоўваецца пераважна вакол горада [[Котбус]]а, дзе працуюць лужыцкая гімназія і музей, вядзецца праца па яе захаванні. Але гутарковая мова зведала значны ўплыў [[нямецкая мова|нямецкай мовы]], што адлюстроўваецца ў асаблівасцях вымаўлення.

[[Літаратурная мова]] развіта значна лепей, чым верхнялужыцкая. Выкарыстоўваецца ў [[сродкі масавай інфармацыі|сродках масавай інфармацыі]], школьным навучанні, на ёй выдаюцца [[Сербалужыцкая літаратура|літаратурныя творы]].

=== Верхнялужыцкая мова ===
{{main|Верхнялужыцкая мова}}
Пісьмовасць на верхнялужыцкай мове з’явілася толькі ў [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] Націск звычайна ставіцца на першы склад. Літары Q, V і X у алфавіце адсутнічаюць і ўжываюцца толькі пры напісанні іншаземных слоў, імёнаў і назваў. Гутарковая верхнялужыцкая мова выкарыстоўваецца рэдка і разглядаецца як выміраючая.

{{зноскі}}

== Лтаратура ==
* ''Трафімовіч К. К.'' Лужыцкія мовы // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9
* Лужыца // {{Крыніцы/БЭ|9}}

== Спасылкі ==
* [http://www.witaj-sprachzentrum.de/index.php/hsb/serbscina-w-pestowarni Serbšćina] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120824114721/http://www.witaj-sprachzentrum.de/index.php/hsb/serbscina-w-pestowarni |date=24 жніўня 2012 }}
* [https://soundcloud.com/user-779783062/luzhytskya-movy-lyubo-padporynava?fbclid=IwAR1qazc5TTA4nBBEVhcJINm7pCWp53JD5PZceqYINxyue40LK4R6f9xVMFo Лужыцкія мовы (Любоў Падпорынава)]

[[Катэгорыя:Лужыцкія мовы| ]]
[[Катэгорыя:Заходнеславянскія мовы]]
[[Катэгорыя:Мовы Германіі]]